عالمان مدعی اجماع مفسران و نقل جمهور دانشمندان اهل سنت شده و آن را متواتر و افزون ازشمارش دانسته اند (چنان که در همین کتاب خواهید خواند) ، برخی از شب پرستان خفاش صفت با چنگ زدن به پندارهای واهی به مخالفت برخاسته تلاش بیهوده کرده اند تا مگر بتوانند اذهان مردمان را در این باره دچار شک و تردید نمایند . چنان که از همان آغاز و آن گاه که حق مسلم علی علیه السلام و فرزندانش را در سقیفه نامیمون بنی ساعده از آنان در ربودند ، دست به کار شده و هنوز چیزی از رحلت جانگذاز رسول اکرم صلی الله علیه وآله نگذشته بود که عکرمه خارجی در بازارهای مدینه جار می زد که حاضر است در بیان مصداق اهل بیت ، با هر کس بخواهد مباهله کند و بگوید که : همسران پیامبر اهل بیت اوو مصادیق این آیه اند . این همه تلاش و کوشش در جهت دگوگون کردن حقیقت برای آن بود که اهل بیت دنیایی از مفاهیم و معانی اصیل و ارزشمند را در خود داشت و از زبان رسول اکرم صلی الله علیه وآله عدل و همتای قرآن نامیده شده بود . آنان می خواستند با گسترده کردن دایره شمول اهل بیت ، مردم مسلمان را از مصادیق حقیقی اهل بیت دور سازند و درجهان به خواب رفته و فاصله گرفته از این ستارگان درخشان آسمان اسلام به مقاصدزضت خود نایل آیند .

گروهی دیگر بنی هاشم را اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله و مصداق آیه تطهیر نامیدندوبرگفته خود پافشاری داشتند . برخی دیگر پا را از این فراتر گذاشته و با دلایل بی پایه ادعا کردند که اهل بیت ، امت اسلام هستند و نه فقط اصحاب کساء ، زنان پیامبرصلی الله علیه وآله وبنی هاشم .

دلایل اینان و رد عالمانه آن را در فصول پایانی کتاب ملاحظه خواهید کرد .

علامه سیدجعفرمرتضی عاملی در تداون

پژوهشها و مطالعات عالمانه ونقادانه خود در جهت زدودن زنگار تحریف از چهره حقایق تاریخی ، این بار با تتبع گسترده وعمیق به بررسی دقیق روایات و دیدگاه ها و تفسیر و تبیین اندیشمندانه آیه تطهیرپرداخته ، کتابی سودمند و خواندند به دوستداران و پژوهندگان حقیقت تقدیم کرده است .

بدون تردید خواننده گرامی به عمق کینه و عداوت دشمنان کینه توز اهل بیت علیهما السلام پی خواهد برد و درخواهد یافت که چگونه در طول تاریخ کوشیده اند تا نور خدا راخاموش کنند و تشنگان معرفت را از چشمه سار زلال اندیشه به دور دارند .

سپاس بی کران خدای یگانه را که توفیق ترجمه این اثر ارزشمند را به بنده ناچیزارزانی داشت و درود و سلام بی پایان بر خاندان عصمت و طهارت ، مشعل داران جاده هدایت و سعادت .

هفدهم ربیع الاول یکهزار و چهارصد و چهارده .

سالروز میلاد مسعود رسول اکرم صلی الله علیه وآله .

و امام صادق علیه السلام مطابق با چهاردهم شهریور .

یکهزار و سیصد و هفتاد و دو شمسی .

تهران - محمد سپهری .

خواننده گرامی است دستاورد همین پژوهش است . امیدوارم که این بررسی بتواند در پرده برداشتن از چهره حقایقی که دست های تحریف و جعل آن رادگرگون کرده یا در پرده ابهام فرو نشانده اند ، مفید افتد و شما می دانید که همواره این دستان آلوده در خدمت اهداف سیاسی خاص عمل کرده یا براساس کینه های دیرین یاگرایش های مذهبی یا عصبیت و حمیت جاهلی حرکت می کنند . همین ایادی کثیف وپلید است که تلاش کرده تا این موضوع نیز به نحوی در پرده ابهام بماند یا به شکلی دچارتحریف و دگرگونی شود .

خواننده گرامی ملاحظه خواهد کرد که پژوهش های عملی واقع گرا و پیراسته می تواند به رغم شرایط و احوال و از توجه به نتایج و آثار ، پاکیز را از پلید ، سالم را ازتحریف شده و صحیح را از ناصحیح جدا سازد . او در این راه از مظاهر خشم ، غوغا وفریادی که برای خاموش کردن نور و حقیقت و محو درخشش و فروزش آن از سوی باطل به پا می شود و بدان متوسل می شوند ، بیمی به خود راه نخواهد داد .

بر خواننده گرامی پوشیده نیست که طبیعت و شیوه این بحث که با آیه شریفه فراگیر شد ما را تا حدودی مجبور ساخته که از نظرافکندن و سرکشی به این سو و آن سوبازمانیم . به عقیده ما آگاهی خواننده از تمام مطالب در ترسیم سیمایی هرچه آشکارتر ، کامل تر و منسجم تر مفید خواهد بود . اگر مجاز باشم که خواهشی از خواننده گرامی داشته باشم . از او خواهم خواست در محاسبات خود این نکته را منظور کند که مطالعه تمام این فصل ها گشت و گذاری بی فایده و خسته کننده نیست . بلکه در بسیاری از مواردو

در جای جای مباحث آن مطالبی سودمند و مفید خواهد یافت و چه بسا که از مطالعه تمام آن خشنودی بیش تر خواهد یافت تا این که به مطاله بعضی از فصل ها بسنده کند .

در همین جا ارادت صمیمانه خود را پیشاپیش تقدیم خواننده گرامی کرده ، از این که مدتی را در مصاحبت با کتاب گذارده از وی سپاسگزاری می کنم و پوزش می خواهم . برخداوند متعال توکل می نمایم و از او مسئلت دارم که انجام این کار را بر من آسان گرداند . در پایان از خداوند سبحان مسئلت دارم که مرا در انجام این پژوهش به شکل گسترده و کامل موفق بدارد تا بهتر و بیش تر سودمند افتد .

حمد و سپاس بی کران خدای را که به ما نعمت های بی شماری ارزانی داشت و راه هدایت و حقیقت جویی را به ما الهام کرد و درود و سلام بر بندگان برگزیده اش ، محمدو خاندان پاک و پاکیزه اش .

قم ، 13 رجب 1412 ه . ق .

جعفرمرتضی حسینی عاملی .

دیدیم که دقیقا به بحث و بررسی درباره این مطلب بپردازیم . از خداوند متعال یاری می جوییم و بر او توکل می کنیم و بحث را به حول وقوه او پی می گیریم .

رسول اکرم صلی الله علیه وآله منظور از تعبیر «اهل البیت را در یکی از مواردی که درقرآن آمده ، به شکلی غیرقابل تشکیک و تاویل تبیین کرده است ، اما با کمال تعجب باید گفت : این تصریحات هم نتوانسته است ریشه اختلاف را از بین ببرد; و دلیل آن ، وجود افرادی است که اصرار دارند در این مورد یا موارددیگر به صورت آشکار و پنهان و بنا به دلایلی با رسول خداصلی الله علیه وآله مخالفت کنند ! تفصیل مطلب را در مباحثی که در پی می آید بیان خواهیم کرد .

؟ آیا منظورش تمام کسانی بودند که با آن خانواده قرابت وخویشاوندی داشتند یا بعضی از آنان ؟ و آیا منظورش فقط قرابت نسبی است یا نسبی و سببی ؟ یا علاوه بر قرابت نسبی و سببی کسانی را که از راه ولاء و یاتربیت هم به خانواده منتسب هستند در برمی گیرد ؟

گذشته از این ، لفظ اهل بیت به صیغه نکره آمده است نه به صیغه معرفه ، یعنی اهل البیت .

دوم ، در داستان ابراهیم علیه السلام ، آن گاه که همسرش از بشارت فرشتگان که به او مژده دادند اسحاق و پس از او یعقوب را به دنیا خواهد آورد به شگفت آمد . ملائکه به او گفتند :

اتعجبین من امر الله رحمه الله وبرکاته علیکم اهل البیت انه حمیدمجید; (2) .

فرشتگان به او (زن ابراهیم) گفتند : آیا از کار خدا عجب داری ؟ (عجب مدارکه) رحمت و برکات خدا مخصوص شما اهل بیت است; زیرا خداوند بسیارستوده صفات و بزرگوار است .

در این آیه مبارکه همسر ابراهیم علیه السلام از اهل البیت شمرده شده است; زیرااو در این آیه مورد خطاب قرار گرفته است ، اما این نمی تواند دلیل این مطلب باشد که همسر هم در تمام مواردی که لفظ اهل البیت اطلاق شده ، حتی درمواردی هم که قرینه مناسب برای تعیین مقصود وجود ندارد ، جزء اهل بیت است; زیرا توجیه خطاب در آیه فوق الذکر به همسر ابراهیم علیه السلام می تواندقرینه ای برای داخل شدن وی در زمره اهل یت باشد ، اما نمی تواند دلالت کندبر این که کلمه اهل البیت ، همسر را هم در برمی گیرد ، به گونه ای که به مجردشنیدن این کلمه و بی هیچ قرینه ای ، باید

به ذهن شنونده تبادر کند . در مباحث آتی بحث بیش تری درباره این آیه خواهد آمد .

سوم ، فرموده خداوند متعال :

یا نساء النبی لستن کاحد من النساء ان اتقیتن فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض وقلن قولا معروفا وقرن فی بیوتکن ولاتبرجن تبرج الجاهلیه الاولی واقمن الصلاه وآتین الزکاه واطعن الله ورسوله انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیرا واذکرن مایتلی فی بیوتکن من آیات الله والحکمه ان الله کان لطیفا خبیرا . (3)

ملاحظه می شود که فرموده خداوند متعال : «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیرا» در میان آیاتی قرار گرفته که زنان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مخاطبند و بلکه جزء یکی از این آیات است . همین موجب شده که آن شبهه معروف در مراد آیه برای عده ای پیش آید و همان گونه که خواهیم دید گروهی آن را انگیزه ای برای برانگیختن شک هایی پیرامون مفاد حقیقی آیه مبارکه قرار می دهند .

این آیه در خانه عایشه فرود آمد (8) نسبت داده شده است .

2 . گروهی گفته اند : منظور اصحاب کساء است ، یعنی پیامبرصلی الله علیه وآله ، علی ، فاطمه ، حسن ، حسین علیهم السلام و همسران پیامبرصلی الله علیه وآله .

بعضی همسران پیامبرصلی الله علیه وآله و اصحاب کساء را بدون پیامبرصلی الله علیه وآله آورده اند . این عقیده فخر رازی و خطیب بغدادی است که قسطلانی از بخاری روایت کرده است . (9) .

3 . گفته اند : منظور پیامبرصلی الله علیه وآله است و بس . (10) .

4 . گفته اند : منظور بنی هاشمند و زنان را در بر نمی گیرد . (11) .

5 . گفته اند : منظور کسانی است که در پایین ترین جد پیامبرصلی الله علیه وآله با او نسبت دارند و نیز گفته شده : هر آن کس که با پیامبرصلی الله علیه وآله پیوند رحمی دارد . و نیزگفته شده : هر آن که با او پیوند نسبی یا سببی دارد . (12) .

6 . ابو حیان گفته : از آن جا که اهل البیت شامل زنان پیامبرصلی الله علیه وآله و پدران آنان می شده ، لفظ مذکر بر مؤنث غالب آمده است . (13) .

7 . گفته شده : منظور زنان است و تمامی بنی هاشم که صدقه بر آنان حرام شد . (14) .

8 . گفته شده : «اهل البیت علی ، فاطمه ، حسن و حسین علیهم السلام هستند . بعضی از اقوال و روایات تصریح دارد که پیامبرصلی الله علیه وآله هم جزء آنان است . (15) این گفته به انس بن مالک ، واثله بن اسقع (16) ، ابو سعید خدری ، عایشه و ام

سلمه (17) نسبت داده شده است . طحاوی ، کنجی شافعی ، ذهبی و قمی (18) بر آن اصرار داشته و نیزعقیده مجاهد ، قتاده ، کلبی (19) و بلکه عقیده جمهور (20) و بیش تر مفسران (21) همین است . حتی بعضی گفته اند : مفسران اجماع دارند و جمهور (22) روایت کرده اندکه این آیه درباره اهل کساء فرود آمد . گفته اند : منظور مدعی اجماع مفسران این است که مفسران بر این مطلب اجماع دارند که آیه مبارکه شامل آل البیت است و آنان اصحاب کساء می باشند ، اما درباره این که آیا زنان پیامبرصلی الله علیه وآله راهم دربر می گیرد یا نه ، اختلاف نظر است . یا منظور ، اجماع کسانی است که نظرشان در مورد شان نزول و مانند آن قابل اعتناست و عکرمه و مقاتل ازاین افراد نیستند ، زیرا این مساله به خبر دادن از پیامبرصلی الله علیه وآله یا کسانی از صحابه برمی گردد که گفته آنان معتبر است ، در حالی که مقاتل و عکرمه متهم به دروغگویی اند . (23) .

بعضی از روایات ، امامان دوازده گانه علیهم السلام را هم اضافه کرده است . (24) بعضی مدعی اند که امامیه اجماع دارند که آیه تطهیر شامل تمام امامان علیهم السلام می شود . (25) .

بر آنان حرام است و با پیامبرصلی الله علیه وآله خویشاوندی نسبی دارند . بعضی زنان پیامبرصلی الله علیه وآله را می افزایند و بعضی هم در نفی آنان اصراردارند .

سوم ، اختصاص اهل البیت به اصحاب کساء . گروهی با استناد به روایات چندی که در این باره تصریح دارد ، سایر امامان دوازده گانه را هم بدان می افزایند .

تمامی دلایل در حقیقت به نفی یا اثبات این عناصر برمی گردد ، اگرچه دربیان آنچه که در اثبات آن می کوشند با هم اختلاف جزئی دارند .

نهایت امر این که ، آنچه بعضی بیان کرده اند که منظور آیه تطهیر شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله است و به نظر می رسد که زاید بر عناصر سه گانه فوق الذکراست ، کسی را نیافتیم که در اثبات آن استدلال کرده یا بدان ملتزم شده و آن رامبنای عقیده خویش قرار داده باشد . از این رو ، نیازی به نفی یا اثبات آن دربحث خود نمی یابیم . در این جا تنها به بررسی و بیان مطالبی خواهیم پرداخت که ارتباط مستقیمی با عناصر سه گانه فوق دارد .

اسباب النزول ، ص 302; نور الابصار ، ص 110 ، الصواعق المحرقه ، ص 141; لباب التاویل ، ج 3 ، ص 466 .

6) تهذیب تاریخ دمشق ، ج 4 ، ص 206; نور الابصار ، ص 110; لباب التاویل ، ج 3 ، ص 466; و اسعاف الراغبین ، ص 108 .

7) فتح القدیر ، ج 4 ، ص 278; الجامع لاحکام القرآن ، ج 14 ، ص 182 .

8) الدر المنثور ، ج 5 ، ص 198; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 279; ر . ک : المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 16 ، ص 310 .

9) ر . ک : به السنن الکبری ، ج 2 ، ص 150; تهذیب تاریخ دمشق ، ج 4 ، ص 208 - 209; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 280; الجامع لاحکام القرآن ، ج 14 ، ص 183; سخن ابن روزبهان در دلائل الصدق ، ج 2 ، ص 94 .

10) الصواعق المحرقه ، ص 141 .

11) فتح القدیر ، ج 4 ، ص 280; الجامع لاحکام القرآن ، ج 4 ، ص 183; المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 16 ، ص 310; لباب التاویل ، ج 3 ، ص 466 .

12) المواهب اللدنیه ، ج 2 ، ص 127 .

13) تهذیب تاریخ دمشق ، ج 4 ، ص 209 .

14) ر . ک : اسعاف الراغبین ، ص 108; الصواعق المحرقه ، ص 14 .

15) ر . ک : ینابیع الموده ، ص 294; الصواعق المحرقه ، ص 141; تفسیر قمی ، ج 2 ، ص 194 - 193;الکشاف ، ج 3 ، ص 538 .

16) مجمع البیان ، ج 8 ، ص 356 .

17) تهذیب تاریخ دمشق ، ج 4 ، ص 908; ر . ک : مجمع البیان ، ج 8 ، ص 356 .

18) ر . ک : مشکل الآثار ، ج 1 ، ص 332 - 339; کفایه الطالب ، ص 54; خلاصه عبقات الانوار ،

ج 2 ، ص 67 و 371; تفسیر قمی ، ج 2 ، ص 193 - 194 .

19) فتح القدیر ، ج 4 ، ص 279; تهذیب تاریخ دمشق ، ج 4 ، ص 208 .

20) تهذیب تاریخ دمشق ، ج 4 ، ص 208; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 279 .

21) ینابیع الموده ، ص 294 .

22) نهج الحق و کشف الصدق ، ص 173 .

23) ر . ک : احقاق الحق ، تعلیقات آیه الله مرعشی ، ج 2 ، ص 502 ، (پاورقی) و 565; دلائل الصدق ، ج 2 ، ص 95 .

24) ر . ک : آیه التطهیر فی احادیث الفریقین ، ج 1 و 2; کتاب سلیم بن قیس ، ص 150 .

25) ر . ک : پاورقیهای جوامع الجامع ، ص 372 .

حذف ، زیادت و یا تحریف نص قرآن منجر شده ، تقریبا ممتنع و غیر عملی نموده است .

آنان برای رسیدن به اهداف شوم و نامیمون خود کوشیده اند که به جای تحریف مبانی و کلمات قرآن ، به تحریف معانی و دلالت های آن بپردازند . امام باقرعلیه السلام در نوشته خود به سعد الخیر ، به همین مطلب اشاره فرموده است . آن جا که می فرماید :

اقاموا حروفه و حرفوا حدوده فهم یروونه ولا یرعونه والجهال یعجبهم حفظهم للروایه والعلماء یحزنهم ترکهم للرعایه (1) .

آنان حروف و کلمات قرآن را محفوظ داشته ، حدود و قوانین آن را تغییردادند ، قرآن را روایت می کنند ، اما حدودش را رعایت نمی کنند . جاهلان ازاین که روایت قرآن را حفظ کرده اند تعجب می کنند و عالمان از این که حدودآن را ترک کرده اند اندوهگین هستند .

این دقیقا همان چیزی است که در مورد آیه تطهیر به وقوع پیوست . آیه ای که درباره اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله ، که مرکز رسالت و محل رفت و آمدفرشتگان هستند نازل گشت . زیرا به رغم تاکیدهای فراوان و پی در پی پیامبرصلی الله علیه وآله که چندین ماه و شاید تا زمان وفات آن حضرت تداوم داشت ، مبنی بر این که مراد از «اهل بیت در آیه تطهیر ، فقط اهل کساء هستندو به استناد این آیه مبارکه از تمامی گناهان پاکیزه اند; هجوم دیوانه واری را می یابیم که هدف آن منحرف نمودن این مساله از جایگاه حقیقی اش و برانگیختن شبهاتی پیرامون دلالت آیه مبارکه است ، حتی اگر به قیمت تکذیب پیامبر صلی الله علیه وآله و رد گفتار آن گرامی به صورتی زیرکانه و پنهانی تمام شود

!

حدیث افزون می شود . روایاتی که در این باره از طریق اهل سنت آمده ، بر روایاتی که از این دست از طریق شیعه رسیده فزونی دارد . اهل سنت آن را از طرق فراوان از ام سلمه ، عایشه ، ابوسعید خدری ، سعد ، واثله بن اسقع ، ابوالحمراء ، ابن عباس ، ثوبان غلام پیامبرصلی الله علیه وآله ، عبد الله بن جعفر ، علی و حسن بن علی علیهما السلام روایت کرده اند که نزدیک به چهل طریق می شود . شیعه آن را از علی ، سجاد ، باقر ، صادق ، رضاعلیهم السلام ، ام سلمه ، ابوذر ، ابولیلی ، ابوالاسود دئلی ، عمرو بن میمون اودی و سعد بن ابی وقاص از چند طریق روایت کرده اند . » (6) .

با مراجعه به این روایات و سندهای آن روشن می شود که راویان آن بیش از این است . کافی است بدانیم که یکی از دانشمندان پیرامون آیه تطهیر کتابی تالیف کرده و اولین مجلد آن را که بالغ بر چهارصد صفحه می شود به بیان متون حدیث اختصاص داده است . وی این روایت را از بیش از پنجاه تن ازصحابه نقل کرده است . این گذشته از طرق بسیار فراوانی است که از امامان دوازده گانه عصمت و طهارت علیهم السلام و نیز از طریق تابعین وایت شده است . این کتاب را سیدعلی موحد ابطحی تحت عنوان آیه التطهیر فی احادیث الفریقین [ آیه تطهیر در احادیث شیعه و سنی] نوشته است . خداوند او راپاداش نیکو دهد .

قندوزی حنفی پس از نقل گفته موده القربی که می گوید : رسول خداصلی الله علیه وآله پس از فرود آمدن آیه : وامر اهلک بالصلاه واصطبر علیها . . .

، مدت نه ماه به در خانه فاطمه می آمد و می گفت : انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا; چنین گفته : «این خبر از سی صد تن از صحابه روایت شده است . » (7) .

نکته جالب این که : آن مرد منحرف از علی علیه السلام و خاندان او هم که تلاش دارد بیش تر روایاتی را که در فضایل آنان آمده انکار کند ، راهی جزاعتراف به صحت حدیث کساء نیافته است . وی می گوید : «اما حدیث کساءصحیح است . » (8) .

در این جا به مقداری که این فرصت اندک به ما اجازه دهد به حدیث کساء و منابع آن اشاره می کنیم . سپس مراد آیه تطهیر را بیان و مشخص خواهیم کرد که این آیه مبارکه بر خصوص آنان تطبیق می کند ، بدون این که بخواهیم ظهور سیاق را از بین ببریم ، بلکه سیاق آیه هم به صورت قوی وکاملا آشکاری این مطلب را تقویت و تایید می کند . سپس به دلایلی اشاره می کنیم که دیگران در تایید اقوال خویش آورده اند ، مانند کاری که درفصل اول کردیم .

الخط دو لفظ به هم ، تصحیف دیگری باشد .

چهل صبح (12) ، یک ماه (13) ، هفت ماه (14) ، هشت ماه (15) ، ده ماه (16) ، هفده ماه (17) ونوزده ماه (18) . در برخی از منقولات رقم معینی بیان نشده است . (19) هم چنین گفته اند : پیامبرصلی الله علیه وآله تا آخر عمر بدین کار ادامه داد . (20) بعضی گفته اند : «این خبربا اسناد ، از سی صد تن از صحابه روایت شده است . بعضی هجده ماه و بعضی ده ماه گفته اند . » (21) .

برو کنار ، تو پایان خوشی داری . (22) .

در متن دیگری آمده : آن حضرت صلی الله علیه وآله زینب را از این که همراه آنان زیرپارچه کساء رود بازداشت و به او فرمود : در جای خود بایست . تو ، ان شاءالله تعالی ، پایان خوشی داری . (23) .

متون دیگر می گوید : در آن موقع ام سلمه گفت : خداوندا ! مرا از آنان گردان ! پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود : در جای خود باش ، تو خوبی . (24) .

یا گفت : یا پیامبر خدا ! آیا من از آنان هستم ؟ فرمود : تو بر جای خود باش ، تو خوبی . (25) .

یا گفت : من نیز آمدم تا همراه آنان زیر پارچه روم . پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود : درجای خود باش . تو خوبی . (26) .

یا گفت : ای رسول خدا ! مرا هم با آنان داخل کن . فرمود : ای ام سلمه ! تو اززنان شایسته من هستی ، اما در این مکان احدی وارد نمی شود ، مگر این که ازمن باشد . (27) .

یا این که پیامبرصلی الله علیه وآله به او فرمود : تو پایان خوشی داری یا تو خوبی . (28) .

یا این که ام سلمه گفت : ای رسول خدا ! آیا من از اهل بیت تو نیستم ؟ فرمود : تو پایان خوشی داری . تو از همسران پیامبری . (29) .

یا فرمود : تو پایان خوشی داری و از بهترین همسران من هستی . (30) .

یا گفت : آیا من از اهل تو نیستم ؟ فرمود : تو پایان خوشی داری

اما اینان اهل من هستند . (31) .

است که این واقعه در داخل خانه و آن جا که احدی غیر از پیامبرصلی الله علیه وآله و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام و ام سلمه حضورنداشت ، به وقوع پیوسته است . لذا افراد دیگری در آن جا حاضر نبوده اند تا این واقعه را به طور مستقیم و آن گونه که خود دیده اند ، نقل کنند . بنابراین ، نقل روایت در همین افراد منحصر می شود .

آری ، ممکن است که عمر بن ام سلمه که در آن موقع پنج یا شش ساله بود ، در این واقعه حضور داشته و آن را بنابر دید خود نقل کرده باشد .

بنابراین معلوم می شود کسانی که غیر از این شش تن واقعه را نقل کرده وبه نام احدی از اینان تصریح نکرده اند ، واسطه نقل را انداخته اند .

از آنچه گذشت به دست می آید که حدیث کساء در تمام طبقات متواترنیست ، بلکه مستفیض است; زیرا روایت آن منحصر به چهار تن از این افرادشش گانه است; زیرا ما روایت این حدیث را نه از پیامبرصلی الله علیه وآله دیده ایم و نه ازفاطمه . (33) .

پاسخ ما این است که :

1 . شاید کسانی روایت علی و حسن و حسین علیهم السلام را با وجود این که امامان معصوم و پاکیزه اند ، نپذیرند ، بلکه لازم بدانند که دیگران هم به آنان منضم باشند تا روایت اینان به نظرشان صحیح آید .

2 . این مساله - همان گونه که بیان شد - از ده ها تن از صحابه ، از طرق گوناگون و الفاظ مختلف نقل شده است . موحد ابطحی در کتاب خود«آیه التطهیر فی احادیث الفریقین تعداد زیادی از این روایات را آورده است .

غیر معقول

است که در تمام این روایات ، واسطه ها حذف شده باشند . آری ، ممکن است در یک یا دو و احتمالا سه مورد ، بنا به دلایل استثنایی وغیر دائمی ، واسطه ها حذف شوند ، اما حذف آن در ده ها مورد آن هم در یک مساله خاص ، بی نهایت بعید و بلکه غیر معقول و غیر قابل قبول به نظرمی رسد .

3 . شماری از این راویان تصریح کرده اند که خودشان در این واقعه حضورداشته و آن را از نزدیک با چشمان خود مشاهده کرده اند و یا پیامبرصلی الله علیه وآله راچندین ماه دیده اند که به در خانه فاطمه علیها السلام می آمد تا مضمون آیه مبارکه راتاکید نماید . این بدان معناست که واسطه نه عمدا حذف شده است و نه سهوا .

4 . راویان بخشی از این روایات با صراحت گفته اند که تصریح پیامبرصلی الله علیه وآله مبنی بر فرود آمدن این آیه درباره پنج تن را به گوش خود و یا از علی یافاطمه یا حسن و حسین شنیده اند . همین تواتر نقل برای ثبوت مساله کافی است و هرگاه این مطلب از رسول خداصلی الله علیه وآله ثابت شود ، تکذیب پیامبرصلی الله علیه وآله کفرو خروج از دین است و حتی تکذیب علی علیه السلام که همواره با حق است و حق بااو و نیز سایر پنج تن; زیرا تکذیب آنان ، تکذیب پیامبرصلی الله علیه وآله است .

5 . چرا این نویسنده مدعی است که در حدیث کساء آمده که فاطمه زیرپارچه در کنار علی علیه السلام و پیامبرصلی الله علیه وآله و حسن و حسین علیهما السلام و در مقابل دیدگان مردان بیگانه خوابید ؟ ! در حالی که

این حدیث تصریح دارد که پیامبرصلی الله علیه وآله آنان را جمع کرد و با پارچه پوشید و آن گاه این آیه شریفه فرود آمد . روایت جابربه نشستن زیر پارچه و نه خوابیدن زیر آن تصریح دارد . جابر بن عبدالله ازعلی علیه السلام روایت کرده که آن حضرت به پیامبرصلی الله علیه وآله گفت : نشستن ما زیر این پارچه چه فضیلتی دارد ؟ این همان روایتی است که همین نویسنده بدان استنادو اعتماد کرده و همان گونه که ملاحظه کردید در آن هیچ گونه ذکری از خواب نشده است !

ص 35 - 36; نهج الحق ، ص 173 - 175; صحیح مسلم ، ج 7 ، ص 130; کشف الیقین فی فضائل امیر المؤمنین ، ص 405; الایضاح ، ص 170; مسند احمد ، ج 4 ، ص 107 و ج 3 ، ص 259 و285 و ج 6 ، ص 292 ، 298 و304 و ج 1 ، ص 331; المعجم الصغیر ، ج 1 ، ص 65 و 135; الجامع الصحیح ، ج 5 ، ص 663 ، 699 و 351 - 352 و ص 133 ، 146 ، 147 ، 158 و 172; التبیان ، ج 8 ، ص 307 و 309; احقاق الحق (ملحقات) ، ج 9 ، ص 1 - 69و ج 3 ، ص 31 - 53 و ج 2 ، ص 502 - 573 و ج 14 ، ص 105 - 400 و ج 18 ، ص 383 - 359; ذکر اخبار اصبهان ، ج 1 ، ص 108;الفصول المهمه ، ص 7 - 8; الاصابه ، ج 2 ، ص 509 و ج 4 ، ص 378; الصواعق المحرقه ، ص 137 و141 - 143; تفسیر نور الثقلین ، ج 4 ، ص 270 - 277; فضائل الخمسه من الصاح السته ، ج 1 ، ص 224 - 243; ینابیع الموده ، ص 107 - 108 ، 167 - 174 و 193; العقد الفرید ، ج 4 ، ص 313;التاریخ الکبیر ، بخاری ، ج 1 ، قسم 2/ ص 69 - 70 ، 110 و 197; انساب الاشراف ، ج 2 ، ص 104 - 106; الکافی ، ج 1 ، ص 287; تاریخ بغداد ، ج 10 ، ص 278 ، و ج 9 ، ص 26 - 27; مناقب خوارزمی ، ص 23 و 224; السیره النبویه ، ج 2 ، ص 300; السنن الکبری ، ج 2 ، ص 149 - 153 و ج 7 ، ص 63; البدایه والنهایه ، ج 5 ، ص 321 و ج 8 ، ص 35 و 205

.

10) جامع البیان ، ج 22 ، ص 5; التفسیر الحدیث ، ج 8 ، ص 262; الدر المنثور ، ج 5 ، ص 199; الفصول المهمه ، ص 8; ینابیع الموده ، ص 108 ، 260 و 193; مجمع الزوائد ، ج 9 ، ص 121 و 168; البرهان ، ج 3 ، ص 324; مسند احمد ، ج 3 ، ص 258 - 259 .

11) الدر المنثور ، ج 5 ، ص 199; الطرائف ، ص 128; مناقب خوارزمی ، ص 13; بحارالانوار ، ج 35 ، ص 223; احقاق الحق ، ج 2 ، ص 563; مشکل الآثار ، ج 1 ، ص 338 - 339; ذخائر العقبی ، ص 24 - 25; کشف الیقین فی فضائل امیر المؤمنین ، ص 405; بحارالانوار ، ج 35 ، ص 214و 223 .

12) الدر المنثور ، ج 5 ، ص 199; مناقب خوارزمی ، ص 23; وفاء الوفاء ، ج 2 ، ص 45 و 467; شواهدالتنزیل ، ج 2 ، ص 27 - 28 و 51; البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 3 ، ص 313 - 314; امالی صدوق ، ج 1 ، ص 257; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 145 ، 209 ، 213 و 216 .

13) مسند طیالسی ، ص 274; اسد الغابه ، ج 5 ، ص 66 .

14) جامع البیان ، ج 22 ، ص 6; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 280; شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 50 و 91;نورالابصار ، ص 112; البدایه و النهایه ، ج 5 ، ص 321 .

15) شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 28 ، 50 - 51; کفایه الطالب ، ص 376; ینابیع الموده ، ص 260;نور الابصار ، ص 112 .

16) شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 50; ینابیع الموده ، ص 260 .

17) مجمع الزوائد ، ج 9 ، ص 169;

شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 50 .

18) مجمع الزوائد ، ج 9 ، ص 169; الصراط المستقیم ، ج 1 ، ص 188 .

19) الدر المنثور ، ج 5 ، ص 199; البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 3 ، ص 313; نورالابصار ، ص 112; امالی مفید ، ص 318; امالی طوسی ، ج 1 ، ص 88; اسد الغابه ، ج 5 ، ص 174 .

20) البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 3 ، ص 317; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 207; تفسیر قمی ، ج 2 ، ص 67 .

21) ینابیع الموده ، ص 260 .

22) تفسیر القرآن العظیم ، ج 3 ، ص 485; فرائد السمطین ، ج 1 ، ص 368; التفسیر الحدیث ، ج 8 ، ص 262; مجمع البیان ، ج 8 ، ص 357; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 222 .

23) الطرائف ، ص 128; شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 32; الصراط المستقیم ، ج 1 ، ص 187; العمده ، ص 40;نفحات اللآهوت ، ص 84; احقاق الحق (ملحقات) ، ج 9 ، ص 52 .

24) جامع البیان ، ج 22 ، ص 7; الدر المنثور ، ج 5 ، ص 198 .

25) اسد الغابه ، ج 2 ، ص 12; الجامع الصحیح ، ج 5 ، ص 351 و 663; التفسیر الحدیث ، ج 8 ، ص 261 .

26) ذخائر العقبی ، ص 21; ینابیع الموده ، 87 ، ص 228; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 223 .

27) تفسیر فرات ، ص 335 .

28) این سخن اگر در تمامی مصادری که آمد و در پی خواهد آمد نباشد ، دست کم در بیش تر آنهادیده می شود . ما در این جا خواننده گرامی را به منابع زیر یادآور می شویم : الدرالمنثور ، ج 5 ، ص 198; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 279; جامع البیان ، ج 22 ، ص 6 - 7; جوامع الجامع ، ص 372;الفصول المهمه ،

ص 8; تاویل الآیات الظاهره ، ج 2 ، ص 457 - 459; کفایه الطالب ، ص 12 و 372;اسعاف الراغبین ، ص 106; تفسیر فرات ، ص 332 - 340; مجمع البیان ، ص 356 - 357; اسد الغابه ، ج 3 ، ص 413 و ج 2 ، ص 12; الجامع الصحیح ، ج 5 ، ص 351 ، 663 و 669; العمده ، ص 33 و 39;الطرائف ، ص 124 - 126; بحارالانوار ، ج 35 ، ص 209 ، 213 ، 214 ، 219 ، 220 ، 226 ، و 270; تاریخ بغدادج 9 ، ص 126 - 127 ، وج 10 ، ص 278; ینابیع الموده ، ص 107 ، 230 ، 228 و 294; مستدرک حاکم ، ج 2 ، ص 416; مناقب ابن المغازلی ، ص 303; الصواعق المحرقه ، ص 227 و 541; لباب التاویل ، ج 3 ، ص 466; مسند احمد ، ج 6 ، ص 292 و 404; الکافی ، ج 1 ، ص 287; فرائد السمطین ، ج 1 ، ص 316; احقاق الحق ، ج 2 ، ص 568; مجمع البیان ، ج 8 ، ص 357 .

29) الدر المنثور ، ج 5 ، ص 198; مشکل الآثار ، ج 1 ، ص 334; جامع البیان ، ج 22 ، ص 7; نفحات اللاهوت ، ص 84; مرقاه الوصول ، ص 106; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 217 و 228 .

30) احقاق الحق ، ج 2 ، ص 568 .

31) الکافی ، ج 2 ، ص 287; تاریخ بغداد ، ج 10 ، ص 278; السیره النبویه زینی دحلان ، ج 2 ، ص 330;بحار الانوار ، ج 35 ، ص 311; تفسیر عیاشی ، ج 1 ، ص 250 - 251 .

32) ذخائر العقبی ، ص 22; ینابیع الموده ، ص 108 - 109 و 294 و نیز ر . ک : نور الابصار ، ص 112;اسعاف الراغبین ، ص 107; الصواعق المحرقه ، ص 142 . برای

آگاهی از خصوصیات گوناگون ازروایت ر . ک : ج 1 و 2 ، آیه التطهیر فی احادیث الفریقین .

33) مجله مکتب تشیع ، سال دوم ، شماره جمادی الثانی .

شک بزرگی است .

زبیدی گفته : از موارد مجازی اهل ، به کار بردن آن برای همسر مرد است . فرزندان هم تحت همین لفظ داخل می شوند . (3) .

ابن منظور معتقد است : از پیامبرصلی الله علیه وآله پرسیده شد که آل محمد در اللهم صل علی محمد و آل محمد ، کیست ؟ گوینده ای پاسخ داد : اهل وی و همسرانش . گویا نظر وی این بوده که وقتی از مردم می پرسید : الک اهل و او پاسخ می دهد : نه ، منظورش این است که زن ندارد . گوید : این معنایی است که لغت آن را محتمل می داند ، اما این معنا کلامی است ناشناخته ، مگر این که قرینه ای داشته باشد . بدین گونه که به مرد گفته شود : تزوجت و او پاسخ دهد : ما تاهلت . در این جااز اول کلام دانسته می شود که منظورش این است که هنوز ازدواج نکرده ام . یااین که مرد می گوید : اجنبت من اهلی . در این جا هم معلوم می شود که جنابت وی از طریق زن است . اما آن جا که مرد می گوید : اهلی ببلد کذا ، . . . (4) .

راغب اصفهانی نیز اشاره کرده که اراده زوجه از لفظ اهل ، از باب اطلاق و استعمال است که اعم از حقیقت می باشد . وی می گوید : «با لفظ اهل الرجل ، از همسر وی تعبیر شده است . » (5) .

دیگری گفته است : آیا همسرانش هم اهل بیت اویند ؟ در این جا دو نظروجود دارد که دو روایت از احمد است . یکی از آن دو می گوید : آنان ازاهل بیت نیستند

. این نظر از زید بن ارقم روایت می شود . (6) .

ظاهر سخن زید این است که وی صدق عنوان اهل البیت بر زنان رابرحسب لغت و عرف انکار می کند . ما در بحث از سخنی که می گوید : مراد ازاهل البیت همه بنی هاشمند ، سخن زید را با منابع فراوان آن خواهیم آورد .

، فیطمع الذی فی قلبه مرض ، وقلن قولامعروفا وقرن فی بیوتکن ، ولا تبرجن تبرج الجاهلیه الاولی ، واقمن الصلاه ، وآتین الزکاه ، واطعن الله ورسوله ، انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ، ویطهرکم تطهیرا واذکرن ما یتلی فی بیوتکن من آیات الله والحکمه ، ان الله کان لطیفا خبیرا . . . واذ تقول للذی انعم الله علیه وانعمت علیه امسک علیک زوجک; (8) .

ای پیامبر ! به زنان خود بگواگر طالب زندگانی و زیب و زیور دنیایید ، بیایید تامهرتان را بپردازم و همه را به خوبی و خرسندی طلاق دهم و اگر طالب خداو رسول و مشتاق آخرتید ، همانا خدا به نیکوکاران از شما اجر عظیمی عطاخواهد کرد . ای زنان پیامبر ! هر کس از شما که به کار ناروایی دانسته اقدام کند ، او را دو برابر دیگران عذاب کنند و این کار بر خدا سهل و آسان است وهر که از شما مطیع فرمان خدا و رسول باشد و کار نیکو کند او را دوبار پاداش عطا کنیم و روزی نیکو برایش مهیا سازیم . ای زنان پیامبر ! شما مانند زنان دیگر نیستید ، اگر خدا ترس و پرهیزکار باشید . پس زنهار که با مردان ، نازک ونرم سخن مگویید ، مبادا آن که دلی بیمار دارد به طمع افتد و درست و متین سخن گویید . در خانه های تان بنشینید و مانند دوران جاهلیت پیشین ، آرایش وخودآرایی ننمایید . نماز بپادارید و زکات دهید و از امر خدا و رسولش اطاعت کنید . خدا چنین می خواهد که هر پلیدی و آلودگی را از شما خانواده نبوت ببرد وشما را

از هر عیبی پاک و منزه گرداند . از آن همه حکمت و آیات الهی که درخانه های شما تلاوت می شود پند گیرید که خدا لطیف و خبیر است . مردان و زنان مسلمان ، مردان و زنان با ایمان ، مردان و زنان اهل طاعت و عبادت ، مردان و زنان راستگو ، مردان و زنان صابر ، مردان و زنان خاشع ، مردان و زنان مسکین نواز ، مردان و زنان روزه دار ، مردان و زنان خوددار ، و مردان و زنانی که بسیاریاد خداکنند . خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداشی بزرگ آماده ساخته است . بر هیچ مرد و زن با ایمان در کاری که خدا و رسول حکم کنند ، اختیاری نیست- که مخالفت نمایند - و هر کس نافرمانی خدا و رسول کند دانسته به گمراهی سختی افتاده و چون تو با آن کس که خدایش نعمت اسلام بخشید و تواش نعمت آزادی - یعنی زید بن حارثه - به نصیحت گفتی که همسرت را نگه دار .

ادامه آیات به سخن از پیامبرصلی الله علیه وآله و با آن حضرت و مؤمنان درباره شئونات پیامبرصلی الله علیه وآله می پردازد . بدان مراجعه کنید . درباره این آیات شریفه نکاتی رابیان می کنیم :

الف) ظاهر صریح به دست آمده از این آیات این است که خداوند سبحان :

1 . پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را فرمان داده که زنان خود را بین دو چیز مخیر سازد : خداوند و رسول ، و زندگانی دنیا و زیب و زینت آن .

2 . او را فرمان داده که به آنان بگوید : ای زنان پیامبر ! شما هم چون سایرزنان نیستید

.

3 . باز او را فرمان داده که به آنان بگوید :

لا تخضعن بالقول; با نرمی سخن نگویید .

وقلن قولا معروفا; درست و سنگین سخن گویید .

وقرن فی بیوتکن; در خانه های تان بنشینید .

ولا تبرجن تبرج الجاهلیه; مانند دوره جاهلیت آرایش و خودآرایی نکنید .

واقمن الصلاه وآتین الزکاه; نماز بپای دارید و زکات دهید .

واطعن الله ورسوله; خدا و رسولش را فرمان برید .

4 . پس از آن که پیامبرصلی الله علیه وآله خواسته خداوند را اجرا و این فرمان های الهی را به زنان خود ابلاغ نمود ، خداوند سبحان خطاب خویش را با مقام نبوت وبیت رسالت پی می گیرد تا به او خبر دهد که : این اوامر و نواهی - که او رامامور کرده تا به زنان خود برساند - به جهت حفظ قداست خاندان نبوت ومنزلگاه وحی و قرآن و محل رفت و آمد فرشتگان است .

همه اینها در صورتی است که این فرموده خدا : «یا نساء النبی لستن . . . »استمرار فرمان خداوند متعال به پیامبرش باشد که فرمود : «یا ایها النبی قل لازواجک . . . » بنابراین ، علاوه بر آنچه که در تخییر آنان بین دنیا و آخرت گذشت ، این نیز مقول قول می شود .

ب) اگر به سبب این اصرار که فرموده خداوند متعال : «یا نساء النبی لستن کاحد . . . » خطاب مستقیم خداوند با زنان پیامبرصلی الله علیه وآله است ، از تمام آنچه بیان کردیم صرف نظر کنیم باز می گوییم : این هم به مقصود ما زیانی وارد نمی کند;زیرا بر سبیل التفات به زنان آمده است . نتیجه این خواهد بود که :

1 . خداوند متعال ، پیامبرش

را فرمان داده که زنان خود را بین خدا ورسول و بین زندگانی دنیا و زیب و زینت آن مخیر سازد .

2 . آن گاه خداوند سبحان به زنان التفات کرده و آنها را مستقیما موردخطاب قرار داده است ، اما به عنوان این که به پیامبرصلی الله علیه وآله منسوبند و نه تنهابه عنوان این که زن هستند . و لذا آنان را فرمان داده و بازداشته است و مقررفرموده که هر کدام از آنان مرتکب کار ناروایی شود ، عذاب او را دو برابرنماید و هر یک از آنان را که از خداوند و رسول اطاعت نماید دو بار پاداش دهد و نیز بیان نموده که اگر جانب تقوا و پرهیزگاری را نگه دارند ، مانندهیچ یک از زنان دیگر نیستند .

3 . سپس خداوند سبحان به مخاطب ساختن مقام نبوت و بیت رسالت بازگشته تا بفهماند که سبب التفات به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله و نیز علت صدور این اوامرو نواهی ، از بین بردن هرگونه پلیدی و نیز پاکیزه ساختن این خانه است; چه حفظقداست خانه نبوت و مرکز رسالت و منزلگاه وحی و محل رفت و آمد فرشتگان برای حفظ اصل رسالت ضرورتی اجتناب ناپذیر است . پس مخاطب - همان گونه که از خلال آیات شریفه به دست می آید - خود پیامبرصلی الله علیه وآله می باشد . از این جهت که او پیامبر و صاحب رسالت است ، نه به این عنوان که یک شخص است و روشن است که حفظ خانه نبوت و رسالت چیزی جز حفظ اصل رسالت نیست .

بنابراین ، سخن با زنان هم از باب التفات به آنان آمده است ، هم چون التفات سوره

فاتحه الکتاب ، آن جا که می فرماید :

مالک یوم الدین ایاک نعبد و ایاک نستعین اهدنا الصراط المستقیم .

ملاحظه می کنید که در ابتدا سخن از خداوند به نحو سخن گفتن از غایب است . سپس التفات کرده خداوند متعال را به طور مستقیم به نحو حضور ، مخاطب ساخته می فرماید : ایاک نعبد .

که برای زنان پیامبرصلی الله علیه وآله صادر شده است . بنابراین خداوند سبحان آن چیزها را به منظور زدودن پلیدی (اذهاب الرجس) از آنان خواسته است . به تعبیر دیگر : زدودن پلیدی از اهل بیت ، علت است برای اراده خداوند سبحان از زنان پیامبرصلی الله علیه وآله ، آن هم به اراده تشریعی که فلان کار را بکنند و از انجام آن کار دیگر دست بردارند .

این مطلب آن گاه روشن تر می شود که مواردی که در قرآن و جاهای دیگر ، لام کی به جای «ان استعمال شده ملاحظه گردد . از این قبیل است فرموده خداوند متعال ذیل آیه وضو و تیمم :

ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج ولکن یرید لیطهرکم ولیتم نعمته علیکم (10) .

معنای آن این است که فرمان خداوند متعال که به شما فرموده به جای وضو تیمم سازید ، برای آن است که شما را پاکیزه گرداند . بنابراین تطهیر ، علت است برای ارداه تیمم به نحو اراده تشریعی .

در جای دیگر خداوند متعال پس از بیان بعضی از تشریعات و احکام فرموده :

یرید الله لیبین لکم و یهدیکم سنن الذین من قبلکم (11) .

در جای دیگر فرموده :

بل یرید الانسان لیفجر امامه; (12) .

در جای دیگر می فرماید :

فلا تعجبک اموالهم ولا اولادهم انما یرید الله لیعذبهم بها فی الحیاه الدنیا; (13) .

آنچه بر وضوح مساله می افزاید این است که می بینیم : هر دو آیه مبارکه متعرض یک امر شده اند ، اما در یکی «ان و در دیگری «لام کی آمده که پس از آن لفظ «ان در تقدیر است . بنابراین پس از آن که خداوند سبحان گفتاریهود و نصارا درباره عزیر و مسیح را بیان

کرده ، می فرماید :

اتخذوا احبارهم ورهبانهم اربابا من دون الله والمسیح ابن مریم وماامروا الا لیعبدوا الها واحدا لا اله الا هو سبحانه عما یشرکون یریدون ان یطفئوا نور الله بافواههم ویابی الله الا ان یتم نوره ، ولوکره الکافرون; (14) .

عالمان و راهبان خود را به مقام ربوبیت شناختند و خدا را نشناختند و نیزمسیح پسر مریم را به الوهیت گرفتند . در صورتی که مامور نبودند ، جز آن که خدای یکتا را پرستش کنند که منزه و برتر از آن است که کسی را با او شریک قرار دهند . کافران می خواهند که نور خدا را به نفس تیره و گفتار جاهلانه خود خاموش کنند و خدا نگذارد تا آن که نور خود را در منتهای ظهور و حداعلای کمال برساند ، هرچند کافران ناراضی و مخالف باشند .

در جای دیگر می فرماید :

ومن اظلم ممن افتری علی الله الکذب وهو یدعی الی الاسلام والله لایهدی القوم الظالمین یریدون لیطفئوا نور الله بافواههم والله متم نوره ولوکره الکافرون (15) ;

آیا از آن کسی که او را به راه اسلام و سعادت می خوانند و او [از فرطشقاوت] همان دم بر خدا افترا و دروغ می بندد ، در جهان کسی ستمکارترهست ؟ ! [هرگز نیست] و خدا هم هیچ قوم ستمکاری را هدایت نخواهد کرد . کافران می خواهند که نور خدا را به گفتار باطل و طعن و مسخره خاموش کنند ، البته خدا نور خود را در منتهای ظهور و حد اعلای کمال برساند ، هر چند کافران ناراضی و مخالف باشند .

در مورد اول اراده آنان مستقیما به خاموش کردن نور خدا تعلق گرفته است ، لذا واژه «ان به کار برده و فرموده

است : «یریدون ان یطفئوا نور الله ;اما در مورد دوم اراده آنان به افترا بر خداوند ، به منظور خاموش کردن نورخداوند تعلق گرفته است . بنابراین خاموش کردن نور خدا ، انگیزه و علت وسبب تعلق اراده آنها به افترا و دروغ است و لذا «لام به کار برده وفرموه است : «یریدون لیطفئوا نور الله .

در این باره به کتاب مفردات راغب اصفهانی هم که مراجعه کردم ، دیدم او نیز به این نکته اشاره کرده است . او می گوید : «یریدون ان یطفئوا نور الله ، یریدون لیطفئوا نور الله ، فرق بین این دو ، این است که در «یریدون ان یطفئوا»قصد دارند نور خدا را خاموش کنند و در «لیطفئوا» قصد کاری دارند که به وسیله آن به خاموش کردن نور خدا برسند . » (16) .

در آیه تطهیر نیز ، همان گونه که توضیح دادیم ، وضع بدین گونه است .

او انتقاد کنند ، این کارشما را بسیار ناراحت و ملول می کند و به منظور حفظ کرامت و پدر و آوازه و شهرتش ، فرزند را از آن کار باز می دارید . در حالی که این فرزند اصلا دردایره اهتمام شما قرار ندارد . چنان که اگر پسر آن پدر نبود ، هرگز متعرض اونمی شدید و هیچ گونه انگیزه قوی یی در خود برای امرو نهی وی نمی یافتید .

وضع در این آیات شریفه هم چنین است . خداوند زنان پیامبرصلی الله علیه وآله را امر ونهی می کند; زیرا کارهای خلاف آنان ، آثار منفی در اهل بیت رسالت بر جای خواهد گذاشت . آنچه مهم است اهل بیت هستند و خداوند نمی خواهد که کوچک ترین پلیدی به آنان برسد ، اگرچه این پلیدی از کسانی سرزند که با آن خانواده یک نسبت مجازی دارند مجازی بودن این نسبت را از زبان دانشمندان لغت و دیگران دانستید .

این نهایت اهتمام به اهل بیت است که در سیاق شمول عنایات و الطاف الهی و توفیقات ربانی قرار می گیرد . همان طور که گفتیم : معنای آن این است که دلالت بر اهتمام خداوندگاری نسبت به پاکیزگی اهل بیت و نرسیدن هرگونه پلیدی به آنان ، اولا و بالذات ، شدیدتر ، بزرگ تر ، اکیدتر و کامل تر خواهد بود .

اگر خداوند متعال اراده کرده که پلیدی را از کسی که به اهل بیت منسوب است ، هرچند ثانیا و بالعرض بزداید ، به طریق اولی اراده کرده که هر آنچه را که اولا وبالذات به خود آنان می رسد ، از بین ببرد . بنابراین بر اساس مفهوم موافقت واولویت قطعی استفاده می کنیم که خداوند سبحان اهل بیت را پاکیزه گردانده و ازهرگونه

پلیدی منزه ساخته است; خصوصا که مقام ، مقام تعظیم و گرامی داشت خانه نبوت است و در چارچوب یک حرکت الهی در جهت زدودن و دور ساختن هرگونه پلیدی ، حتی مواردی هم که اینان را در آن اختیاری نیست ، مثل این که از افراد دیگری هم چون زنان پیامبرصلی الله علیه وآله سرزند داخل می شود .

این که خداوند سبحان در جهت منع از حصول این پلیدی مبادرت کرده تا آن جا که برای همسران پیامبرصلی الله علیه وآله کیفر و پاداش دو برابر مقرر فرموده ، از یک تصمیم و خواست قطعی خداوندگاری مبنی بر نرسیدن هیچ گونه پلیدی به خود اهل بیت ، به نحو اولا و بالذات و نیز ثانیا و بالعرض پرده برمی دارد .

آنچه اشاره دارد که این اهمیت خاص اهل بیت نبوت است و نه زنان پیامبرصلی الله علیه وآله و بلکه آنان هم چون سایر افراد بشرند ، مطالبی است که در آیات پیش از آیات مورد بحث بدان اشاره کرده است; زیرا می بینیم که خداوندمتعال پیامبرش را فرمان داده که زنان خویش را بین دو چیز مخیر سازد : زندگانی دنیا و زینت آن - که در این صورت پیامبرصلی الله علیه وآله مهریه آنان را پرداخته و همه را به خوبی و خرسندی طلاق دهد - و دیگر خداوند و رسول وزندگانی آخرت که در این صورت خداوند برای نیکوکاران آنان پاداش بزرگی فراهم کرده است - این مخیر ساختن می رساند که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله نه اهمیتی متمایز دارند و نه آنان را ترجیح خاصی است . در همین آیه اشاره دارد که آن عده از زنان پیامبرصلی الله علیه وآله که خداوند و رسول را برمی گزینند ، خود دو قسم هستند

: نیکوکاران (محسنات) و غیر نیکوکاران .

این مطلب را نیز اضافه کنید که همین سوره سپس بیان کرده که پیامبرصلی الله علیه وآله مختار است تا نوبت هر کدام از ایشان را که بخواهد عقب اندازد و دیگری رانزد خود بخواند .

آنچه بیان شد با وضوح تمام می رساند که آن اهمیتی که موجب گشته دراین جا چنین موضعی اتخاذ شود برای خود پیامبرصلی الله علیه وآله و اهل بیت اوست ، از آن جهت که او پیامبر و فرستاده خداست و نیز امر و نهی زنان پیامبرصلی الله علیه وآله به خاطر خصوصیت و امتیاز ذاتی آنان نیست ، چرا که از این آیات به دست آمد که پیامبرصلی الله علیه وآله با آنان رفتاری بسیار عادی داشت .

هم چنین روشن گشت که خصوصیت پیامبرصلی الله علیه وآله از آن جهت که پیامبر ورسول خداست ، موجب می شود که حفظ پیامبرصلی الله علیه وآله حفظ رسالت باشد . برای همین است که خداوند سبحان مقرر فرموده که کیفر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله درصورت مخالفت دو برابر کیفر دیگران و پاداش آنان در صورت موافقت دوبرابر اجر دیگران باشد ، به طوری که اگر آنان از همسری رسول خداصلی الله علیه وآله ، ازآن جهت که پیامبر است بیرون روند ، همان گونه که آیه تخییر دلالت داشت ، هم چون سایر زنان خواهند گشت . به همین دلیل خداوند متعال آن دو تن راکه نشان دادند که می خواهند از رسول خدا طلاق بگیرند تهدید کرد و آن گاه برای آن دو ، زن نوح و زن لوط و سرگذشت آنان را مثال آورد .

از سوی دیگر ، قرآن در موارد فراوانی به شیوه ای از زنان پیامبرصلی

الله علیه وآله سخن گفته که کاملا آشکار می شود که آنان از ارتکاب گناه به دور نبوده اند . دراین باره سوره های احزاب ، طلاق و تحریم را ملاحظه کنید . خداوند سبحان مخالفت های بزرگی را حکایت فرموده که از بعضی از آنان سرزده و در عین حال سر زدن گناهان بیش تری را در آینده از آنان رد نکرده است . هم چنان که یکی از آنان بدون دلیل معقول و مقبول در معرکه جنگ هایی فرورفت که در نتیجه آن خون هزاران نفر از مسلمانان ، بی گناه بر زمین ریخت . لیکن خداوند متعال در این آیه و از زبان پیامبرش در ده ها جای دیگر به شیوه ای کاملا متباین از اهل بیت سخن گفته است . خداوند سبحان روشن فرموده که آنان را از هر گناهی معصوم و از هر پلیدی یی پاکیزه گردانده است . چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هم به فرمان خداوند آنان را همتای قرآن ، کشتی نجات وریسمان محکم الهی خوانده است . این قبیل موارد ، فراوان و بیش از حدشمارش بوده با مراجعه به متون متواتر و مشهور به دست می آید .

است ، اما این اراده نشات گرفته از اراده دیگری است که به زدودن پلیدی از اهل بیت و پاکیزه گرداندن آنان تا حد عصمت تعلق گرفته است . این اراده دوم ، مدلول اولویت قطعی و مفهوم موافقت است . بدون شک این اراده از اراده اول شدیدتر ، اکیدتر ، راسخ تر و جدی تر است .

و آنان را کاملا پاکیزه گردانده بسیار زیاد است . ما در این مجال اندک فرصت برشمردن تمام آن را نداریم . در این باره به دعاها ، مجادلات ودیگر سخنان آنان مراجعه کنید . (20) .

مطلب دیگر این که آیه تطهیر جز اهل کساء بر احدی تطبیق نمی کند; زیرابر عصمت اهل بیت علیهم السلام از هرگونه گناه دلالت دارد . در حالی که بخش های مربوط به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله امکان صدور گناه از آنان را بیان کرده است . بیان مطلب این که کلمه «انما» از نظر زجاج و دیگران ، آنچه را که «لیس نفی کرده اثبات می نماید . مانند این فرموده خداوند متعال : «انما الصدقات للفقراء» و نیز متعلق تطهیر ، یعنی رجس ، مطلق می باشد و محلی به «ال جنس است . بنابراین ، آیه مبارکه مفید نفی ماهیت جنس پلیدی از اهل بیت است ، به نحو عام مجموعی استیعابی .

هم چنان که مقام ، مقام تکریم و بزرگ داشت بوده تاکید کامل مقصوداست . برای همین است که خداوند متعال پس از بیان زدودن پلیدی که آن رابا ادات حصر آغاز نمود ، بر تطهیر تاکید فرموده آن را با مصدری که مفعول مطلق است; یعنی کلمه «تطهیرا» با تنوین تعظیم یا تنکیر مورد تاکیدقرار می دهد تا ذهن مخاطب به دنبال هر تطهیری که می خواهد برود .

بنا به تعبیر سمهودی تمام این مطالب می رساند که اراده خداوند متعال منحصر درتطهیر اهل بیت علیهم السلام است . سپس آن را با چیزی تاکید کرده که برطهارت و پاکیزگی کامل و تمام عیار آنان و در بالاترین مراتب پاکیزگی دلالت دارد . (21) .

آنچه بیان کردیم با این گفتار تناسب ندارد که اراده

موجود درآیه مبارکه ، اراده تشریعی برای زدودن آلودگی و پلیدی است ، زیرا خداوند سبحان برای تمام افراد بشر می خواهد که به تکالیف و احکام عمل نمایند و حتی یک موردخلاف را هم از آنان نمی پسندد و این نه منحصر در زنان پیامبرصلی الله علیه وآله است و نه منحصر دراهل بیت علیهم السلام; بنابراین با وجود آن تاکید و تکریم و گرامی داشت وافاده امتیاز اهل بیت از همگان ، این انحصار هیچ گونه توجیهی ندارد .

برای همین است که شماری ازدانشمندان گفته اند : «همانا که اراده مورد نظردر آیه تطهیر ، اراده تکوینی است و تفکیک آن از تحقق مراد محال است . بنابراین رسیدن هر گونه پلیدی به اهل بیت علیهم السلام و انفکاک طهارت از آنان محال است . » (22) .

بدون افاضه مستمر وجود ، توسطخداوند بر بندگان و کارهای آنان ، امکان صدور ندارد ، اما این خود بندگان هستند که آن را اختیار کرده به سویش می روند و خداوند هیچ گونه بخلی نسبت به افاضه وجود ندارد . بر این اساس آیه تطهیر می رساند که خداوندمتعال می دانسته که امامان جز آنچه که او تشریع فرموده و بدان رضایت داردچیزی بر نمی گزینند . این به سبب استعدادهای ذاتی ، ملکات نفسانی ، توفیقات الهی و امدادهای غیبی است که خداوند به آنان عنایت فرموده و نیز شناخت آنان به حق و باطل ، حسن و قبیح و نیز معرفت اینان به جلال و عظمت وقدرت و دیگر صفات خداوند است . بنابراین ، در جهت نیل به کمالات ورسیدن به بالاترین مراتب تلاش می کنند . خداوند هم به واسطه پیراستگی ساحت قدسش از بخل ، به آنان بخل نمی ورزد و بر اساس قاعده :

الذین اهتدوا زادهم هدی وآتاهم تقواهم; (24) .

آنان که [به گفتارت] هدایت یافتند [لطف] خدا بر هدایت و ایمانشان بیفزود و پاداش تقوای آنها را عطا فرمود .

والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا وان الله لمع المحسنن; (25) .

و آنان که در راه ما به جان و مال کوشش کردند ، محققا آنها را به راه خویش هدایت کنیم و همیشه خداوند با نیکوکاران است .

نعمت های خود را بر اینها افاضه و آنان را در فیض و کرم خویش غوطه ور می گرداند .

بنابراین ، خداوند سبحان که می داند آنان جز خوبی و زیبایی ، حق و صلاح وفلاح را برنمی گزینند ، به این خواسته آنان پاسخ خواهد داد و هرگز وجود بر اساس اراده تکوینی ، جز بر این نوع از افعال پسندیده و محبوب

خداوند متعال افاضه نمی شود; آری با توجه به این نکات درست خواهد بود که به ما خبردهد که با اراده تکوینی ، جز زدودن پلیدی ها و پاکیزه گردانیدن آنان چیزی اراده نخواهد کرد . هم چنان که در مورد پیامبران هم که معصوم هستند وضع کاملا چنین است . چه خداوند با اراده تکوینی خود جز آنچه آنان برمی گزیننداراده نکرده و آنان هم جز صلاح ، فلاح و رستگاری را در پیش نمی گیرند .

راز این انتخاب زمانی روشن می شود که بدانیم اگر انسان در آن مرتبه ازاخلاص و صفا باشد که جاهلیت با تمام پلیدی هایش او را آلوده نکند و نیز ازنیاکان خود جز خصال پسندیده و مزایای نادر به ارث نبرد و زمینه تربیت وی به بهترین وجه آماده باشد و به بالاترین مزایای اخلاقی و انسانی نایل آمده از نظر تعقل و شعور و معرفت نسبت به خداوند و شرایع و احکام او دردرجه ای عالی قرار داشته باشد و نیز دارای اراده ای قوی بوده و تسلط برخویشتن داشته باشد ، چنان که ذره ای به فکر انجام کار زشت نباشد ، بلکه برعکس از آن گریزان بوده ، در رنج و اذیت قرار گیرد ، در حالی که اختیارکامل و آزادی تمام داشته قادر است که انجام دهد یا انجام ندهد ، اما چون آن را منافی انسانیت خویش و موجب نقص و از هم پاشیدن کمالات و خصایص شخصیت خویش می بیند ، امکان ندارد که در هر شرایطی و در هر اوضاع واحوالی در جهت ارتکاب آن کار زشت اقدام کند چنان که خداوند متعال با قدرت بر انجام ستم ، بر احدی ظلم (26) روا نمی دارد; زیرا ظلم و ستم بر بندگان با مقام ذات اقدس الهی و

کمال و عدل و الوهیت حضرت سبحان منافات دارد .

هم چنان که انسان عاقل و متعادل ، هرگز سم نمی خورد و نوزاد دستش را درآتش فرونمی برد و مادر فرزندانش را سرنمی برد و نیز هیچ یک از چیزهای فراوانی را که انسان انجام آن را مخل به کرامت و شخصیت خویش می داند انجام نمی دهد . ما درباره اختیاری بودن عصمت در اواخر جلد سوم کتاب خود الصحیح من سیره النبی الاعظم صلی الله علیه وآله بحث کرده ایم . طالبان بدان جا مراجعه کنند .

از آنچه گذشت روشن می شود که مراد دانشمندان که گفته اند : اراده موردنظر در آیه تطهیر ، اراده تکوینی است و نه اراده تشریعی ، همین است که بیان کردیم و نه این که عصمت در آنان به صورت اجباری آفریده شده باشد ، چنان که قدرت مخالفت و موافقت نداشته باشند .

و مقهور ساختن اراده آنان و بازداشتن آن از حرکت به سوی پلیدی . پس خداوند متعال می خواهد که پلیدی را طردکند و از آنان دور نماید ، چرا که نزدیکی پلیدی به آنان و نزدیکی آنان به پلیدی در پیشگاه خداوند مبغوض است . چنان که خود می فرماید :

ولا تقربوا الفواحش ما ظهرمنها وما بطن (27) ;

به کارهای زشت آشکار و نهان نزدیک نشوید .

ولا تقربوا الزنا انه کان فاحشه وساء سبیلا (28) ;

هرگز به عمل زنا نزدیک نشوید که کاری بسیار زشت و راهی بسیار ناپسند است .

و آیات دیگری که به این مطلب اشاره می فرماید .

این دوری و آن موانع می تواند درجه حفظ در مقابل امر مبغوض را فزونی بخشد و به میزان زیادی از میزان احتمالات آلوده شدن به آن بکاهد ، برخلاف زمانی که انسان به پلیدی آمیخته باشد و در فضای آن غوطه ور . این مساله آن قدرروشن است که نیازی به توضیح ندارد . خداوند سبحان اراده فرموده که پلیدی را از اهل بیت دور سازد ، همان گونه که اراده کرده هرگونه عیبی را از آنان دور نماید ، اگرچه ثانیا و بالعرض باشد . مانند آن که از زنان پیامبرصلی الله علیه وآله که درحقیقت از اهل بیت نیستند سرزند . این علاوه بر فزونی و زیادت ، میزان حصانت آنان است از طریق زیادت معرفت آنها نسبت به خداوند سبحان وتقویت ملکات نفسانی و شناخت آنان از کارهای بد و آثار آن . تمام اینهاموجب دوری پلید از آنان است . لذا هرگز خود را بدان آلوده نمی کنند و ابدادرباره اش نمی اندیشند و به فکرشان هم خطور نمی کند ، بلکه از آن در رنج واذیت بوده متنفرند

. با این حال اراده آنان آزاد بوده و کسی کوچک ترین فشاریا اکراهی بر آن وارد نمی سازد . ما این مطلب را پیش از این توضیح دادیم .

متعال طهارت زنان را به اراده خود آنان معلق کرده می فرماید :

ان کنتن تردن الحیاه الدنیا وزینتها . . . ;

اگر زندگی دنیایی و زیور آن را بخواهید . . . .

و می فرماید :

ان کنتن تردن الله ورسوله . . . ;

اگر خدا و رسولش را بخواهید . . . .

اما آن گاه که خداوند از طهارت اهل بیت سخن می گوید ، آن را متعلق اراده خود قرار می دهد; خواه اراده تشریعی و از طریق اوامری باشد که متوجه زنان پیامبرصلی الله علیه وآله است و خواه اراده تکوینی متعلق به پاکیزه گردانیدن ودور ساختن پلیدی از اهل بیت علیهم السلام .

است که احدی نمی تواند در آن ایجاد شک و تردید کند .

از آن جا که بنابر نص این آیه شریفه اینان پاکیزگانند ، باید که این گفته آنان را پذیرفت و در برابر آنان تسلیم شد و بدان اقرار داشت . این به معنای قرار دادن علامت سؤال بزرگی است در برابر مشروعیت خلافت دیگران . این چیزی است که تصورش برای ایشان در هیچ شرایطی امکان پذیر نمی نماید .

به همین دلیل هیچ مانعی در سر راه خود نمی بینند که با این آیه قرآنی بازی کنند و در دلالت آن تشکیک و تصرف نمایند . هم چنان که از نظر آنان رد روایات متواتر و صحیح و صریح و یا تمسک به روایاتی که از تار عنکبوت هم سست تر است مانعی ندارد . این مطلب را در مباحث بعدی خواهیم آورد . از سوی دیگر بعضی از عالمان را می بینیم که می گویند : اگر به تفسیر آیه : انه لقرآن کریم فی کتاب مکنون لا یمسه الا المطهرون (29) ;مراجعه کنیم در می یابیم که : معنایی که نزد دانشمندان ، قوی ترین و مناسب ترین معنا با سیاق و نظم آیات است ، این معناست که مراد از مس قرآن ، رسیدن به معانی آن و آگاهی و وقوف برآن است و این امکان ندارد مگر برای کسانی که خداوند سبحان آنان را پاکیزه گردانیده است و آنان فقط اهل بیت و اصحاب کساء هستند . این بدان معناست وقتی که رسول خداصلی الله علیه وآله آنان را همتای قرآن قرار داد و فرمود : انی تارک فیکم الثقلین ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی ابدا : کتاب الله و عترتی اهل بیتی; منظورش این بوده که اینان کسانی هستند که باید قرآن را

برای مردمان تفسیر کنند ، دین خدا را به پای دارند احکام و تعالیم آن را پیاده و منتشر سازند . این همان چیزی است که از امامت و خلافت پس از رسول خداصلی الله علیه وآله اراده شده وخداوند سبحان آن را در اهل بیت علیهم السلام منحصر کرده است .

. ک : متشابه القرآن و مختلفه ، ج 2 ، ص 52; التبیان ، ج 8 ، ص 308; مجمع البیان ، ج 8 ، ص 357;بحارالانوار ، ج 35 ، ص 233; تاویل الآیات الظاهره ، ج 2 ، ص 456; الاصول العامه للفقه المقارن ، ص 149 - 150 .

23) در این باره در کتاب خود «الصحیح من سیره النبی الاعظم صلی الله علیه وآله ، اواخر جلد سوم توضیح داده ایم که عصمت از سهو ، اشتباه و نسیان نیز اختیاری است ، تا چه رسد به عصمت از گناهان و زشتی ها .

24) محمد (47) آیه 17 .

25) عنکبوت (29) آیه 69 .

26) کهف (18) آیه 49 .

27) انعام 6) آیه 151 .

28) اسراء (17) آیه 32 .

29) واقعه (56) آیات 77 - 79 .

خود می تواند توجیه گر بیان او بوده ، بین موضوعات گوناگون جمع ومسائل مختلف آن را به هم ربط دهد . این صورت بیان موضوعات مختلف نه مخالف با ظهور سیاقی است و نه موجب اخلال به جنبه بلاغی و بیانی کلام ، مگر این که متعرض مساله ای شود که تحت آن هدف کلی ، عام و جامع داخل نمی شود . همان طور که روشن است در این صورت هم مخل به بلاغت کلام است و هم مخالف با ظهور سیاقی آن .

ج) وحدت سیاق ، مستلزم وحدت موضوع و حکم نیست; زیرا ممکن است ، شیوه بیان ایجاب کند که گوینده بعضی از جنبه های دیگر مساله مورد نظر راهم ، اگرچه از نظر طبیعت و ماهیت با آن اختلاف داشته باشد بیان کند . ازامام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود : «هیچ چیزی مانند قرآن از عقل و قیاس انسان ، به دور نیست ، چه اول یک آیه درباره چیزی است و آخر آن درباره چیز دیگر و سخن متصلی است که قابل تصرف به چندین وجه می باشد . » (1) .

امام صادق علیه السلام فرمود :

«ای جابر ! همانا که قرآن باطنی دارد و باطن آن ، ظاهری و هیچ چیزی مثل آن از عقل و قیاس مردم به دور نیست; زیرا اول آیه درباره یک چیز ، وسط آن درباره چیز دیگری و آخرش درباره چیز سومی فرود می آید ، در حالی که کلامی متصل و قابل تصرف به چندین وجه است . » (2) .

آنچه جلب نظر می کند این است که مثالی که امامان علیهم السلام در این باره بیان فرموده اند همان آیه تطهیر است که فعلا مورد بحث ماست . از

امام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود : «از عقل و قیاس مردمان چیزی دورتر از تفسیر قرآن نیست . چه اول آیه درباره یک چیز ، وسط آن درباره چیزی و آخرش درباره چیز دیگری فرود می آید . سپس فرمود : انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا . پس فرمود : از پلیدی جاهلیت . » (3) .

لیکن این بدان معنا نیست که یک وجه عام و کلی نباشد تا آن موضوعات گونان گون در آن داخل شوند .

اینک و با توجه به مطالبی که پیش از این بیان کردیم روشن می شود که آیه تطهیر از نوع اول است; زیرا این آیات برای مخاطب ساختن پیامبرصلی الله علیه وآله فرود آمده و از او می خواهد که به منظور حفظ بیت نبوی ، بعضی اوامر ونواهی خداوندگار را به همسرانش برساند . از سوی دیگر می توان قسم دوم راهم بر این آیه تطبیق داد . این در صورتی است که بدانیم جامع عام و کلی که همان حفظ اهل بیت علیهم السلام است ، صدور اوامر و نواهی یی را برای زنان پیامبرصلی الله علیه وآله طلبیده است و کلام نیز متصل بوده سیاق و نظم واحدی دارد .

وارد می آورد ونه مستلزم تکذیب رسول خداصلی الله علیه وآله است که همواره اصرار داشت که زنان ازمفاد آیه خارجند . این دو راه عبارتند از :

خداوند متعال می فرماید :

فلما رای قمیصه قد من دبر قال انه من کید کن ان کیدکن عظیم یوسف اعرض عن هذا - واستغفری لذنبک . (5) .

و انه لقسم - لو تعلمون - عظیم . (6) .

واذ قال لقمان لابنه وهو یعظه یا بنی لا تشرک بالله ان الشرک لظلم عظیم ووصینا الانسان بوالدیه حملته امه وهنا . . . یابنی انها ان تک مثقال حبه من خردل . (7) .

در این جا جملات «یوسف اعرض عن هذا»; «لوتعلمون ; و «وصیناالانسان بوالدیه حملته امه وهنا» جمله های معترضه اند که امثال آن در قرآن اندک نیست . (8) .

حتی اگر بپذیریم که سیاق قرآن مؤید این مطلب است که مخاطب ، زنان پیامبرند; باز دست برداشتن از ظهور سیاقی ، که ضعیف ترین ظهورهاست ، به خاطر وجود قرینه و بلکه قرینه های داخلی و خارجی زیاد بر خلاف آن ، هیج محذوری پیش نمی آورد . وجود قرائنی در همین آیات و نیز وجودروایات متواتر صحیح و صریح فراوان دیگر اهل البیت را در افرادی جدای ازهمسران پیامبرصلی الله علیه وآله; یعنی در خصوص اهل کساء معین می کند و هیچ مخالفتی هم با اسلوب بیان و بلاغت کلام ندارد . ما پیوسته دیده ایم که افراد بلیغ درسخنان خود به چندین مطلب که دریک جا و با یک سیاق و نظم واحدمی آورند اشاره می کنند . البته در صورتی که دارای یک جهت عام و کلی وجامع باشند .

از قرائنی که گفته اند باید به موجب آن از ظهور سیاقی دست برداشت ، اختلاف ضمیرهای این آیه است . چه در «عنکم و «یطهرکم ضمیر مذکراست ، در حالی که ضمایر پیش و پس در عبارات «وقرن فی بیوتکن ،

«لا تبرجن ، «اقمن الصلاه ، «آتین ، «اطعن و . . . همگی مؤنث است . (9) .

بعضی این را دلیل آن دانسته اند که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله در این آیه اراده نشده اند . بعضی دیگر بر خلاف ادعای عکرمه و دیگران ، آن را دلیل بر عدم اختصاص آیه تطهیر به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله شمرده اند . (10) .

که منظور در این جا بیت رسالت و نبوت است و نه خانه مسکونی . اگر هم به فرض بپذیریم که منظور ، خانه مسکونی است ، خواهیم گفت : - هم چنان که از ملاحظه بعضی از روایت های حدیث کساء روشن می شود -منظور خصوص خانه ای است که رسول خداصلی الله علیه وآله ، اهل کساء را در آن جمع کرد ، آن جا که این آیه شریفه درباره آنان فرود آمد . بنابراین «ال در «البیت برای عهد خارجی است . با این توضیح راز این فرموده خداوند متعال روشن می شود که خطاب به زنان فرمود : «بیتکن ، اما در این جا فقط به «اهل البیت تعبیر کرده است .

پیش از این آمد که سیاق و نظم آیات هم با این مطلب هماهنگ است که مراد از اهل بیت ، خصوص اصحاب کساء هستند و لذا نیازی به ادعای تغلیب و دیگر ادعاها نیست .

گیرید .

اما در آیه تطهیر لفظ «البیت را محلی به «الف و «لام عهد آورده است . اگر منظور ، خانه مسکونی زنان پیامبرصلی الله علیه وآله بود ، مناسب بود که هم چون موارد پیش و پس از آن ، در این جا هم لفظ جمع آورده شود نه لفظ مفردمحلی به «الف و «لام عهد .

اگر هم بپذیریم که منظور خانه مسکونی است ، باید بگوییم که منظورهمان خانه خاصی است که رسول خداصلی الله علیه وآله اهل کساء را در آن جمع کرد و «الف و «لام «البیت هم برای عهد خارجی است نه خانه های زنان پیامبرصلی الله علیه وآله که در آیات پیش و پس از آن با لفظ «بیوتکن تعبیر فرمود . این وجه را می توان با بعضی از متون حدیث کساء تایید کرد . طالبین به منابع آن مراجعه کنند .

ممکن است گفته شود از این که خانه ها به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله نسبت داده شده و نه به خود رسول اکرم صلی الله علیه وآله ، استفاده می شود که در نسبت دادن آن به پیامبرصلی الله علیه وآله شرف بزرگی است و خداوند نمی خواهد که زنان حضرت رابه این شرف اختصاص دهد . گذشته از این ، خداوند متعال اراده فرموده که تفاوت بین زنان پیامبرصلی الله علیه وآله و خاندان اهل بیت حقیقی او را که اهل کساءهستند ، ظاهر سازد تا مبادا احدی تصور کند که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله و خاندان اونسبت به حضرت در یک مرتبه قرار دارند ، بلکه اهل بیت او از خود اویند وبه او منسوبند ، اما زنان پیامبرصلی الله علیه وآله که خداوند حاضر نشده خانه ای را که آنان در آن سکونت دارند

، به پیامبرصلی الله علیه وآله نسبت دهد ، این گونه نیستند .

می بایست ضمایر پیشین این آیه نیز مذکر باشند و حال آن که همه مؤنثند . پس به چه دلیل در ذیل آیه از آن عدول کرده ضمیر مذکر آورده است ؟ (19) .

د) در آیه «رحمه الله و برکاته علیکم اهل البیت مقصود خصوص افرادذکور است که مجموع اهل بیت ابراهیم هستند و داخل شدن زن در میان آنان از باب تغلیب و تجوز است . بنابراین قیاس با آن نابه جاست; زیرا احدی تغلیب با قرینه را انکار نکرده است .

در مورد آیه «قال لاهله امکثوا» هم چنین است . چنان که در مورد گفتارآن مرد هم در پاسخ دوستش که پرسید : «کیف اهلک ؟ » و او پاسخ داد : «هم بخیر» چنین است ، چرا که در این جا قرینه ای دال بر تعیین مراد وجود دارد وبا وجود قرینه بی اشکال بوده جایی برای بحث و جدال نیست .

ه) علاوه بر این ، فرق است میان به کار بردن «اهل الرجل و «اهل بیت الرجل . بنابراین اگر اطلاق اهل بر همسر صحیح باشد ، لازم نمی آید که اطلاق اهل بیت بر همسر نیز صحیح باشد و در روایات گفته شد که پیامبرصلی الله علیه وآله نفی نفرمود که ام سلمه از اهل بیت باشد ، بلکه او را از اهل خود قرار داد نه ازاهل یت خویش .

و) از سوی دیگر دخول ساره در اهل بیت ابراهیم در آیه «رحمه الله وبرکاته علیکم اهل البیت از این جهت است که وی دختر عموی ابراهیم علیه السلام بود . (20) بنابراین از حیث نسب ، داخل در اهل بیت اوست نه از این جهت که همسر اوست . دست کم این مساله قابل تشکیک است .

با بیان دلالت سیاقی استدلال کرده اند که در آیه تطهیر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله اراده شده اند . وی در اختلاف ضمایر موجود در این آیه شریفه هیچ محذوری نمی بیند . آن گاه می گوید : «بیان حال دیگران با جمله معترضه ، بدون قرینه و یا رعایت نکته ای ، ونیز بدون اعلام پایان کلام پیشین و یا شروع کلام جدید با وظیفه بلاغت که بالاترین هدف در کلام خداوند متعال است ، مخالف می باشد .

بنابراین سزاوار است که به پیراستگی آن از این مخالفت معتقد شد . » (21) .

در پاسخ وی می گوییم : این سخن در حد خود درست است ، اما روشن شده که در این جا مناسبت لازم موجود است و آن این که امر و نهی زنان به منظورحفظ بیت پیامبرصلی الله علیه وآله و دور ساختن عیب از او و پنج تن آل عباعلیهم السلام و برای گرامی داشت و اکرام و اعتلای شان وی و بدین هدف بوده که مصلحت اسلام و رسالت پیامبرصلی الله علیه وآله اقتضا کرده است .

قرینه ای که موجب می شود ازاین ظهور دست برداریم ، روایات صحیح وصریح پیشین و نیز قراین دیگری است که در مباحث بعدی خواهیم آورد . این گذشته از مطلبی است که پیش از این آوردیم و توضیح دادیم که مخالفتی با سیاق آیات ندارد . آن مطلب را در این جا تکرار نمی کنیم .

، مشکل تر خواهد شد; زیرا اگر هر دوخطاب متوجه پیامبرصلی الله علیه وآله و زنانش باشد ، لازم می آید که او هم مامور به نشستن در خانه و عدم تبرج و از کسانی باشد که کیفرشان دو برابر است وخداوند به آنان دو بار پاداش می دهد . در حالی که فساد این مطلب آشکاربوده نیازی به توضیح ندارد ، خصوصا با ملاحظه این که ضمایر سابق و لاحق ویژه زنان [مؤنث] است .

اگر پیامبرصلی الله علیه وآله مشمول دو خطاب نیست ، گذشته از اختلاف سیاق ، لازم می آید که خداوند متعال جماعتی را مورد خطاب قرار داده و آن گاه اسلوب خطاب را از اناث به ذکور تغییر داده باشد; زیرا افراد مورد خطاب عوض شده اند . به علاوه ، زدودن پلیدی و پاکیزه گردانیدن زنان به طور مستقیم است; زیرا امتثال اوامر و نواهی خداوند از سوی ایشان حاصل می شود ، اماتطهیر پیامبرصلی الله علیه وآله به نحو دیگری ، یعنی ثانیا و بالعرض و به واسطه آن است که به سبب زنانش ، عیبی بر او وارد نشود; زیرا طهارت پیامبرصلی الله علیه وآله به واسطه عدم تبرج و نشستن در خانه و . . . که در آیه ذکر شده نیست تا بدان وسیله مستقیماطهارت حاصل آید .

پس روشن می شود که در این صورت ، تطهیر و زدودن پلیدی به دو نحوکاملا مختلف به کار برده شده است . حتی اگر منظور طهارت پیامبرصلی الله علیه وآله به طور مستقیم از پلیدی هایی باشد که به عنوان یک مرد با او تناسب دارد ، این هم مردود است; زیرا چنین مطلبی در آیه بیان نشده است . پس استعمال تطهیر و زدودن پلیدی

از زنان به وسیله مسائل مذکور در آیات و نسبت به پیامبرصلی الله علیه وآله به وسیله اموری که بیان نشده ، چیزی نیست که کلام آن را تاییدکند و یا بتوان آن را فهمید یا به احدی تفهیم کرد .

این جا بیان کردیم و این نه با بلاغت قرآن مخالف است و نه به اعجاز آن خللی می رساند . (22) .

ممکن است عثمان و یا دیگران به گمان این که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله موردنظرند و نیز به خاطر اجتهاد در ترتیب ، آیه را در این جا قرار داده باشند . روشن است که در ترتیب مصاحف قرآن اختلافات فراوانی به وجود آمد تااین که سرانجام مردم در مصحف عثمان به توافق رسیدند . روایت کرده اند که وقتی قرآن را جمع آوری می کردند ، یک آیه از سوره احزاب را گم کردند وآن را نزد خزیمه بن ثابت یافتند . (23) .

ممکن است به منظور بعضی از مصالح و منافع دنیوی خود ، آیه تطهیر رادر سیاق خطاب به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله قرار داده باشند . عدم ارتباط این آیه باداستان زنان از روایات به دست می آید و لذا در این باب تکیه بر نظم وترتیب در نهایت بطلان است . (24) آنچه این گفته را تایید می کند این است که آیه وقرن فی بیوتکن در صورتی که آیه تطهیر از میان جملات آن برداشته شود ، بر انسجام و هماهنگی خود باقی می ماند و هیچ خللی به هماهنگی آن وارد نمی شود . (25) .

ما نیز در این باره می گوییم : هرچند که در این نظر با آنان موافق هستیم که قرآن بر جسب نزول مرتب نشده است ، اما سایرمطالبی را که بیان داشته اند ، نمی توانیم بپذیریم; زیرا :

1 . روایات دال بر این که پیامبرصلی الله علیه وآله جای آیات را معین می کرد ، دلالت ندارد که آن حضرت در اجزای یک آیه - چنان که در این جاست - تصرف نموده

باشد; زیرا آیه تطهیر جزئی از یک آیه است و نه یک آیه مستقل . آیامعقول است که پیامبرصلی الله علیه وآله جزء یک آیه را با جزء دیگری تلفیق کرده باشد ؟ ! نه چنین مطلبی برای مان نقل شده و نه احدی ادعا کرده است . صرف احتمال هم کفایت نمی کند .

2 . احتمال آنان درباره این که ممکن است پس از پیامبرصلی الله علیه وآله قرآن دچارتحریف شده باشد ، احتمال نادرستی است; زیرا در زمان حیات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله سوره ها و آیات قرآن به نام خود ، نزد ده ها تن از اصحاب محفوظ و مکتوب بود . آن حضرت هم نویسندگانی را مامور کرده بود که تحت نظارت مستقیم خودش قرآن را می نوشتند و آن را حفظ و ضبط می کردند .

3 . اگر تصرف پیامبرصلی الله علیه وآله در قرآن به شکلی بود که موجب می گشت تادلالت آیه بر معنای مورد نظر پوشیده شود ، باید دانست که این تصرف نامعقول است; زیرا همین کار ، تحریف قرآن و نابودی حق بوده ، مردمان رادر مخالفت با آن معذور می سازد و حجت را بر ایشان ، حتی پس از آمدن رسولان تمام نمی کند .

اگر چنین پیامدی نداشته باشد ، تصرف مذکور ، بی فایده و غیرقابل توجیه بوده ، مقصود مورد نظر در صیانت قرآن از تحریف نادرست خواهد بود . درنتیجه همان اشکال بزرگ که مقتضی تحریف است به حال خود باقی می ماند . مگر این که گفته شود : بدون تردید این جزء آیه که به تطهیر اهل بیت علیهم السلام تصریح دارد ، به طور مستقل در قضیه کساء نازل شده است . لیکن رسول اکرم صلی الله علیه وآله

آن را به فرمان خداوند متعال و به منظور گرامیداشت آل عباو تفهیم این مطلب به زنان خود و دیگران که زنانش در سطح این گروه پاکیزگان قرار ندارند ، در میان آیاتی قرار داده است که همسران پیامبرصلی الله علیه وآله مخاطب آن هستند .

4 . اگر اختصاص آیه را به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله بپذیریم ، بدان معنا خواهد بودکه رسول اکرم صلی الله علیه وآله در حدیث کساء تصریح نکند که آیه به آل عبا اختصاص دارد . در حالی که آن حضرت صلی الله علیه وآله در مواردی چند - ظاهرا - بر خروج زنان خویش از مفاد آیه شریفه اصرار کرده است .

5 . ما در کتاب خود حقائق هامه حول القرآن الکریم (26) به صورت قاطع ثابت کرده ایم که قرآن از هر گونه تحریف یا تبدیل ، توسط حاکمان پس ازپیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مصون مانده است . در همین کتاب درباره ترتیب نزول ومباحث دیگر قرآنی سخن گفته ایم . کسانی که خواهان مطالب بیش تری در این باره هستند ، بدان جا مراجعه کنند .

(31) آیه 13 - 16 .

8) ر . ک : تفسیر قمی ، ج 2 ، ص 193 - 194; الکلمه الغراء فی تفضیل الزهراء ، ص 213 - 214; نهج الحق و کشف الصدق (پاورقی) ، ص 174 .

9 و 10)ر . ک : التسهیل لعلوم التنزیل ، ج 3 ، ص 137; الکلمه الغراء فی تفصیل الزهراء ، ص 213 - 214;التبیان ، ج 8 ، ص 38; المواهب اللدنیه ، ج 2 ، ص 123; نهج الحق و کشف الصدق ، ص 174; تفسیرقمی ، ج 2 ، ص 193 - 194; الصراط المستقیم ، ج 1 ، ص 185; نوادر الاصول ، ص 266; احقاق الحق ، ج 2 ، ص 566;المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 16 ، ص 310; الاصول العامه للفقه المقارن ، ص 158;الصواعق المحرقه ، ص 141; ینابیع الموده ، ص 294 .

11) ر . ک : تهذیب تاریخ دمشق ، ج 4 ، ص 208; السنن الکبری ، ج 2 ، ص 150; التبیان ، ج 8 ، ص 308 -309; غرائب القرآن ، ج 22 ، ص 10; الجامع لاحکام القرآن ، ج 14 ، ص 183; فضل بن روزبهان دردلائل الصدق ، ج 2 ، ص 64 .

12) التبیان ، ج 8 ، ص 308 - 309 .

13) بحار الانوار ، ج 35 ، ص 235 .

14) ر . ک : نظریه الامامه ، ص 182; مختصر التحفه الانثی عشریه ص 151 .

15) هود (11) آیه 73 .

16) قصص (28) آیه 29 .

17) ر . ک : فتح القدیر ، ج 4 ، ص 279; نوادر الاصول ، ص 266; الجامع لاحکام القرآن ، ج 14 ، ص 183;مختصر التحفه الاثنی عشریه ، ص 150; نظریه الامامه ، ص 182 .

18) نساء (4) آیه 75; الکشاف ، ج 1 ، ص 535 .

19) جوامع الجامع ، ص 372 .

20) قصص الانبیاء ، ص 100 .

21) مختصر التحفه الانثی عشریه

، ص 149 .

22) ر . ک : الکلمه الغراء فی تفضیل الزهراء ، ص 213 - 214; الصراط المستقیم ، ج 1 ، ص 185; المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 16 ، ص 312; الاصول العامه للفقه المقارن ، ص 158 .

23) ر . ک : احقاق الحق ، ج 2 ، ص 570; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 234; المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 16 ، ص 312; اما وی آن را به طور مطلق بیان کرده است .

24) بحار الانوار ، ج 35 ، ص 234 .

25) المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 16 ، ص 312 .

26) این کتاب با مشخصات زیر ترجمه و منتشر شده است :

پژوهشی نو درباره قرآن کریم ، ترجمه محمد سپهری ، تهران ، نشر هماهنگ ، 1374 .

آیات با آیه تطهیر و ملاحظه این که آیه تطهیرجزئی از یک آیه است و نیز ملاحظه این مطلب که حدیث کساء که به طورقاطع ، ثابت و صحیح دلالت دارد که بخش های تطهیر ، جدای از بقیه بخش های آیه - که این آیه هم جزئی از آن است - فرود آمده و آن گاه با ملاحظه روایاتی که می گوید : پیامبرصلی الله علیه وآله چهل صبح به در خانه علی می آمد و پس ازوارد شدن بر فاطمه می فرمود : «السلام عیکم اهل البیت و رحمه الله وبرکاته ، نماز ! خدای شما را رحمت کند ، انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا . » (1) .

آری ، با ملاحظه همه اینها ، اطمینان پیدا می کنیم که آیه تطهیر در اوایل هجرت فرود آمد و پیامبرصلی الله علیه وآله آن را بر آن عده از اهل بیت که موجود بودندمنطبق می کرد . سپس که حسن و حسین علیهما السلام به دنیا آمدند ، آنان را زیر پارچه(کساء) جمع می کرد و این آیه را می خواند . ظاهرا این کار پیامبرصلی الله علیه وآله بارهاتکرار شده است .

امکان دارد که این آیه چند بار که اولین آن در اوایل هجرت بود نازل شده باشد . سپس هنگامی که رسول اکرم صلی الله علیه وآله خاندان خود را زیر پارچه جمع کرد ، بار دیگر فرود آمده و جبرئیل آن را به حضرت ابلاغ کرده باشد . شاید این کارهم تکرار شده باشد که جبرئیل در هر مورد این آیه را می آورد و به پیامبرصلی الله علیه وآله فرمان می داد که آن را تلاوت کند ، هدف آن بوده که

اهل بیت مورد نظر را آن چنان بشناساند که هیچ گونه عذری برای احدی باقی نماند . شاید پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هم آمدن به خانه فاطمه را به هنگام هر نماز یا هرصبحگاه تکرار کرده و هر بار مدتی ادامه داده و باز دوباره بدان پرداخته تااین که از دنیا رفت . هدف از این کار این بود که هرگونه اشکالی را برطرف نماید و هرگونه شبهه ای را دور سازد . در اثر همین امر است که می بینیم آن مردی هم که به انحراف از علی و خاندانش معروف است ، ناچار گردیده به صحت این حدیث که مفسران و دیگر دانشمندان بر صحت آن اجماع دارنداعتراف نماید .

بیرون شدند . (2) .

مناسب بود که این نویسنده این را هم بیفزاید که به گفته ابن عباس (3) بعضی از زنان پیامبرصلی الله علیه وآله ، مثل عایشه پس از نزول آیه چنان کینه علی را به دل داشت و آن چنان او را دشمن می داشت که هرگز حاضر نبود از علی به نیکی یاد کندو حال آن که رسول خداصلی الله علیه وآله همگان را به طور قاطع ، از بغض و کینه علی علیه السلام نهی فرموده بود . هم چنان که بر آن حضرت که امام زمان او بود و پیامبرصلی الله علیه وآله درباره وی فرموده بود : جنگ با تو ، جنگ با من است ، (4) خروج کرد و در اثرآن هزاران نفر از مسلمانان بی گناه کشته شدند و نیز با فرمان خداوند سبحان هم مخالفت کرد که دستور داده بود از خانه خود بیرون نرود . این جدای ازهم رای شدن او حفصه بر ضد پیامبرصلی الله علیه وآله بود . خداوند آن دو را فرمان داد که از این کار خود توبه کنند و این گونه خطاب به آنان فرمود : ان تتوبا الی الله فقد صغت قلوبکما . (5) .

و آن گاه زن نوح و زن لوط را برای شان مثال زد . همه اینها نشان می دهدکه او مورد نظر آیه نبوده ، چرا که اگر چنین بود خودش را از وقوع در این لغزش ها و مهالک نگه می داشت .

عبا رفتند و از سایر امت مشخص و جدا شدند ، آیه را به آنان ابلاغ کرد تا دیگری از اصحاب یا خاندان وی طمع مشارکت با آنان را در این حکم ننماید . در این هنگام که این پنج تن از دیگران جدا شده بودند ، آنان رامخاطب قرار داد و فرمود :

انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیرا . . . » (6) .

این گفته مرحوم شرف الدین کلام حق است که نه راه گریزی از آن هست و نه چاره ای جز پذیرش آن . اما سخن دهلوی معروف به تعصب کور درمخالفت با حق و صواب درست نیست که مطلب را وارونه کرده و کوشیده آن را مشوه و دگرگون سازد . آن جا که می گوید : «وقتی تخصیص به کساء دال بر این است که این افراد به حکم آیه اختصاص دارند ، این تخصیص [به کساء]را فایده آشکار دیگری نباشد ، اما این فایده در این جا عبارتند از دفع این گمان که این اشخاص از اهل بیت نیستند; زیرا مخاطب در این آیه فقط زنان پیامبرند . » (7) .

از دیدگاه ما این سخن نادرست است; زیرا :

1 . در فصل دوم همین بخش دانستیم که پیامبرصلی الله علیه وآله ام سلمه ، عایشه و زینب را از این که جزء اهل بیت باشند ، خارج کرد .

2 . دانستیم که صدق عبارت اهل البیت بر زنان واضح نیست و بلکه بعضی از پیشوایان لغت و نیز زیدبن ارقم آن را انکار کرده اند . این مطلب از پرسش بعضی از زنان پیامبرصلی الله علیه وآله هم استفاده می شود که در این باره از آن حضرت سؤال کردند .

3 . چرا پیامبرصلی الله

علیه وآله تاکید داشت که فقط اهل کساء را در اهل بیت خودداخل کند ، اما عباس ، عقیل و فرزندان آن دو و نیز دیگر نزدیکان خود راوارد نکرد ؟

4 . همان گونه که به طور مشروح در فصل های گذشته بیان داشتیم این مطلب که در آیه تطهیر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله مورد نظر و مخاطب بوده اند با سیاق آیات تناسب ندارد .

این مطلب و دیگر مطالبی که بیان داشتیم و در مباحث بعد خواهیم آورد ، به صورت قاطع بیان می دارد که سخن دهلوی چیزی جز مکابره ای شکست خورده و مذبوحانه نبوده بر یک اساس علمی صحیح مستند نمی باشد ، پس سخن برتر و بهتر همان گفته امام شرف الدین است .

داد که مفاد آن چنین است : آیا به نظر شما ، اگر آیه تطهیر درباره زنان پیامبرصلی الله علیه وآله فرود آمده آنان را اندک نصیبی از آن بود ، ام المؤمنین عایشه این امر را رهامی کرد و آن را بر پیشانی شترش (عسکر) که در جنگ جمل بر آن سوار شد ومردمان را برای جنگ بر ضد علی علیه السلام تشویق می کرد; نمی نوشت ؟ ! آن دانشمندپاسخ مثبت داد . » خدای بیامرزد علامه امینی را و آن دانشمند منصف راپاداش نیکو دهد . چه عایشه نیاز شدیدی به این احتجاجات داشت ، خصوصادر مقابل برادر و وصی پیامبرصلی الله علیه وآله و کسی که با حق است و حق با او ، و هر آن جا که او بچرخد حق همراه او می چرخد .

آنچه در این جا جلب نظر می کند این که چند تن از زنان پیامبرصلی الله علیه وآله تصریح کرده اند که این آیه درباره اصحاب کساء فرود آمده و حتی به اخراج تنی چند از زنان حضرت از دایره شمول حکم تصریح کرده اند و احدی ازآنان ادعا نکره که به طور مشخص او و یا سایر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله در مفاد آیه ویا در حدیث کساء داخل هستند .

حالی که به نظر بعضی این گفته اش باعث کسر شان وکاهش احترام وی نزد دیگران است ، اما او کسی نبود که به این احکام ستمگرانه و ناشی از نفوس شرور ، کینه توز و بیمار اعتنا کند . شهر بن حوشب به او گفت : ام المؤمنین ! مردمانی نزد ما درباره این آیه چیزهایی می گویند ؟

ام سلمه گفت : چه می گویند ؟

- این آیه را بیان می کنند که «انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهرکم تطهیرا» بعضی می گویند : درباره زنان پیامبرصلی الله علیه وآله فرود آمده و بعضی می گویند : درباره اهل بیتش .

- شهر بن حوشب ! به خدای سوگند ! این آیه در این خانه من و در این سجده گاهم فرود آمد . روزی پیامبرصلی الله علیه وآله آمد و با من در این سجده گاه و این جانمازم نشست . . .

آن گاه ام سلمه حدیث کساء و نزول آیه تطهیر را بیان داشت و متذکر شدکه از پیامبرصلی الله علیه وآله در خواست کرد که او همسرش را با آنان داخل کند ، اماپیامبرصلی الله علیه وآله به او فرمود : ام سلمه ! تو خوب هستی . (9) .

آنان دور ساز و آنان راپاکیزه گردان .

به او گفتند : پس چرا به جنگ او رفتی ؟

پاسخ داد : من پشیمان هستم . آن کار مقدر شده بود . (10) .

ام المؤمنین با جبر الهی سرزنش را از خود دور می سازد و به گمان خودتوانسته بدین وسیله خویشتن را تبرئه یا دست کم تا حد زیادی از گناه خویش بکاهد . بسیاری از افراد در مسائلی که نتوانسته اند برایش توجیه معقول و قابل قبولی دست و پا کنند ، به جبر الهی استدلال نموده وبدین وسیله کار خود را به خداوند سبحان حواله داده و تهمت را مستقیما به ذات حق متوجه ساخته اند .

عقیده جبر از بقایای عقیده اهل کتاب است که کتاب های آنان بدان تصریح دارد . در تورات به صورت کاملا آشکار و در تلمود و انجیل هم آمده است . (11) .

خداوند سبحان این عقیده را از یهود حکایت کرده می فرماید :

وقالت الیهود ید الله مغلوله غلت ایدیهم ولعنوا بما قالوا بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء (12) ;

یهودیان گفتند : دست خدا بسته است ، این گفتار دروغ است ، دست آنها بسته شده به لعن خدا گرفتار گردیدند ، بلکه دو دست خدا [دست قدرت و رحمت او] گشاده است و هرگونه بخواهد انفاق می کند .

آن گاه این اعتقاد را از مشرکان هم حکایت می کند :

سیقول الذین اشرکوا لو شاء الله ما اشرکنا و لا آباؤنا ولا حرمنا من شی ء کذلک کذب الذین من قبلهم; (13) .

آنان که شرک آوردند خواهند گفت : اگر خدا می خواست ما و پدران مامشرک نمی شدیم و چیزی را حرام نمی کردیم (بدین گفتار جاهلانه جبریان)پیشینیان آنان تکذیب رسل کردند .

پس از آن هم به رغم مبارزه

جدی اسلام با این عقیده و تلاش های ستودنی ، این دین جاودانی در جهت ریشه کن کردن آن از عقل و اندیشه انسان عرب که مغلوب اهل کتاب و متاثر از رسوبات شرک بود ، هم چنان بر تفکرو اندیشه بسیاری از مردمانی که به اسلام گراییدند ، حاکم ماند . اما این کارساده و آسان نبود . این عقیده به حیات خود ادامه داد و در موضع گیری ها وتصریحات ، بسیاری از آنان آشکار گشت ، حتی نزد کسانی هم که سهمی درحکومت و سلطنت داشتند و بلکه نزد بالاترین رده رهبری که زمام حکومت پس از رسول خداصلی الله علیه وآله را به دست گرفته بودند ، ظهور یافت . به علاوه این عقیده در بسیاری از مواضع و سخنان خلفای پس از پیامبرصلی الله علیه وآله به استثنای علی علیه السلام و آن گاه در سخنان معاویه ، عایشه ، خالد بن ولید ، عمربن سعد ، منصورو افراد بسیار دیگری آشکار شد که با مراجعه به متون تاریخی روشن می شود .

این عقیده همان کلید جادویی بود که به وسیله آن رمزها باز و گنج هاگشوده و تمامی اعتراضات دفع و کلیه نقاط نفوذ بسته می شد . همین عقیده بودکه عثمان ، تمسک خویش به حکومت را توجیه کرد تا این که کشته شد . عایشه هم خروج خود را برای جنگ با امیرالمؤمنین علی علیه السلام ، و معاویه دربیعت برای فرزند شراب خوار و فاجرش برای خلافت بدان احتجاج کرد . عمربن سعد هم برای کشتن امام حسین علیه السلام سرور جوانان اهل بهشت وارتکاب فاجعه کربلا بدان استدلال کرد . خالد بن ولید هم در قتل مالک بن نویره و یاران مسلمانش بدان احتجاج نمود

. همین عقیده بود که معاویه ومنصور عباسی ، بازداشتن مردمان از رسیدن به حقوق خود از بیت المال رابدان توجیه کردند . موارد فراوان دیگری هم هست که ما در این مختصرمجال برشمردن و تتبع آن را نداریم و با مراجعه به منابع موجود در پاورقی معلوم می شود . کار به همین جا ختم نشد ، بلکه احادیث فراوانی هم در تاییداین عقیده و تاکید ، ترویج و نشر آن از زبان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله ساخته شد . بامراجعه به منابع ، گوشه ای از آنچه بیان کردیم معلوم می شود . (14) .

امیرالمؤمنین علی علیه السلام با این عقاید فاسد وارداتی مبارزه کرد و در مقابل آن ایستاد . خطبه ها و سخنان آن حضرت سرشار از مطالبی است که بر تباهی وفساد این عقیده دلالت می کند . شهرت این اقدام علی علیه السلام و این که او پرچم داراین مبارزه بود ، ما را از بیان شواهد فراوان آن بی نیاز می گرداند .

، ج 1 ، ص 287 و ر . ک : تفسیر فرات ، ص 110; تفسیر عیاشی ، ج 1 ، ص 250; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 211 .

9) شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 72 - 73 .

10) المحاسن و المساوی ، ج 1 ، ص 471 و ر . ک : شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 38 - 39; تفسیر نورالثقلین ، ج 4 ، ص 276; مجمع البیان ، ج 8 ، ص 357; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 222 .

11) ذکر موارد آن موجب طولانی شدن بحث و خروج از موضوع می گردد . خواننده گرامی به منابع آن مراجعه کند .

12) مائده (5) آیه 64 .

13) انعام (6) آیه 148 .

14) آنچه گذشت در منابع مختلف پراکنده است . کسانی که می خواهند بدان آگاهی یابند بعضی ازآن را می توانند در این منابع پیدا کنند :

تاویل مختلف الحدیث ، ص 5 - 6 ، 29 ، 45 ، 48 ، 82 ، 83 ، 128 و 235 ، 236; الهدی الی دین المصطفی ، ج 2 ، ص 162 و 271; المصنف ، ج 1 ، ص 119 - 122 و ج 6 ، ص 356; حیاه الصحابه ، ج 2 ، ص 12 ، 94 - 95 و 230 و ج 3 ، ص 487 ، 492 ، 501 و 529 .

اندک در مسائلی که نیاز به پژوهش و تتبع دارد رنج می برد . گاهی اوقات هم این ضعف ناشی از سوء نیت و بدی طینت است و آن هنگامی است که می خواهد مخالفان فکری خود رابه عنوان کسانی مطرح کند که به هر علف هرز و به هر آنچه که از تارعنکبوت سست تر است چنگ می زنند . از این جهت ، از روی مکر و نیرنگ وبی انصافی و ستم پیشگی علیه آنان به دلایلی بیهوده و واهی استدلال می کند . ممکن است هدف وی از این استدلال و تعلیلی که برای مخالفان خود ردیف می کند این باشد که آنان را به چیزی ملتزم کند که بدان ملتزم نیستند و آن رانمی پذیرند و با اصول تفکرات و عقاید آنان تناسب ندارد .

2 . ضعف دلیل از جهت اثر : این ضعف هنگامی است که استدلال ضعیف وسخیف سبب می شود تا انسان غافل ، اطمینان خویش را به پایه های علمی خوداز دست داده آن را به کناری نهد و به دنبال جایگزینی برای آن برآید . این جاست که به گمراهی و سرگردانی دچار می شود و آنان که در کمین او هستند به عنوان نجات دهنده و رهایی بخش به سراغش آمده او را به تاریکی های خود وارد ودر دریای ترهات و نادانی های خویش غرق و با مطالب گمراه کننده و سخنان بی پایه او را نابود می سازند . او را دیگر راه رهایی از این منجلاب نباشد ونداند که چگونه و کی خویشتن را از آن خلاص کند .

از این رو لازم است که دست به کار شده در جست و جوی حق و نابودی و رسوایی باطل برآید تا خداوند حق را با کلمات

خود پایدار سازد .

بل نقذف بالحق علی الباطل فیدمغه فاذا هو زاهق ولکم الویل مماتصفون; (1) .

بلکه ما همیشه حق را بر باطل غالب و پیروز می گردانیم تا باطل را محوونابود سازد . وای بر شما مردم جاهل که خدا را به وصف کار باطل و بازیچه متصف می گردانید .

در این جا به بیان نمونه هایی چند از استدلال های ضعیفی می پردازیم که دانشمندان آزاده ما به آنها توجه و التفاتی نکرده اند . چون هدف این ادله رامی دانستند .

احدی در آن تردید ندارد . از سوی دیگر در قرآن آمده :

ونادی نوح ربه فقال رب ان ابنی من اهلی وان وعدک الحق وانت احکم الحاکمین قال یا نوح انه لیس من اهلک انه عمل غیر صالح; (4) .

نوح به درگاه خدا عرض کرد : بار پروردگارا ! فرزند من از اهل بیت من است ووعده تو هم حتمی است که تو قادرترین حکمفرمایانی ، خدا به نوح خطاب کرد که فرزند تو هرگز از اهل تو نیست ، او را عملی بسیار ناشایسته است .

در حقیقت هدف از طرح ادعاهایی از قبیل : قرابت و معاشرت ، برای بازداشتن انظار از حقیقت امتیاز این برگزیدگان بر دیگراندر فضایل و خصال نیک و در تمام خوبی ها و زیبایی هاست .

ندارد وبلکه صحت یا عدم صحت استعمال اهل بیت برای زنان پیامبرصلی الله علیه وآله هم برای مامهم نیست . آنچه اهمیت دارد این است که مشخص شود منظور از این لفظ درخصوص آیه تطهیر چیست ؟ گفتیم : رسول اکرم صلی الله علیه وآله که از هر کس به اهداف ومعانی قرآن آگاه تر است ، آن را مشخص و معین فرموده است . پیامبرصلی الله علیه وآله توضیح داده است که منظور خصوص اهل کساء هستند و تصریح نموده که دیگران و خصوصا همسرانش از دایره شمول آن خارج می باشند . پیامبرصلی الله علیه وآله تایید کرده که آنان از اهل اویند ونه از اهل بیتش .

3 . آنچه که درباره سؤال ام سلمه و دیگران گذشت که از حضرت صلی الله علیه وآله پرسید آیا او هم از اهل بیت است ، بر عدم صحت استعمال این لفظ برهمسران پیامبرصلی الله علیه وآله دلالت دارد وگرنه پرسش آنان که اهل زبان بودند چه معنایی داشت ؟

واثله روایت کرده که از رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدم می گفت : فاطمه ! تو اولین کسی هستی که از اهل بیتم به من می پیوندد و زینب اولین فرد از همسرانم است که به من ملحق می شود . (6) .

این تفصیل بین دو لفظ ، دال بر فرق موجود بین دو تعبیر است .

4 . سخن بعضی پیرامون مساله ای دور می زند که آن را مسلم گرفته اند وآن این که منظور از بیت در عبارت اهل البیت ، خانه مسکونی ساخته شده ازسنگ و خاک است و «الف و «لام هم «الف و «لام جنس و یا خانه نسبی;در حالی که اظهر و ارجح این است که مراد از

بیت ، بیت نبوت و رسالت باشد ، با این احتمال که «الف و «لام ، «الف و «لام عهد خارجی باشد و درنتیجه منظور خصوص خانه ای باشد که اهل کساء در آن اجتماع کردند . روشن است که بنا بر احتمال ارجح و اقوی برای آن که یک انسان بتواند جزء بیت نبوت گردد منوط ست به حصول کمال اهلیت و استعداد برای نیل به این مقام عالی . بنابراین ابولهب نمی تواند از بیت نبوت باشد و همین طور دوفرزندش عتبه و معتب که پس از نزول آیه تطهیر به اسلام گراییدند . خداوندمتعال آنانی را که به کمالات لازم جهت نیل به این مقام رسیده اند می شناسدو آنان را به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله معرفی و آن حضرت هم آنان را از طریق حدیث کساء و دیگر متونی که از او به ما رسیده برای مان معین می کند .

تا افزون برزنان پیامبرصلی الله علیه وآله چهار تن پاکیزه : علی ، فاطمه ، حسن و حسین را هم در بر گیرد . (8) .

ما در این جا چند نکته را بیان می داریم :

1 . در وجود جمله های معترضه و نیز التفات در قرآن تردیدی نیست . هدف از این التفات بیان چیزی است مربوط به همان موضوعی که سایرفقرات قبلی و بعدی آیه به بررسی آن پرداخته است . با توجه به این وجه جایی برای ملاحظه وی مبنی بر این که آیه تطهیر ، آیه مستقلی نیست ، بلکه جزئی از یک آیه است باقی نمی ماند .

2 . پیش از این بیان کردیم که سیاق آیات ، سخن با پیامبرصلی الله علیه وآله و بیان کرامت اهل بیت اوست . پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله با آن اوامر و نواهی همسرانش را موردخطاب قرار داده یا خطاب الهی از باب التفات متوجه زنان او شده و با بیان مطالبی آنان را مورد خطاب قرار داده که در تعظیم و تکریم مقام اقدس نبوت مدخلیت دارد . سپس برگشته تا کلام را در بیان آنچه که در آغاز شروع نمودبه پایان رساند . این امر - بنا به هر دو تقدیر - موجب هیچ گونه مخالفتی باسیاق آیات نمی شود . ما این مطلب را پیش از این توضیح دادیم . از انحصارمقصود از اهل بیت در اصحاب کساء هیچ گونه معذوری پیش نمی آید ، نه ازحیث مخالفت با سیاق و نه از حیث شرایط نزول آیه مبارکه .

3 . سخن این مرد به وجود شکی در صحت حدیث کساء اشاره می کند . درحالی که ما پیش از این آوردیم که در صحاح سته

و دیگر کتاب های مهم آمده و از روایات متواتر است . اگر جایز بدانیم که بر این حدیث شک وتردید وارد شود ، پس از این به کدام حدیث می توان اعتماد کرد ؟ ! و چگونه هم کیشان وی رضایت می دهند که در احادیث صحیح مسلم ، جامع الصحیح ترمذی ، مسند احمد بن حنبل و دیگران تشکیک کند ؟ !

4 . اگر قرآن دال بر چیزی است که پیامبرصلی الله علیه وآله از عبارت اهل البیت می خواهد و بیان فرموه ، توجیه این مرد بی معناست و اگر دال بر آن نیست ، ولی پیامبرصلی الله علیه وآله خواسته که مدلول آن را تعمیم بخشد ، باید گفت که این غیرممکن است; زیرا دلالت امری است واقعی و به صرف خواست و محبت وی ، از سوی مردم تحقق نخواهد یافت ، مگر این که منظور این باشد که پیامبرصلی الله علیه وآله قصد داشت از راه تنزیل و مجاز ، دایره حکم قرآنی را توسعه دهد و اشخاصی را که در حقیقت از اهل بیت نیستند از آنان شمارد . اگر منظور این باشد پیش از این آوردیم که عکس آن درست است; زیرا کلمه اهل بیت جز با نوعی مجاز گویی بر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله صدق نمی کند .

5 . روایاتی که در فصل دوم بخش اول تقدیم داشتیم بیان کرد که پیامبرصلی الله علیه وآله می خواست زنانش را از اهل بیت نفی کند . بنابراین ، بر این نویسنده بود که با توجه به آن مدعی شود که پیامبرصلی الله علیه وآله می خواست معانی قرآنی را تغییر داده ، دلالت آیات را از وجه اصلی آن بگرداند; خصوصا که روایات مورد نظر این

نویسنده بر حسب تصریح خود وی خصوص احادیث ام سلمه و ابوسعید خدری بوده است ومقتضای این احادیث آن است که ما بیان کردیم نه آنچه وی گفته است .

شده بود ، نیازی به این دعا برای آنان نبود; چه این دعا تحصیل حاصل است ، گفته نادرستی است;زیرا فایده دعا ، استمرار و تداوم این تطهیر در آینده است . بنابراین ، هیچ اشکالی ندارد که این آیه درباره اهل کساء فرود آمده باشد که از اول ازهرگونه پلیدی پاکیزه بودند و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله هم برای آنان دعا فرموده تا درآینده نیز این طهارت تداوم یابد . ممکن است فایده این دعا ، زیادت مراتب ودرجات خلوص و پاکیزگی آنان و تعمیق و ترسیخ آن به صورت قوی تر وکامل تر باشد . ممکن است که فایده آن هر دو مساله باشد .

2 . علامه مجلسی رحمه الله می گوید : «بنا بر آنچه که در بعضی از روایات آمده این آیه پس از دعای پیامبرصلی الله علیه وآله برای آنان فرود آمده است . » (13) .

3 . در پاسخ به آلوسی که گفت : اگر اراده ، اراده تکوینی باشد ، این دعابی معناست ، بیان می داریم : اگر اراده ، اراده تشریعی هم باشد ، باز نیازی به دعانیست; زیرا معنا ندارد که آن حضرت صلی الله علیه وآله بگوید : خدایا ! خاندانم را مشمول اوامر و نواهی خود قرار ده و اگر به اوامر و نواهی تو عمل کردند ، آنان را ازآثار مخالفت با اوامر و نواهی خود دور گردان . هر کس کوچک ترین فهمی داشته باشد چنین دعا نمی کند تا چه رسد به عقل کل ، مدیر کل و امام کل .

4 . ابن تیمیه هم که آن گفته را بر زبان آورده ، حدیث کساء را صحیح دانسته و بیان کرده که مسلم و

احمد [بن حنبل] آن را روایت کرده اند . دراین جا چند نکته را بیان می داریم :

الف) کسانی که ابن تیمیه آنان را نام برده علاوه بر این که حدیث کساء راروایت کرده اند ، بیان داشته اند که رسول خداصلی الله علیه وآله هنگامی این آیه را خواند که اهل کساء را جمع کرده بود ، نه این که به مضمون آیه برای آنان دعا فرمود . بعضی از اینان تصریح کرده اند که آیه در این مناسبت نازل شد . ده ها منبع دیگر هم به همین مطلب تصریح کرده اند; بدان جا مراجعه نمایید .

ب) شخص ابن تیمیه همان متنی را برگزیده که در آن تصریح شده این آیه در همین مناسبت نازل شد ، (14) اما آن گاه که درصدد اعتراض و مناقشه برمی آید ، متن دیگری را مورد اعتراض قرار می دهد که به گمان وی در رسیدن به هدف وی که ناشی از ناصبی گری ، کینه توزی و عداوت با علی علیه السلام ، خاندان و شیعیان اوست; یعنی برگراندن هرگونه فضیلتی که از آن ایشان است به دشمنان وبدخواهانشان مفید است .

5 . حتی اگر پیامبرصلی الله علیه وآله آن گونه برای شان دعا فرموده و اصلا آیه تطهیرنازل نشده بود ، باز خداوند سبحان فرموده : «ادعونی استجب لکم حال آیاگمان می رود که خدا دعای پیامبرش را رد کند و او را ناکام سازد ، در حالی که خود اینان اعتراف کرده اند که پیامبرصلی الله علیه وآله مستجاب الدعوه بود . (15) حال که خداوندسبحان دعای پیامبرصلی الله علیه وآله را پذیرفته است ، پس صحیح است که بگوییم : خداوندپلیدی را از اصحاب کساء زدوده و آنان را پاکیزه گردانیده است و این که پیامبرصلی

الله علیه وآله این تعبیر را برگزیده ، همان گونه که روشن است بدان اشاره دارد .

6 . دهلوی سخن خود را نقض کرده می گوید : « . . . لیکن محققان اهل سنت عقیده دارند که اگر چه این آیه درباره زنان پاکیزه پیامبرصلی الله علیه وآله فرود آمده ، امابه حکم این که عمومیت لفظ معتبر است نه خصوصیت سبب ، همه اهل بیت در این بشارت داخل هستند و دعای پیامبرصلی الله علیه وآله در حق این چهار تن با توجه به خصوص سبب بوده است . » (16) .

7 . اما این که گفت : آیه تطهیر در اراده زنان صراحت دارد ، لیکن پیامبرصلی الله علیه وآله دوست داشت که اصحاب کساء را در ضمن آنان داخل کند . . . ; پیش از این آوردیم که نه تنها سیاق آیات از اراده اصحاب کساء بدون زنان پیامبرصلی الله علیه وآله ابا ندارد ، بلکه انسجام و مناسبت بیش تری دارد تا این که زنان مخاطب باشند . ما این مطلب را در بخش اول کتاب توضیح دادیم .

8 . در این جا این سؤال پیش می آید که چرا رسول خداصلی الله علیه وآله دوست داشت که فقط این اشخاص را در اهل بیت داخل کند ؟ اگر این کار به خاطر قرابت نسبی آنان بود ، باید دانست که افرادی بودند که از این جهت از بعضی از اینان به پیامبرصلی الله علیه وآله نزدیک تر بودند و یا افرادی در همین رتبه قرار داشتند - چنان که پیش از این آوردیم - پس چرا آنان را نیاورد ؟ علاوه بر این که ماپیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را بالاتر از آن می دانیم که حرکات و

مواضعش ناشی ازتعصبات قومی و خویشاوندی باشد . اگر این اقدام پیامبرصلی الله علیه وآله به واسطه خصوصیتی در اینان بود ، حال اگر این خصوصیت در زنانش هم موجود بودمثل معاشرت ، چنان که ادعا کرده اند ، پیش از این آوردیم که معاشرت موجب این مدال عظیم و این تکریم و گرامی داشت مهم نمی شود; و اگر این خصوصیت در زنانش موجود نبود ، مثل عصمت و برگزیده خدا بودن ، به مقتضای این خصوصیت ، زنان از مفاد آیه خارج می شوند .

به علو مرتبت آنان همراه ایشان کرده است . با درخواست صلوات بر آنان هم براین معنا تاکید کرده است . » (18) وی آن گاه بخشی از روایات را در این باره برشمرده است . اگرچه ما با این گفته های هیثمی موافق هستیم ، اما حق خودمی دانیم که دو نکته را در این باره متذکر شویم :

1 . وی پلیدی را در گناه و شک در آنچه که باید بدان ایمان داشت منحصرکرده است ، اما پلیدی (رجس) عام تر از آن است . بروسوی گفته : «و شما را ازآلودگی های گناهان به نحو شایسته ای پاکیزه گرداند . استعاره رجس برای معصیت و ترشیح به تطهیر برای افزونی تنفر از معاصی است . » (19) .

این سخن پیامبرصلی الله علیه وآله را با استناد به آیه تطهیر آوردیم که فرمود : من واهل بیتم از گناهان پاکیزه ایم .

رازی گفته : «لیذهب عنکم الرجس; یعنی گناهان را از شما دور سازد . » (20) .

ابن عباس هم می گوید : «رجس ، عمل شیطان است و هرآنچه که رضای خدا در آن نباشد . » (21) .

خداوند فرموده :

انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان; (22) .

همانا که شراب و قمار و بت پرستی و تیرهای گروبندی ، همه اینها پلید و ازعمل شیطان است .

الا ان یکون میته او دما مسفوحا او لحم خنزیر فانه رجس (23) ;

جز آن که میته (حیوان مرده) باشد یا خون ریخته یا گوشت خوک پلید است . خداوند متعال درباره اغنیا که از رفتن به جهاد سرباز زده بودند ، می فرماید :

فاعرضوا عنهم انهم رجس وماواهم جهنم (24) ;

از آنها اعراض کنید که

مردمی پلیدند و به موجب کردار زشت خود به آتش دوزخ ماوا خواهند یافت .

آنچه بر این مطلب دلالت دارد فراوان است و ما در این مختصر مجال تتبع همه آن را نداریم . در این باره به کتاب های تفسیر ، حدیث و تاریخ مراجعه کنید . (25) .

2 . این که گفت : «آن گاه پیامبرصلی الله علیه وآله تمام آن را با تکرار درخواست آنچه دراین آیه آمده ، با این دعا تاکید فرمود . . . » به روایاتی اشاره دارد که می گوید : پیامبرصلی الله علیه وآله دعا کرد که خداوند پلیدی را از اهل کساء بزداید و آنان را پاکیزه گرداند . سؤال این جاست که چرا وی به این مطلب اشاره نکرده که آیه تطهیردرباره این مناسبت و در اجابت دعای پیامبرصلی الله علیه وآله و پاسخ درخواستش نازل شده است . چنان که روایات فراوانی بدان تاکید دارد ؟ چرا به روایاتی اشاره نکرده که تصریح دارد پیامبرصلی الله علیه وآله چندین ماه به هنگام هر نماز به در خانه فاطمه صلی الله علیه وآله می آمد و آیه تطهیر را تلاوت می کرد و بلکه در بعضی از متون آمده که آن حضرت صلی الله علیه وآله تا هنگام وفات به این کار ادامه داد ؟ ! ما پاسخ آن رانمی دانیم . چه بسا که زیرکان تیزهوش برای آن پاسخی بیابند .

، ج 22 ، ص 10 .

4) هود (11) آیات 36 - 45 .

5) الصواعق المحرقه ، ص 277 .

6) مجمع البیان ، ج 8 ، ص 356; مختصر التحفه الاثنی عشریه ، ص 151; کنز العمال ، ج 21 ، ص 108 وج 13 ، ص 703 ، (به نقل از ابن عساکر) .

7) ر . ک : التفسیر الحدیث ، ج 8 ، ص 263 .

8) همان; ر . ک : نوادر الاصول ، ص 266 .

9) صیغه دعا در شماری از منابع آمده است از جمله :

مختصر التحفه الاثنی عشریه ، ص 151; منهاج السنه ، ج 3 ، ص 4; التبیان ، ج 8 ، ص 307; الدرالمنثور ، ج 5 ، ص 198; مجمع البیان ، ج 8 ، ص 356 - 357; البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 3 ، ص 320;بحار الانوار ، ج 35 ، ص 320; مسند احمد ، ج 6 ، ص 292 و 304; الاستیعاب ، ج 3 ، ص 37; المحاسن و المساوی ، ج 1 ، ص 481; تهذیب التهذیب ، ج 2 ، ص 297; الاتقان ، ج 2; تاریخ بغداد ، ج 10 ، ص 278; ذکر اخبار اصبهان ، ج 1 ، ص 108; اسد الغابه ، ج 3 ، ص 413 و ج 4 ، ص 29; ینابیع الموده ، ص 107 - 108 و 228 - 230; احقاق الحق ، ج 2 ، ص 568; مجمع البیان ، ج 8 ، ص 357 .

10) ر . ک : منهاج السنه ، ج 3 ، ص 4 و ج 4 ، ص 20; نوادر الاصول ، ص 266; مرقاه الوصول ، ص 105;الجامع لاحکام القرآن ، ج 14 ، ص 184 .

11) مختصر التحفه الاثنی عشریه ، ص 151 .

12) روح المعانی ، ج 22 ، ص 18 .

13) چند روایت بر این معنا دلالت دارد . ر . ک : آیه التطهیر فی احادیث الفریقین ، ج 1 ، ص 46

- 48 ، 107 ، 112 ، 182 و 228 .

14) منهاج السنه ، ج 3 ، ص 4 و ج 4 ، ص 20 .

15) همان ، ج 4 ، ص 22 .

16) مختصر التحفه الاثنی عشریه ، ص 151 .

17) الصواعق المحرقه ، ص 142 - 143 .

18) همان ، ص 143 .

19) روح البیان ، ج 1 ، ص 171; مرقاه الوصول ، ص 107 .

20) بحار الانوار ، ج 35 ، ص 234; التفسیر الکبیر ، ج 25 ، ص 209 .

21) مجمع البیان ، ج 8 ، ص 356 .

22) مائده (5) آیه 90 .

23) انعام (6) آیه 145 .

24) توبه (9) آیه 95 .

25) ر . ک : التبیان ، مجمع البیان ، تفسیر نیشابوری ، تنویر المقیاس ، انوار التنزیل ، مفردات راغب ، مجمع البحرین ، صحاح اللغه ، النهایه فی اللغه ، المصباح المنیر ، القاموس المحیط ، اقرب الموارد و تمام کتب تفسیر ذیل آیه تطهیر .

اطلاق این عبارت برزنان پیامبرصلی الله علیه وآله نادرست است .

3 . پرسش ام سلمه از پیامبرصلی الله علیه وآله که آیا او هم از اهل بیت است و یااین که از پیامبرصلی الله علیه وآله خواست تا او را هم از اهل بیت قرار دهد ، مؤید عدم صدق این عبارت بر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله است و گرنه شک و پرسش و یا درخواست ام سلمه از پیامبرصلی الله علیه وآله موجه نبود .

به این نکته هم اشاره می کنیم که بر حسب تصریح روایات ، پیامبرصلی الله علیه وآله پذیرفت که ام سلمه از اهل و از همسران او باشد ، اما این را که از اهل بیت اوباشد رد کرد . بدین ترتیب روشن می شود که این ادعا بی مورد است که می گوید : وقتی که ام سلمه دید پیامبرصلی الله علیه وآله اهل بیت خود را زیر پارچه جمع کرده ، در این باره به شک افتاد و همین شک او را بر آن داشت تا از پیامبرصلی الله علیه وآله پرسش کند . مگر این که فهمیده باشد که مراد خانه مسکونی خاصی است که پیامبرصلی الله علیه وآله اهل بیتش را در آن جمع کرد و ام سلمه خود را از آن بیرون دید ورسول خداصلی الله علیه وآله او را از ورود بدان بازداشت . این در رد کلام و نیز ادعای آنان مبنی بر دخول زنان پیامبرصلی الله علیه وآله در حکم آیه مؤکدتر است .

4 . اگر بپذیریم که سیاق آیات در مخاطب بودن زنان پیامبرصلی الله علیه وآله ظهوردارد ، باز دانستیم که بایستی به واسطه روایاتی که اهل بیت را منحصر درآل عبا می داند ،

از این ظهور دست برداشت .

5 . حتی اگر وجود اختلاف سیاق را بپذیریم ، با استطراد و اعتراض ، نه منافاتی با بلاغت کلام دارد و نه از ارزش و قوت آن می کاهد .

6 . تغییر ضمیرها از مؤنث به مذکر و سپس آوردن لفظ بیت محلی به الف و «لام عهد و این مطلب که وقتی خانه های زنان پیامبرصلی الله علیه وآله را اراده کرده ، از آن به صیغه جمع مضاف به «کن یاد کرده : «بیوتکن ، همه مؤید این است که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله مخاطب آیه تطهیر نیستند .

این جدای از سایر مطالبی است که پیرامون این نکته بیان داشتیم که خطاب آیات ، متوجه پیامبرصلی الله علیه وآله و بیت نبوت است و سخن زنان حضرت برسبیل التفات به آنان آمده و یا استمرار خطاب پیامبرصلی الله علیه وآله به آنان است ، در جهت امتثال فرمان خداوند متعال در ابلاغ آن امور به زنان خود .

(3) .

اما این استدلال هم بنا به دلایلی ناتمام است . ما به چند مورد اشاره می کنیم :

1 . پیش از این دانستیم که مراد از بیت ، بیت نبوت و مرکز رسالت (4) است . دست کم ظاهر مطلب ، هرچند به نحو احتمال چنین است; زیرا احتمال این معنا موجب می شود که استدلال بدان بر مراد بودن خانه مسکونی و آن گاه استدلال بر این که خطاب آیه متوجه زنان پیامبرصلی الله علیه وآله است سست و ضعیف باشد .

اگر هم به فرض بپذیریم که مراد خانه مسکونی است ، باز «الف و «لام ، «الف و «لام عهد خارجی و آن خانه ای است که اهل کساء با پیامبرصلی الله علیه وآله درآن اجتماع کردند . بنابراین ، هر کس در آن موقع داخل آن خانه نبود ، از مفادآیه بیرون می شود ، خصوصا که بنا به نص روایات ، پیامبرصلی الله علیه وآله ام سلمه ودیگران را بیرون کرد .

2 . بارها بیان کرده ایم که کلمه «اهل البیت در این آیه مفرد محلی به الف و «لام عهد آمد ، بر خلاف خانه مسکونی که دو بار پیش و پس ازآیه تطهیر با صیغه جمع مؤنث آمده است . این دلالت دارد که در این آیه ، مراداز بیت ، خانه مسکونی نیست .

3 . پیش از این آمد که صحت اطلاق «اهل البیت بر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله موردوثوق نیست . انکار آن توسط زید بن ارقم هم خواهد آمد . پرسش ام سلمه ازپیامبرصلی الله علیه وآله را هم آوردیم که پرسید : آیا او هم از اهل بیت است و می تواند درجمع آنان وارد

شود ؟ اما پیامبرصلی الله علیه وآله آن را رد کرد . اگر این استعمال مجازی است باید قرینه داشته باشد .

الله علیه وآله به ام سلمه در روایتی که هم اکنون مورد بحث است;یعنی عبارت «ان شاء الله ، شک در صدق عبارت «اهل بیت بر زنان پیامبرصلی الله علیه وآله را تقویت می کند; زیرا اگر آنان داخل در مدلول آیه بودند ، تعلیق آن بر مشیت خداوند بی معنا بود . این گفته که «ان به معنای «اذ» است ، هیچ توجیهی ندارد ، مگر تمایل شدید آنان ، مبنی بر این که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله ازاهل بیت باشند .

اگر بپذیریم که «ان به معنای «اذ» است ، باز دلالت دارد که آنان در حال حاضر از اهل بیت نیستند ، بلکه هنگامی که مشیت الهی بدان تعلق گیرد . دست کم دلالت دارد که اگر مشیت الهی تعلق نگیرد ، کلمه «اهل البیت برورود آنان در دایره آن دلالت نمی کند .

3 . این حدیث معارض احادیث فراوانی است که تصریح دارد زنان پیامبرصلی الله علیه وآله از دایره اهل بیت خارج هستند . این مطلب از چندین طریق صحیح از ام سلمه روایت شده است; این حدیث قادر به معارضه با احادیث نفی کننده نیست; زیرا بین این حدیث و آن احادیث ، هیچ گونه تناسبی ، چه ازجهت سند و چه از جهت دلالت وجود ندارد .

4 . این حدیث با زیادتی روایت شده که دلالت دارد پیامبرصلی الله علیه وآله ام سلمه رازیر پارچه وارد نکرد تا او را در آنچه که خداوند به اهل بیت اختصاص داده شریک سازد ، بلکه منظورش خشنودی ام سلمه و طیب خاطر او بود . آمده است که ام سلمه پس از فرموده پیامبرصلی الله علیه وآله در پاسخ او که فرمود : چرا ، گفت : پیامبرصلی الله علیه وآله

وقتی او را زیر پارچه برد که دعایش برای پسرعمو ، دختر و دونواده اش تمام شده بود . در این باره به منابعی که در فصل دوم بخش اول بیان کردیم مراجعه فرمایید .

5 . اگر وارد کردن ام سلمه در اهل بیت درست باشد ، باز اخص از مدعای آنان است; زیرا تنها بر این دلالت دارد که ام سلمه از اهل بیت است نه سایرهمسران پیامبر ، چرا که ممکن است ام سلمه را خصوصیتی باشد که به واسطه آن مستحق ورود به دایره اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله شده است ، کاملا مثل سلمان فارسی که به خاطر خصوصیتی که داشت ، پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود : سلمان از مااهل بیت است . آنچه دلالت می کند که این کار به خاطر خصوصیتی در ام سلمه بود ، روایتی است که می گوید : پیامبرصلی الله علیه وآله عایشه و زینب را از ورود به دایره اهل بیت خود منع کرد . داشتن این خصوصیت از ام سلمه آن زن با اخلاص مجاهد بعید نمی نماید .

است . ما گذشته از متون صحیح و صریحی که آوردیم و بیان می داشت که اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله ، آل عبا و امامان دوازده گانه علیهم السلام هستند ، دلایل زیر را بیان می کنیم :

1 . این تفسیر زید بن ارقم اجتهاد اوست ، لذا در مقابل نص وارده ازرسول خداصلی الله علیه وآله که در آن اهل بیت خویش را در اهل کساء و امامان دوازده گانه محدود کرده ، به آن عمل نمی شود .

2 . ما در صحت انتساب این روایت به زید بن ارقم تردید داریم; زیراخواهد آمد که وی منکر این بود که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله از اهل بیت باشند و براین انکار خود استدلال می کرد . ما انکار زید را به هنگام بحث پیرامون نظریه ، قائل به این که اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله بنی هاشم هستند که صدقه بر آنان حرام شده است خواهیم آورد .

3 . از سیاق عبارت منقول از زید در این استدلال به دست می آید که زیداین عقیده را که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله از اهل بیت او باشند نفی کرده است . دلیل آن این است ، وی بیان داشته که مراد از اهل بیت کسانی است که پس از پیامبرصلی الله علیه وآله صدقه بر آنان حرام شد ، در حالی که زنانش از صدقه محروم نشدند ، بلکه فقط بنی هاشم بودند که از صدقه محروم گشتند .

4 . ظاهرا زید کلامش را با صیغه استفهام انکاری آورده است و ادات استفهام را حذف و آن را در تقدیر گرفته است . گویا گفته است : آیا زنانش ازاهل بیت او هستند ؟ آنچه بدین مطلب اشاره دارد این است

که عبارت (ولکن) را به دنبال آن آورده است . معنای این عبارت آن است که آنچه پس از آن آمده درست است . در غیر این صورت ، مناسب تر این بود که عبارت این گونه باشد : «زنانش از اهل بیت اویند و همین طور (کذا) کسانی که پس از او ازصدقه محروم شدند . » .

5 . کسانی پس از رسول خداصلی الله علیه وآله از صدقه محروم شدند ، منحصر به کسانی که زید نام برده نیست; زیرا بنی عبدالمطلب هم در محرومیت با آنان شریکند . (7) .

6 . بنابر نظر صحیح ، ال مرد غیر از خود اویند . بنابراین ، پیامبرصلی الله علیه وآله از دایره اهل بیت خارج می شود . (8) این خلاف عقیده محققان و نیز مخالف مدلول صریح روایات فراوانی است که پیش از این آوردیم . هم چنین علی علیه السلام هم خارج می شود ، چرا که او هم بنابر نص آیه مباهله نفس پیامبرصلی الله علیه وآله است .

هم قرینه دیگری است بر اشتباه اینان در اجتهادخود . علاوه بر این دلالیل دیگری هم در اشتباه آن وجود دارد . از جمله گفته اهل لغت و دیگر مسائل که بدان اشاره کرده ایم و همه با هم عدم دخول آنان در مدلول آیه را تقویت می کند .

3 . گفته ابن عباس - اگر درست باشد - و نیز گفته عکرمه ودیگران با گفتارابو سعید خدری ، ام سلمه ، عایشه و دیگران معارض است که گفته اند : آیه تطهیر به اهل کساء اختصاص داشته ، زنان پیامبرصلی الله علیه وآله از مفاد آن خارجند .

چگونه است ؟ (18) .

بگو روده های مورچه کجاست ؟ مقاتل ساکت شد . (29) داستان دیگری هم در بیروت دارد . (30) روشن است که وی با این کارخویش قصد داشت خود را شبیه به علی علیه السلام سازد ، اما خداوند او را رسواساخت . ابن حبان گوید : مقاتل علم قرآن را از یهود و نصارا ، آن گونه که موافق کتاب های آنان بود می گرفت . [او اهل تشبیه بود و] خداوند را به مخلوقات تشبیه می کرد . در حدیث دروغ پرداز بود . (31) .

بحث درباره این مرد و این که وی دجال ، در حدیث ضعیف ، متروک ومتهم بود ، فراوان است و در این مختصر فرصت ایراد آن را نداریم . (32) او رافاجر و فاسق هم توصیف کرده اند . (33) برای شناخت آنچه درباره او گفته اند به شرح حال وی در کتب رجال مراجعه کنید .

است .

2 . احادیثی که بدان اشاره کرده اند ، احادیث کساء است که اگر نگوییم همه آنها ، دست کم بیش تر آنها نمی تواند مستمسک این عقیده باشد; زیرا این احادیث با تصریح و یا تلمیح بیان می دارد که زنان پیامبرصلی الله علیه وآله در مضمون این آیه داخل نیستند .

3 . شک بزرگی در این باره وجود دارد که کلمه «اهل بیت شامل زنان پیامبرصلی الله علیه وآله هم باشد ، مگر از باب مجاز که این هم نیاز به قرینه دارد . پیش ازاین آمد که قرائن ، از خود آیات و خارج از آن بر ضد این مساله اشاره دارد . افزون بر این محتمل است که منظور خانه ای باشد که اهل بیت در آن اجتماع کردند و «الف و «لام عهد خارجی باشد ، چنان که در جای خود توضیح دادیم .

متواتر و تصریح کننده یا اشاره کننده به خروج زنان از مفاد آیه ، وگذشته از این که شک داریم منظور خانه مسکونی باشد و بلکه مراد بیت نبوت و رسالت است; در این باره می گوییم :

صرف این که این لفظ ، زنان و همسران را هم بر گیرد - اگر آن را بپذیریم -نمی تواند دال بر اراده جمیع باشد ، مگر این که قرائنی دیگر - داخلی یا خارجی بر تعیین دقیق مراد اقامه نشود ، در حالی که این قرائن ، اهل بیت را در این جادر خصوص اهل کساء تعیین و منحصر می کند .

پیامبرصلی الله علیه وآله نشده اند . خداوند متعال می فرماید :

خذ من اموالهم صدقه تطهرهم وتزکیهم بها وصل علیهم ان صلاتک سکن لهم (37) ;

ای رسول ما تو از مؤمنان صدقات را دریافت بدار تا بدان صدقات نفوس آنهارا پاک و پاکیزه سازی و آنها را به دعای خیر یاد کن که دعای تو موجب تسلی خاطر آنان است .

هو الذی یصلی علیکم وملائکته (38) ;

اوست خدایی که هم او و فرشتگانش بر شما بندگان رحمت می فرستند . . .

اولئک علیهم صلوات من ربهم ورحمه (39) ;

آن گروهند مخصوص به درود و الطاف الهی و رحمت خاص خداوند .

ویتخذ ما ینفق قربات عند الله وصلوات الرسول (40) ;

آنچه در راه خدا انفاق می کنند ، موجب تقرب نزد خدا و دعای خیر رسول دانند .

و مجاز و در صورت وجود قرینه احدی انکار نکرده است .

2 . بیت مورد نظر در آیه همسر ابراهیم ، خانه مسکونی یا نسبی است ، درحالی که بیت مورد نظر در آیه تطهیر با استناد به قرائن ، بیت نبوت و رسالت است . از جمله این قرائن است :

تغییر صیغه از بیوت مضافه به جمع مؤنث ، به بیت محلی به الف و لام عهد ، با این احتمال که مراد ، خصوص خانه مسکونی ای باشد که پیامبرصلی الله علیه وآله اصحاب کساء را در آن جمع و زنانش را از آن بیرون کرد .

از دیگر قرائن ، روایات فراوانی است که مراد از اهل بیت در آیه تطهیر رادر خصوص آل عبا معین کرده است . این امر با اراده مطلق بیت مسکونی و یابیت نسبی از آیه شریفه جوردر نمی آید ، بر خلاف آیه سوره هود که در آن فرشتگان همسر ابراهیم خلیل علیه السلام را مخاطب خود ساختند ، چه ساره دخترعموی ابراهیم - چنان که آمد و ساکن در خانه اش بود . برای همین اطلاق کلمه اهل بیت از باب مجاز بر وی صحیح است . قرینه مجاز بودن این اطلاق این است که خطاب ملائکه متوجه ساره می باشد .

ب) در مورد گفته موسی علیه السلام به اهلش که گفت : امکثوا و همین طور درمورد زن لوط به سه نکته زیر اشاره می کنیم :

1) پیش از این آمد که پیامبرصلی الله علیه وآله وجود فرق بین دو کلمه «اهل البیت و«اهل الرجل را تایید کرده است . آن جا که پذیرفت ام سلمه از اهل وی باشدنه از اهل بیتش . در این باره به متون

مربوط به حدیث کساء در اوایل کتاب مراجعه فرمایید .

2 . اطلاق کلمه «اهل از باب مجاز بر زوجه و آن گاه که قرینه ای مبنی برمجازی بودن آن در دست باشد مورد انکار نیست . این قرینه در این جا خطاب در داستان موسی و استثنای موجود در قصه لوط است .

3 . گذشته از این ، بین آیه تطهیر و این آیات فرق است; زیرا رسول خداصلی الله علیه وآله مقصود از اهل بیت در این آیه را بیان و آن را در اهل کساء منحصر کرده است . پس اراده زوجه در یک مورد مستلزم آن نیست که در مورد دیگر حتی با وجود قرینه دال بر خروج زوجه ، مراد از اهل ، زوجه باشد .

مراجعه کنید .

آیه درباره اهل بیت علیهم السلام احساس خطر بزرگی می کردند . شاید از این جهت بود که آثاری در عقاید و مواضع آنان در ضدیت با اهل بیت از خود بر جای می گذاشت .

ج 1 ، ص 333 و 335; الصواعق المحرقه ، ص 142 و 227; مناقب خوارزمی ، ص 23; مختصر التحفه الاثنی عشریه ، ص 149; احقاق الحق ، ج 2 ، ص 568 .

6) ر . ک : الدر المنثور ، ج 5 ، ص 199; صحیح مسلم ، ج 7 ، ص 130; کنز العمال ، ج 13 ، ص 641; البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 3 ، ص 324; الصواعق المحرقه ، ص 226 - 228; السنن الکبری ، ج 2 ، ص 148;کتاب سلیم بن قیس ، ص 104; السیره النبویه ، ج 2 ، ص 300; بحار الانوار ، ج 35 ، ص 229; اسد الغابه ، ج 2 ، ص 12; المستدرک علی الصحیحین ، ج 3 ، ص 109 .

7) ر . ک : کفایه الطالب ، ص 54; خلاصه عبقات الانوار ، ج 2 ، ص 67و 371 به نقل از آن .

8) همان .

9) ر . ک : فتح القدیر ، ج 4 ، ص 279 - 280 .

10) برای دیدن روایاتی که از ابن عباس نقل شده ر . ک : الدر المنثور ، ج 5 ، ص 199; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 280; کتاب سلیم بن قیس ، ص 104; کفایه الطالب ، ص 377; الصواعق المحرقه ، ص 142; ینابیع الموده ، ص 15; اسعاف الراغبین ، ص 108; مجمع البیان ، ج 9 ، ص 138; بحار الانوار ، ج 37 ، ص 35و ج 9 ، ص 536 ، مستدرک حاکم ، ج 3 ، ص 132; الغدیر ، ج 1 ، ص 50 و ج 3 ، ص 196; قاموس الرجال ، ج 6 ، ص 403 .

11) ر . ک : الدر المنثور ، ج 5 ، ص 189 .

12) ر . ک : الجامع لاحکام القرآن ، ج 4 ، ص 182 - 183; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 279; تهذیب تاریخ دمشق ، ج 4 ،

ص 204 .

13) الغارات ، ج 2 ، ص 576; ابن ابی الحدید شرح نهج البلاغه ، ج 4 ، ص 102 ، ج 4 ، ص 102 .

14) قاموس الرجال ، ج 6 ، ص 300 .

15) ابن ابی الحدید شرح نهج البلاغه ، ج 4 ، ص 63 .

16) همان ، ص 64; قاموس الرجال ، ج 6 ، ص 299 .

17) صفه الصفوه ، ج 2 ، ص 85; تهذیب التهذیب ، ج 7 ، ص 182; حلیه الاولیاء ، ج 2 ، ص 176; تذکره الحفاظ ، ج 1 ، ص 62; خلاصه تذهیب تهذیب الکمال ، ص 265 .

18) الترغیب و الترهیب ، ج 4 ، ص 382; احیاء العلوم ، ج 3 ، ص 159 .

19) ر . ک : میزان الاعتدال ، ج 3 ، ص 93 - 96; شرح نهج البلاغه ، ج 5 ، ص 76; تنقیح المقال ، ج 2 ، ص 256; الاعلام ، ج 4 ، ص 244; الطبقات الکبری ، ج 5 ، ص 292 - 293; قاموس الرجال ، ج 6 ، ص 326 - 327; وفیات الاعیان ، ج 3 ، ص 265; المعارف ، ص 457 .

20) سیر اعلام النبلاء ، ج 5 ، ص 20 - 21 ، 30 .

21) سیر اعلام النبلاء ، ج 5 ، ص 21; میزان الاعتدال ، ج 3 ، ص 96; فتح الباری (مقدمه) ص 425 - 426 .

22) سیر اعلام النبلاء ، ج 5 ، ص 22; میزان الاعتدال ، ج 3 ، ص 95 - 96 .

23) قاموس الرجال ، ج 6 ، ص 327; مختصر تاریخ دمشق ، ج 17 ، ص 144; فتح الباری (مقدمه) ، ص 425 .

24) الطبقات الکبری ، ج 5 ، ص 288 - 289; میزان الاعتدال ، ج 3 ، ص 93 - 97; قاموس الرجال ، ج 6 ، ص 327 .

25) میزان الاعتدال ، ج 3 ، ص 94; فتح الباری (مقدمه) ، ص 425 .

26) در

این باره به گفته مسیب به غلامش «برد» و گفته پسر عمر به غلامش «نافع در منابع مذکور دربالا مراجعه کنید .

27) قاموس الرجال ، ج 6 ، ص 327; المعارف ، ص 456; شذرات الذهب ، ج 1 ، ص 130; مختصر تاریخ دمشق ، ج 17 ، ص 151; فتح الباری (مقدمه) ، ص 425; وفیات الاعیان ، ج 3 ، ص 265 - 266 .

28) میزان الاعتدال ، ج 4 ، ص 173; المجروحون ، ج 3 ، ص 15; تاریخ بغداد ، ج 13 ، ص 164 -168;الجرح و التعدیل ، ج 8 ، ص 354; الضعفاء الکبیر ، ج 4 ، ص 239; قاموس الرجال ، ج 9 ، ص 109; وفیات الاعیان ، ج 5 ، ص 256 .

29) المجروحون ، ج 3 ، ص 14; مختصر تاریخ دمشق ، ج 25 ، ص 200; شذرات الذهب ، ج 1 ، ص 227;الضعفاء الکبیر ، ج 4 ، ص 239; وفیات الاعیان ، ج 5 ، ص 256 .

30) الجرح و التعدیل ، ج 8 ، ص 355; مختصر تاریخ دمشق ، ج 25 ، ص 198 ، 199 - 200 و 203; سیراعلام النبلاء ، ج 7 ، ص 202; وفیات الاعیان ، ج 5 ، ص 255 .

31) میزان الاعتدال ، ج 4 ، ص 175; وفیات الاعیان ، ج 5 ، ص 257 .

32) ر . ک : وفیات الاعیان ، ج 5 ، ص 256 - 257; و شرح حال وی در منابع فوق الذکر و سایر منابع .

33) المجروحون ، ج 3 ، ص 16; مختصر تاریخ دمشق ، ج 25 ، ص 201; تاریخ بغداد ، ج 13 ، ص 164 .

34) ر . ک : الصواعق المحرقه ، ص 141 (به نقل از ابن کثیر); تفسیر القرآن العظیم ، ج 3 ، ص 483;المواهب اللدنیه ، ص 122 .

35) احکام القرآن ، ج 5 ، ص 330 .

36) مختصر التحفه

الاثنی عشریه ، ص 152 .

37) توبه (9) آیه 103 .

38) احزاب (33) آیه 43 .

39) بقره (2) آیه 157 .

40) توبه (9) آیه 99 .

41) هود (11) آیه 73 .

42) طه (20) آیه 10; نمل (27) آیه 7; قصص (28) آیه 29 .

43) منهاج السنه ، ج 4 ، ص 21 .

44) همان .

45) فصل چهارم ، بخش اول .

صدقه محروم شدند . (3) .

4 . صلاحیت لفظ «اهل بیت برای شمول زنان و آل او . چرا که مراد ازبیت ، هم خانه مسکونی است و هم خانه نسبی . (4) .

کنجی شافعی سه ایراد بر گفته زید بن ارقم گرفته که عبارتند از :

1 . زید بن ارقم گفته : اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله کسانی هستند که پس از او ازصدقه محروم شدند ، در حالی که محرومیت از صدقه به پس از وفات پیامبرصلی الله علیه وآله اختصاص ندارد ، بلکه پیش از وفات را هم در بر می گیرد .

2 . محرومان از صدقه منحصر در افراد مذکور نیست ، بلکه بنی عبدالمطلب هم از صدقه محروم بودند .

3 . بنا بر قول صحیح تر ، آل مرد ، غیر از خود اویند . بنابراین ، بر اساس گفته زید ، امیر المؤمنین علی علیه السلام از دایره اهل بیت خارج می شود . (5) .

بعضی معتقدند که منظور کنجی از عبارت اخیر این است ، همان گونه که زن پس از مدتی زندگانی با شوهر به خاطر طلاق از دایره بیت خارج می شود ، داماد هم اگر از دختر تابع خانه جدا شود ، از آن خانه بیرون می شود . چه ملاک در هر دو یک است . بنابراین ، همان گونه که همسران پیامبرصلی الله علیه وآله ازاهل بیت خارج هستند ، علی هم از آنان خارج می شود .

ممکن است گفته شود : این توجیه سخن کنجی بی جاست; زیرا زید بن ارقم تاکید کرده که اهل بیت ، اهل و عصبه مرد هستند ، و علی علیه السلام هم از عصبه پیامبرصلی الله علیه وآله است . پس معنا ندارد که کنجی

از زید بن ارقم ایراد بگیرد که علی علیه السلام را از دایره اهل بیت بیرون می کند ، اما بعضی از محققان ، عبارت کنجی را به نحو دیگری توضیح داده اند که ممکن است گفته شود این توجیه نزدیک تر به قبول است . حاصل این توجیه چنین است :

علی علیه السلام بنا بر نص آیه مباهله نفس پیامبرصلی الله علیه وآله است; بنابراین ، از مدلول آیه خارج می شود [چون آل مرد غیر از خود اویند . ] در حالی که پیامبرصلی الله علیه وآله و هرآن کس که به منزله اوست ، چنان که نزد بیش تر عالمان و محققان معلوم است ، در مدلول آیه داخل می باشد . ما ضمن پذیرش این توجیه ، احتمال می دهیم که به هنگام نوشتن اشتباهی رخ داده باشد . بدین معنا که می خواسته بنویسد رسول الله ، ولی نوشته امیر المؤمنین . با این حال احتمال اشتباه درنوشتن معمولا ضعیف است . بنابراین ، چاره ای جز پذیرش آنچه گذشت نیست . ما به ایرادهای کنجی بر گفته زید بن ارقم چند مورد می افزاییم :

1 . این تفسیر زید از اهل بیت اجتهاد اوست . هرگاه چیزی غیر از آن ازرسول خداصلی الله علیه وآله ثابت شود ، معیار کلام رسول خداصلی الله علیه وآله خواهد بود نه اجتهادزید و نه اجتهاد دیگری; زیرا گفته دیگران ، اجتهاد در مقابل نص است . (6) همان گونه که هنگام بیان متون متواتر و صحیح حدیث کساء در اوایل کتاب ملاحظه کردید ، ثابت شده که رسول اکرم صلی الله علیه وآله مراد از اهل بیت را معین فرموده است .

2 . اگر سخن زید درست باشد بر رسول خداصلی الله علیه وآله لازم بود که عباس ، فرزندانش

، عقیل ، جعفر و دیگر نزدیکانش را زیر عبا آورد و از جلو خانه آنان بگذرد و این آیه را تلاوت کند .

3 . معلوم نیست که مرد از بیت ، بیت نسبی و اصل و عصبه پیامبرصلی الله علیه وآله و یاخانه مسکونی و یا هر دو باشد . چه پیش از این آمد که با ملاحظه آیات وسیاق آن و کاربردهای وارده ، ارجح این است که مراد از بیت ، بیت نبوت ورسالت باشد . اعضای این بیت ، از طریق راهنمایی پروردگار به واسطه رسول اکرم صلی الله علیه وآله شناخته می شوند; زیرا خداوند است که افرادی را که شایستگی مقام والا و رفیع را در اثر تلاش ها و مجاهدت های خویش دارند می شناسد .

پیش از این آمد که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله اهل بیت را منحصر به آل عبا و ائمه دوازده گانه علیهم السلام کرده است . اگر هم بپذیریم که منظور ، خانه مسکونی است باید همان گونه که گذشت خانه خاصی باشد که رسول اکرم صلی الله علیه وآله اهل کساء رادر آن گرد آورد .

4 . زید در صدد بیان مراد عبارت اهل بیت در آیه تطهیر نیست ، بلکه حدیث ثقلین را تفسیر می کند . (7) .

هر چند زید بنا به آنچه بیان کردیم در این تفسیر خود دچار اشتباه شده ، اما ممکن است رای وی در مورد عبارت «اهل البیت در آیه تطهیر خلاف آن باشد ، خصوصا که وی اصراء پیامبرصلی الله علیه وآله در تطبیق آیه بر خصوص اهل کساءرا دیده و شاهد بوده که پیامبرصلی الله علیه وآله چندین ماه و بلکه تا زمان رحلت به این امر ادامه داد .

در خصوص حدیث ابن

عباس نکات زیر را بیان می داریم :

1 . این حدیث دلالت ندارد که مراد از اهل بیت ، همه بنی هاشم یا تمام کسانی است که پس از پیامبرصلی الله علیه وآله از صدقه محروم شدند ، چنان که زید بن ارقم مدعی بود .

2 . حدیث ابن عباس با حدیث کساء که پیش از این آمد منافاتی ندارد;زیرا مراد این است که عنایت ربانی بر این تعلق گرفته که پیامبرصلی الله علیه وآله ازخانواده ای با شرافت ، پاکیزه ، و دارای مجد و فضیلت باشد . حال اگر این پیامبر پس از آن که به پیامبری رسید ، اهل بیتی داشت که از گناهان پاکیزه بودند ، خلاف قاعده نخواهد بود; زیرا پیامبرصلی الله علیه وآله در بهترین خانواده های قریش قرار داده شد . آن گاه اهل بیت او آمده اند که آنان هم در دامان نبوت پاکیزه از گناهان تربیت شدند . بنابراین ، وجود اهل بیت پیامبرصلی الله علیه وآله در طول وجود آن حضرت به عنوان پیامبر می باشد نه در عرض آن .

3 . اگر پیوندهای قبیله ای معیار بود ، می بایست ابوطالب و امثال او هم ازگناهان پاکیزه باشند ، در حالی که این گونه نیست . این به دست می دهد که هرچند قبیله و خانواده اثر بزرگی دارد اما نه همه چیز است و نه سبت به همگان چنین می باشد . بنابراین ، باید به پیامبرصلی الله علیه وآله مراجعه کنیم تا در عمل ، پاکیزگان را برای ما معرفی کند و آنان را از دیگران متمایز سازد . این ازیک سو ، از سوی دیگر نوح علیه السلام می گوید :

. . . رب ان ابنی من اهلی وان وعدک الحق وانت احکم الحاکمین

قال یانوح انه لیس من اهلک انه عمل غیر صالح (8) ;

بار پروردگارا ! فرزند من از اهل من است و وعده تو هم حق است و تو که قادرترین حکمفرمایانی . خداوند به نوح خطاب کرد که فرزندت هرگز با تواهلیت ندارد . او را عملی بسیار ناشایسته است . . .

ملاحظه می کنید که خداوند به نوح وعده داده که او و خاندانش رانجات دهد . نوح از خداوند می خواهد که به وعده اش عمل کند . پاسخ می رسدکه پسر نوح به سبب معصیت از اهل وی نیست ، در حالی که از نزدیک ترین افراد اوست .

این دلالت دارد که معیار اهل بیت بودن قرابت نیست ، بلکه معیار اصلی ، عمل صالح است . حسن بن موسی بن علی وشاء از امام رضاعلیه السلام در حدیثی پیرامون پسر نوح روایت کرده که آن حضرت فرمود : «هرگز ، او پسر نوح بود ، اما از آن جایی که معصیت خدای - عز وجل - کرد ، خداوند او را از پدرش نفی نموده همین طور هر کس از ما باشد و اطاعت خدای - عز وجل نکند - ازما نیست و هرگاه تو از خدای - عز وجل - اطاعت نمایی ، از ما اهل بیت هستی . » (9) .

امام صادق علیه السلام فرمود : «هر کس از شما تقوای الهی پیشه کند و کار شایسته انجام دهد ، از ما اهل بیت است . » راوی گفت : از شما اهل بیت ؟ ! فرمود : «[آری] از ما اهل بیت ، ابراهیم در این مورد فرمود : هر کس از من پیروی کند ، همانا که از من است . » (10)

.

از این جهت است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله درباره سلمان فارسی فرمود : «سلمان از ما اهل بیت است . » (11) .

به همین جهت است که کسانی از زنان پیامبرصلی الله علیه وآله که مرتکب مخالفت های بزرگی - چه در زمان حیات حضرت و چه پس از رحلت او -شدند ، از اهل بیت او نیستند .

صدق نمی کند .

2 . ظاهرا این گفته زید : زنانش از اهل بیت اویند ، استفهام انکاری است که ادات استفهام به منظور تخفیف حذف شده است و اقرار زید مبنی بر این که زنانش هم از اهل اویند نمی باشد; زیرا در ادامه می گوید : «ولیکن و این لفظدلالت دارد که آنچه پس از آن آمده صحیح است وگرنه صحیح تر آن بود که بگوید : «نساؤه من اهل بیته وکذا من حرموا الصدقه بعده زنانش از اهل بیت اویند ، همین طور که پس از او از صدقه محروم شدند .

3 . مراد بودن دیگران ، جدای از زنان پیامبرصلی الله علیه وآله منافاتی با قرآن ندارد . مااین مطلب را شرح دادیم و دلایل و شواهد آن را که بر خروج زنان از مفادآیه دلالت دارد آوردیم; زیرا این مطلب در بسیاری از متون صحیح و متواتراز رسول اکرم صلی الله علیه وآله آمده است . بنابراین ، ادعای این که به این وجه جمع برای جلوگیری از منافات بین قرآن واحادیث نیاز داریم قابل قبول نیست .

لذا ناچار شده که در ادامه بگوید : «بعضی از اسانید آن ایراد دارد . » این سخن وی دلالت دارد که اسانیددیگر اشکالی ندارد .

معین و مورد تاکید قرار داده است .

4 . روایت واثله که مخالف با تمام روایات متواتر (بسیار زیاد) است ، برمطلوب آنان دلالت ندارد; زیرا اگر هم این حدیث صحیح باشد ، رسول اکرم صلی الله علیه وآله از این که فرمود : تو نیز ، قصد داشته است که او را تنها در دعا داخل کند ، نه در اهل بیت و مدلول آیه .

5 . اگر حدیث واثله صحیح باشد ، پیامبرصلی الله علیه وآله به او گفت : تو از اهل من هستی نگفت از اهل بیت من . پیش از این آدم که بین این دو تعبیر فرق است وآن حضرت صلی الله علیه وآله ام سلمه را از اهل خود خواند ، اما این مطلب را که ازاهل بیت او باشد نفی کرد .

6 . این روایت واثله به نحو دیگری هم نقل شده و در آن گفته واثله وپاسخ پیامبرصلی الله علیه وآله نیامده است . به منابع روایت حدیث کساء مراجعه کنید .

7 . در بعضی از متون آمده وقتی که پیامبرصلی الله علیه وآله برای اهل بیت خود دعافرمود که خداوند پلیدی را از آنان ببرد و آنها را پاکیزه گرداند [ آیه راتلاوت نکرد] . واثله به او گفت : یا رسول خدا ! من چه ؟ فرمود تو نیز . (17) این بدان معناست که واثله از پیامبرصلی الله علیه وآله درخواست کرد او را در دعا داخل کند نه در اهل کساء و پیامبرصلی الله علیه وآله هم به درخواست وی پاسخ مثبت داد . این از یک سو ، از سوی دیگر جالب این جاست که بعضی از برادران ما احتمال داده اندکه

پیامبرصلی الله علیه وآله بر سبیل استفهام و انکار به او پاسخ داده نه بر سبیل قبول واقرار . قرینه احتمال این است که پیامبرصلی الله علیه وآله زنانش را از این که از اهل بیت اوباشند بیرون کرد .

8 . واثله ، آخرین صحابی که در دمشق مرد ، (18) از اعوان بنی امیه بود . احادیث فراوانی از وی در فضیلت معاویه روایت شده که حافظان حدیث به بطلان و ساختگی بودن آن حکم کرده اند . (19) .

الزهراء ، ص 215 .

7) ر . ک : تفسیر القرآن العظیم ، ج 3 ، ص 486; الکلمه الغراء فی تفضیل الزهراء ، ص 215 .

8) هود (11) آیات 45 - 46 .

9) عیون اخبار الرضا ، ج 2 ، ص 232; بحار الانوار ، ج 49 ، ص 218 .

10) تفسیر عیاشی ، ج 2 ، ص 231 .

11) ر . ک : الاختصاص ، ص 341; بحار الانوارج 22 ، ص 348; اسد الغابه ، ج 2 ، ص 331; ذکر اخباراصبهان ، ج 1 ، ص 54; مستدرک حاکم ، ج 3 ، ص 598; مناقب ابن شهر آشوب ، ج 1 ، ص 85; قاموس الرجال ، ج 4 ، ص 244 .

12) تفسیر القرآن العظیم ، ج 3 ، ص 486 .

13) ر . ک : منهاج السنه ، ج 4 ، ص 21; المواهب اللدنیه ، ج 2 ، ص 122 .

14) ر . ک : المیزان فی تفسیر القرآن ، ج 16 ، ص 310; مجمع البیان ، ج 8 ، ص 356; تاویل الآیات الظاهره ، ج 2 ، ص 456; مرقاه الوصول ، ص 107; منهاج السنه ، ج 4 ، ص 21 .

15) انفال (8) آیه 34 .

16) ر . ک : جامع البیان : ج 22 ، ص 6; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 280; الصواعق المحرقه ، ص 142 و 227;العمده ، ص 34; السنن الکبری ، ج 2 ، ص 152; ذخائر العقبی ، ص 23 - 24; شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 39 - 40 ، 45 و 47; مشکل الآثار ، ج 1 ، ص 337; البرهان فی تفسیر القرآن ، ج 3 ، ص 331; ینابیع الموده ، ص 108 و 229 و 294; مجمع الزوائد ، ج 9 ، ص 167; زینی دحلان ، السیره النبویه ، ج 2 ، ص 300 .

17) منابع آن فراوان است به عنوان مثال ر . ک :

شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 39 و 46; المستدرک حاکم ، ج 3 ، ص 44; مجمع الزوائد ، ج 9 ، ص 167تفسیر جامع البیان ، ج 22 ، ص 6; السنن الکبری ، ج 2 ، ص 152 ، به نقل از المعجم الکبیر ، ج 1 ، ص 126 .

18) ر . ک : تهذیب التهذیب ، ج 11 ، ص 101 .

19) ر . ک : اللآلی المصنوعه ، ج 2 ، ص 417 - 419; الغدیر ، ج 5 ، ص 308 .

گمراه کننده عجیب آنان را می شنوید .

است .

مایرید الله لیجعل علیکم من حرج (3) ;

خدا هیچ گونه سختی برای شما قرار نخواهد داد .

یرید الله بکم الیسر ولا یرید بکم العسر (4) ;

خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته است .

یرید الله لیبین لکم ویهدیکم سنن الذین من قبلکم ویتوب علیکم والله علیم حکیم والله یرید ان یتوب علیکم ویرید الذین یتبعون الشهوات ان تمیلوا میلا عظیما (5) ;

خداوند می خواهد راه سعادت را برای شما بیان کند و شما را به آداب آنان که پیش از شما بودند رهبر گردد و بر شما از لطف و کرم ببخشاید و خداوند به احوال خلق دانا و به حقایق امور آگاه است . خدا می خواهد بر شما بازگشت به رحمت و آمرزش فرماید و مردم هوس باز و پیرو شهوات می خواهند که شما مسلمانان از راه حق و رحمت خدا بسیار دور باشید .

اراده خداوند در این آیات متضمن محبت خداوند نسبت به چیز اراده شده و رضایت بدان است و آن را برای مؤمنان تشریع و آنان را بدان فرمان داده است ، اما نمی رساند که خداوند این مراد را آفریده یا قضا و قدرش بدان تعلق گرفته و یا قطعا خواهد بود . (6) .

چند نکته را در این باره بیان می داریم :

1 . بدون شک خداوند سبحان این آیه را به هدف مدح ، تکریم و تشریف خاص رسول اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت آن حضرت - چنان که خودش در متون فراوانی که پیرامون آیه بیان داشته - آورده است .

واضح است که محبت خداوند مبنی بر این که مردمان به احکام شرعی عمل کنند ، اختصاص به رسول اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام ندارد . بنابراین

، باید دراین آیه چیزی باشد که با آیات دیگری که در این جا آورده تفاوت داشته باشد ، لذا هیچ کدام نمی تواند شاهد بر مراد دیگری باشد .

2 . نیازی به تکرار آنچه پیش از این بیان کردیم نمی باشد . آن جا گفتیم : عصمت مستلزم اکراه و اجبار نیست . بنابراین ، آیه مبارکه دلالت دارد که زدودن پلیدی و طهارت قطعا حاصل شده است . شکی در صدق گفتار خداوندمتعال و تحقق آنچه که از آن خبر داده نیست . این اخبار خداوند چنان است که ما از طلوع خورشید در فردا خبر می دهیم . این خبر ما دلالت ندارد که مادر طلوع خورشید دخالت یا تاثیری داریم ، هر چند با استناد به علت خاص خود ، آنچه خبر داده ایم قطعا انجام خواهد شد .

3 . متون فراوانی تصریح کرد که پیامبرصلی الله علیه وآله مشمول آیه تطهیر است . دانشمندان و محققان عموما آن را پذیرفته اند (7) و حتی بر این مساله ادعای اجماع شده است . (8) خداوند سبحان اراده فرموده که آنان را به واسطه تکلیف همسران پیامبرصلی الله علیه وآله به این احکام پاکیزه گرداند ، آیا در این حالت معقول است که پیامبرصلی الله علیه وآله و آل عبا که اهل بیت اویند ، پیش و پس از آن به طهارت ذاتی نرسیده باشند ؟ ! به عبارت دیگر خداوند با اوامر خود به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله اراده فرموده که عیب و نقص را هرچند به همین اندازه ، از ساحت پیامبرصلی الله علیه وآله واهل بیت علیهم السلام دور سازند ، حال آیا معقول است که رسول اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت او

در عمل از پلیدی ها پاکیزه نباشند ؟ !

4 . دانستیم که پیامبرصلی الله علیه وآله در سیاق سخن از آیه تطهیر و با استناد بدان فرموده : من و اهل بیت من از گناهان پاکیزه ایم . (9) این بدان معناست که مساله فقط محبت و تمایل خداوند متعال نیست ، بلکه مساله طهارت و عصمت کامل و عینیت یافته است . این گذشته از نصوص تقریبا غیر قابل شمارشی است که امامان علیهم السلام در احتجاجات و ذکر فضایل خویش و در بسیاری ازدعاهای خود بیان کرده اند . اینها دلالت دارد که خداوند سبحان آنان را درعمل پاکیزه گردانده ، هرگونه پلیدی را از آنان برده است ، نه این که فقط آنان را دوست داشته است . (10) .

.

ما نمی توانیم تمام آنچه را که این مرد گفته بپذیریم; زیرا :

1 . گفته وی مبنی بر اخذ از خصوص امامان عالم اهل بیت نه گناهکاران . . . ، غیر قابل توجیه است ، چرا که آیه تطهیر ناظر به خصوص برگزیدگان و امامان آنان است و رسول اکرم صلی الله علیه وآله در حدیث کساء و این حدیث : امامان پس از من دوازده نفرند که همه از قریش و دقیقا از بنی هاشم هستند ، آنان را بیان کرده است . آن گونه که در متونی چند آمده ، رسول اکرم صلی الله علیه وآله همه آنان را به نام ، یکی پس از دیگری ذکر کرده است . (12) بنابراین ، جایی برای برانگیختن این شبهات به نحوی که گذشت ، باقی نمی ماند .

2 . این که گفت : اگر علم نزد دیگران یافت شود ، باید به دیگران اقتدا کرد ، سخن بی جایی است و بلکه رد خداوند و رسول اوست که برای وی و همگان منابع معرفت را که قرآن و عترت هستند ، به صورتی دقیق و آشکار معین کرده اند . پیامبرصلی الله علیه وآله فرموده که عترت او کشتی نجاتند و عترت و قرآن از هم جدا نخواهند شد تا در حوض کوثر بر او وارد شوند . بنابراین ، فرض جدایی آن دو پیش از آن ، تکذیب رسول خداصلی الله علیه وآله است ، پناه بر خدا . خداوند ورسول خدا به عالمان حقیقی که از هر کس نسبت به امور دین و شریعت آشناترند ، از همگان آگاه تر هستند . بنابراین ، وقتی خداوند و رسول صلی الله علیه وآله به ماخبر دهند که اهل بیت ، عالمان حقیقی هستند ،

راهی جز تسلیم و رضا درپیش نخواهیم داشت . این دقیقا همان چیزی است که در عمل صورت گرفته است . حدیث ثقلین یکی از متونی است که رسول اکرم صلی الله علیه وآله به واسطه آن ما رااز عالمان حقیقی آگاه کرده است .

3 . این گفته که عصمت فقط از آن پیامبران است ، از وی بسیار شگفت می نماید; زیرا :

الف) اینان خود می گویند : امت معصوم است و اجماع امت ، نبوت پس ازنبوت است . (13) .

ب) صدیقه طاهره فاطمه زهراعلیها السلام در احتجاجی با خلیفه دوم با آیه تطهیربر عصمت کسانی استدلال فرمود که این آیه درباره آنان نازل شده است . آن جا که فرمود : آنان از هر بدی معصوم و از هر زشتی یی پاکیزه اند . (14) .

ج) حدیثی است که اهل سنت و شیعه از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت کرده اند که پیامبرصلی الله علیه وآله پس از تلاوت آیه تطهیر فرمود : «من و اهل بیت من از آفات گناهان پاکیزه ایم . » (15) .

در بعضی از منابع آمده که پیامبرصلی الله علیه وآله پس از تلاوت آیه فرمود : «من واهل بیت من از گناهان پاکیزه ایم . » (16) .

پیش از این گفتیم : آیه تطهیر به طور کامل و واضح بر عصمت اهل بیت دلالت دارد; زیرا لازمه آن اخبار و گواهی الهی بر طهارت آنان علیهم السلام است واین بدون شک خبری است راست از خدای راستگو .

ما این مطلب را با طرق و جهات گوناگون ، خصوصا عموم رجس که خداونداراده کرده از اهل بیت دور سازد و تاکیدهای مختلف بر این مساله بیان وتوضیح دادیم . در این باره

به بخش اول کتاب مراجعه کنید .

سوره های انفال و مائده ، دلالت آیه بر ازاله تمامی گناهان را نمی پذیرد ، چرا که از سخنش استفاده می شود که حتی موقع تعلق اراده خداوند به ازاله گناهان ، اهل بیت از گناهان محفوظ نیستند .

3 . این که گفت : آنان پس از تعلق اراده خداوند محفوظ هستند ، سخن درستی است ، اما سؤال این است که این اراده چه وقت تعلق گرفته است ؟ چه این آیه ، زمان تعلق اراده خداوند را با صراحت معین نکرده است . ما با استناد به حدیث ابن عباس ، پیرامون انتخاب پیامبرصلی الله علیه وآله از میان امت ها و قبایل که پیامبرصلی الله علیه وآله درآن گفت : من و اهل بیت من از گناهان پاکیزه ایم ، و دیگر اخبار و احادیث ، حکم کردیم که طهارت اهل بیت از گناهان از ابتدای امر تا پایان بوده است . این افزون بر وجوه عدیده ای است که از خود آیه آوردیم و بر عصمت مطلق اهل بیت علیهم السلام دلالت دارد . به مطالب و مباحث پیشین مراجعه کنید .

. بنابراین ، در این جا یک قضیه شرطی است که مفاد آن چنین است : اگر آنان اوامر را امتثال و از نواهی اجتناب ورزند ، خداوند به نحو تکوینی پلیدی رااز آنان دور و آنان را پاکیزه می گرداند . پس اراده خداوند مشروط به اطاعت آنان است . نظیر این گفته ما که اراده کرده ایم که آب ، تشنگی را از بین ببرد ، دراین جا صرف اراده برای رفع تشنگی کافی نیست ، بلکه مشروط به آن است که فرد تشنه آب را بنوشد . با این حال ، رفع تشنگی به اراده تکوینی است . (20) .

حقا که این گفته ، سخن عجیب و غریبی است; زیرا :

1 . تکوینی بودن اراده و آن گاه مشروط کردن آن به امتثال اوامر و نواهی ، قابل جمع نیست; زیرا اراده با این شرط ، اراده تشریعی است نه تکوینی; زیرابه این گفته منتهی می شود که خداوند سبحان اراده کرده که شما را فرمان دهدتا به اراده شما فعل صادر شود . این معنای اراده تشریعی است .

2 . پیش از این توضیح دادیم که اراده خداوند سبحان که به دور ساختن پلیدی از اهل بیت تعلق گرفته ، اراده تکوینی است و امتثال و یا عدم امتثال آنان هیچ گونه مدخلیتی در آن ندارد . اما امر و نهی متوجه زنان پیامبرصلی الله علیه وآله متعلق به اراده تشریعی است و ناشی از اراده تکوینی برای زدودن پلیدی از اهل بیت .

اگر بپذیریم که آیه تطهیر به عنوان یک جمله معترضه و استطرادی درمیان آیات مربوط به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله آمده ، باید دانست که جمله معترضه واستطرادی نمی تواند

شرط کلامی قرار گیرد که در ضمن آن آمده است; زیرادراین صورت شرطی بودن آن با معترضه و استطرادی بودن منافات دارد .

3 . پیش از این آمد که هدف از نزول این آیه ثبت امتیاز اهل بیت ازدیگران است . اگر این اراده ، اراده تشریعی یا مشروط به اطاعت آنان باشد ، مدح احدی نخواهد بود; چه خداوند اراده کرده که همگان از او اطاعت کنندو از هر اطاعت کننده ای ، پلیدی مربوطه را می برد و این اختصاص به اهل بیت علیهم السلام ندارد .

4 . این گفته ها با استدلال های فراوان اهل بیت به این آیه ، در حصول تطهیر بالفعل آنان منافات دارد . چه دیگران می توانستند اعتراض کنند که این آیه برای تطهیر شما شرط می کند که به اوامر خداوند عمل کنید و از نواهی اوبپرهیزید و چه بسا که این مساله از شما به تحقق نرسد .

آنان در بعضی ازاوقات خرق اجماع مرکب است . (25) .

5 . اگر اراده تشریعی خداوند به بعضی از احکام مربوط به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله تعلق گرفته تا پلیدی را از پیامبرصلی الله علیه وآله و اصحاب کساء بزداید ، این بدان معناست که خداوند طهارت بالفعل آنان را اراده کرده است . هم چون پزشک که دارو را برای درمان می دهد . چه نزد پزشک اراده درمان و شفای مریض تحقق بالفعل دارد .

6 . اکثریت عالمان و محققان در این باره تردید ندارند و روایات وارده هم دلالت دارد که پیامبرصلی الله علیه وآله در مدلول آیه تطهیر داخل است . آیا صحیح است که گفته شود خداوند سبحان طهارت پیامبرش از گناهان و نقایص را اراده نکرده است ؟

پاکیزه ایم .

2 . هم چنین گفتیم : اراده خداوند ، از آن هنگام که اهل بیت علیهم السلام را آفریده به تطهیر آنان تعلق گرفته است . همین مساله شهادت پروردگاری بر طهارت آنان است; زیرا امام علی ، امام حسن و سایر امامان علیهم السلام در دعاها ، استدلال ها ، احتجاجات و دیگر موارد ، تصریح کرده اند که خداوند سبحان در عمل ، آنان را پاکیزه گردانده و پلیدی را از آنان دور ساخته است ، حتی به همین آیه هم استدلال کرده اند .

3 . این گونه هم پاسخ داده شده که این کار مبتنی بر تخیل ذهنی است;انسان به دیگری می گوید ، خداوند هر گونه مرضی را از تو دور گرداند ، درحالی که به تمام بیماری ها مبتلا نیست . بنابراین ، آیه شریفه ، خیالی را که انسان در ذهن خود تصور می کند از بین می برد . (28) .

4 . هرگاه دلالت اجمالی بر عصمت درست باشد ، همین اندازه در ثبوت مطلوب کفایت می کند; زیرا اعتقاد به عصمت آنان در بعضی از اوقات ، خرق اجماع مرکب است .

5 . گاهی اوقات اذهاب (زدودن) به معنای ازاله آنچه موجود است به کارمی رود و گاهی اوقات در منع از وارد شدن چیزی بر محلی که قابلیت پذیرش آن را دارد . مثل این فرموده خدا : «کذلک لنصرف عنه السوء و الفحشاء» (29) چراکه قطعا یوسف دچار فحشا نشد . شما هم در دعا می گویید : «صرف الله عنک کل سوء و اذهب الله عنک کل محذور» . (30) .

پیامبرصلی الله علیه وآله در خیبر برای علی علیه السلام دعا فرمود که : «اللهم اذهب عنه الحروالبرد;» علی علیه السلام می فرمود : پس از آن هرگز احساس سرما

و گرما نکردم ، یا چیزی شبیه این فرمود . (31) .

6 . دانستیم که بنابر دلالت متون روایی و عقیده عالمان و محققان ، پیامبرصلی الله علیه وآله در مدلول آیه داخل است . آیا در او هم پلیدی موجود است ؟ !

7 . اگر آنچه بیان کرده اند درست باشد ، در این صورت این که می گوییم : «اهدنا الصراط المستقیم اعتراف به عدم هدایت خواهد بود و دلیل بر ثبوت ضلالت و گمراهی . (32) در حالی که چنین نیست ، بلکه این صرف درخواست استمراروضع موجود و حاصل است یا درخواست زیادت هدایت و تثبیت و تعمیق آن .

8 . بعضی از دانشمندان بیان کرده اند که بدون تردید پیامبرصلی الله علیه وآله به اجماع شیعه و سنی در مفاد آیه داخل است . روایاتی مثل روایت ابن عباس که پیش از این آمد و روایات فراوان دیگر نیز بر آن دلالت دارد .

بنابراین امکان ندارد که در این آیه ، اذهاب الرجس یک بار به معنای دفع-نسبت به پیامبرصلی الله علیه وآله - و بار دیگر به معنای رفع - نسبت به اهل بیت علیهم السلام - آمده باشد; زیرا این به معنای استعمال لفظ مشترک در چند معنا ، بدون داشتن جامع بین آنهاست . (33) .

ممکن است گفته شود در این جا جامع وجود دارد و آن مطلق عدم ملابست رجس است ، به هر نحوی که باشد . بنابراین ، لفظ مشترک با نوعی عنایت برای جامع دو عنوان استعمال شده است . این گفته را به دقت بنگرید .

ما بعید و شگفت می دانیم که مراد آیه دفع پلیدی باشد . به قرینه این که شامل پیامبرصلی الله علیه وآله و نیز حسن و حسین علیهما

السلام هم هست و این دو تن به هنگام نزول آیه خردسال بودند و بنابر هر تقدیری ، هیچ گونه گناهی در مورد آنان متصور نیست .

علیه وآله برای تطهیر آنان عصمت نخواهد بود; نه برای علی و نه برای دیگران ، بلکه پیامبرصلی الله علیه وآله برای چهار تن به نحو مشترک دعا کرد ، بدون این که بعضی را به دعایی خاص اختصاص دهد . (35) .

در مورد عصمت از گناه پیش از این مطالبی بیان شد که ادعای این مرد رابه صورت قاطع از بین می برد . بنابراین ، نیازی به بیان دوباره آن نیست .

درباره ارتکاب بعضی از معاصی از راه خطا و نسیان می گوییم :

1 . رجس بنابر معنای وارده در نهایه ابن اثیر و دیگر کتاب های لغت وآن گونه که از موارد استعمال آن فهمیده می شود ، عبارتند از : هر آنچه که موجب نقص در روح و اضطراب در رای می شود . معصیت و اشتباه ، وفراموشی و خطا موجب آن است . پس این هم رجس است که با آیه نفی شده است . بنابراین آیه تطهیر از ادله عصمت و مخالف با آیات مربوط به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله است . (36) .

2 . بعضی از دانشمندان ، دلالت آیه تطهیر بر عصمت از خطا و سهو رااین گونه تقریر کرده اند : حرام - بنابر عقیده شیعه و معتزله - مفاسد واقعی دارد که نهی از آن را اقتضا کرده است . مثلا شراب به خاطر این که سکرآور(مست کننده) است ، حرام شده و سم از آن جهت که موجب ضرر می گردد . هرچند سهو و خطا ، رافع تکلیف ، مشروط به قدرت و التفات است ، اما اثروضعی حرام و قبح ذاتی آن را از بین نمی برد ، بلکه صورت دیگری از پلیدی(رجس) است .

(37) .

کسی که از روی اشتباه شراب می نوشد ، اگر چه از روی عمد نبوده تامستحق عذاب گردد ، اما اثر وضعی آن ، مثل مستی و نقص روحی تحقق می یابد .

: آیه الطهیر فی احادیث الفریقین ، ج 1 و 2 .

11) نوادر الاصول ، ص 69 (با تلخیص) .

12) ر . ک : منتخب الاثر و نیز کتاب های دیگر .

13) المنتظم ، ج 9 ، ص 210; الالمام ، ج 6 ، ص 126; الاحکام فی اصول الاحکام ، ج 1 ، ص 204 - 205;بحوث مع اهل السنه و السلفیه ، ص 27 .

14) سلیم بن قیس ، ص 100 - 101 (به نقل از او : بحار الانوار (چ سنگی) ، ج 8 ، ص 223) .

15) تفسیر فرات به نقل از : بحار الانوار ، ج 35 ، ص 213 - 214 .

16) الدر المنثور ، ج 5 ، ص 199; فتح القدیر ، ج 4 ، ص 280; شواهد التنزیل ، ج 2 ، ص 30; کفایه الطالب ، ص 377; الصواعق المحرقه ، ص 142; ینابیع الموده ، ص 15; مرقاه الوصول ، ص 107; العمده ، ص 42 .

17) مائده (5) آیه 6 .

18) انفال (8) آیه 11 .

19) ر . ک : مختصر التحفه الاثنی عشریه ، ص 153; نظریه الامامه ، ص 182 - 183 .

20) ر . ک : روح المعانی ، ج 21 ، ص 18 .

21) مائده (5) آیه 91 .

22) نساء (4) آیه 28 .

23) فتح (48) آیه 15 .

24) ر . ک : آیه التطهیر فی احادیث الفریقین ، ج 2 ، ص 44 .

25) در این باره ر . ک : بحار الانوار ، ج 35 ، ص 236 .

26) اقتباس از مختصر التحفه الاثنی عشریه ، ص 152; الصراط المستقیم ، ج 1 ، ص 185; احقاق الحق ، ج 2 ، ص 572; بحار الانوار ، ج 25 ، ص 236 .

27) الفتوحات المکیه ، (به نقل از : آیه التطهیر فی احادیث الفریقین ، ج 2 ، ص 46)

.

28) ر . ک : همان ، ج 1 و 2 و نیز منابعی که در فصل دوم بخش اول برای حدیث کساء آوردیم .

29) یوسف (12) آیه 24 .

30) این دلیل و دلیل پیشین در بحار الانوار ، ج 35 ، ص 236; آیه التطهیر فی احادیث الفریقین ، ج 2 ، ص 63 - 64 (به نقل از : المسائل العکبریه شیخ مفید آمده است) .

31) ر . ک : بحار الانوار ، ج 21 ، ص 29 و ج 18 ، ص 4 و 13; ذخائر العقبی; احقاق الحق ، ج 5 ، ص 436 -448 (به نقل از : چند منبع اهل سنت) .

32) ر . ک : آیه التطهیر فی احادیث الفریقین ، ج 2 ، ص 59; الفوائد الطوسیه ، ص 47 .

33) آیه التطهیر فی احادیث الفریقین ، ج 2 ، ص 46 - 53 .

34) ر . ک : منهاج السنه ، ج 4 ، ص 22 - 24 .

35) ر . ک : منهاج السنه ، ج 4 ، ص 22 - 23 .

36) ر . ک : نهج الحق و کشف الصدق ، ص 74 (تعلیقات ارموی) .

37) سیری در صحیحین ، ص 228 و 385 - 386 .

معرفه الصحابه ، ابن حجر عسقلانی ، دار المعارف ، 1328 ه . . ق ، مصر .

17 . الاصول العامه للفقه المقارن ، سید محمد تقی حکیم ، دار الاندلس ، 1963 م ، بیروت ، لبنان .

18 . اضواء علی متشابهات القرآن ، شیخ خلیل یاسین ، دار مکتبه الهدی ، 1980 م ، بیروت ، لبنان .

19 . الاعلام ، خیرالدین زرکلی ، دار العلم للملایین ، 1984 م ، بیروت ، لبنان .

20 . الاغانی ، ابوالفرج اصفهانی ، ساسی ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، لبنان .

21 . الالمام ، نویری اسکندرانی ، هند .

22 . امالی ، شیخ طوسی ، نجف اشرف ، عراق .

23 . امالی ، شیخ مفید ، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین ، قم ، ایران .

24 . الامامه و السیاسه ، ابن قتیبه دینوری ، 1388 ه . . ق ، بیروت ، لبنان .

25 . الامام الصادق والمذاهب الاربعه ، اسد حیدر ، 1392 ه . . ق ، بیروت ، لبنان .

26 . انساب الاشراف ، بلاذری ، تحقیق محمودی ، موسسه الاعلمی ، بیروت ، لبنان .

27 . انیس الاعلام ، محمدصادق فخر الاسلام ، تهران ، 1355 ، ه . . ق ، ایران .

28 . الایضاح ، فضل ابن شاذان ، دانشگاه تهران ، 1392 ه . . ق ، ایران .

.

31 . البدایه والنهایه ، ابن کثیر حنبلی ، 1966م .

32 . البرهان فی تفسیر القرآن ، سیدهاشم بحرانی ، آفتاب ، تهران ، ایران .

33 . بهج الصباغه ، شیخ محمد تقی شوشتری ، 1398 ه . . ق ، ایران .

34 . البیان ، آیه الله خوئی ، چاپخانه علمیه ، 1394 ه . . ق ، قم ، ایران .

.

46 . ترجمه الامام الحسین علیه السلام من تاریخ دمشق ، تحقیق محمودی ، بیروت ، لبنان .

47 . ترجمه الامام علی علیه السلام من تاریخ دمشق ، تحقیق محمودی ، بیروت ، لبنان .

48 . الترغیب و الترهیب ، منذری ، دار احیاء التراث العربی ، 1388 ه . . ق ، بیروت ، لبنان .

49 . التسهیل لعلوم التنزیل ، ابن جزی کلبی ، دارالکتاب العربی ، 1403 ه . . ق ، بیروت ، لبنان .

50 . التفسیر الحدیث ، محمد عزت دروزه ، 1382 ه . . ق ، مصر .

51 . تفسیر عیاشی ، اسلامیه ، تهران ، ایران .

52 . تفسیر فرات کوفی ، 1410 ه . . ق ، تهران ، ایران .

53 . تفسیر القرآن العظیم ، ابن کثیر حنبلی ، منشورات دار الفکر .

54 . تفسیر قمی ، علی بن ابراهیم ، 1387 ه . . ق ، تهران ، ایران .

55 . التفسیر الکبیر ، فخر رازی ، دار الکتب العلمیه ، تهران ، ایران .

56 . تلخیص المستدرک علی الصحیحین ، ذهبی ، (در پاورقی المستدرک) ، 1342 ه . . ق ، هند .

57 . تنقیح المقال ، مامقانی ، المطبعه المرتضویه ، 1352 ه . . ق ، نجف اشرف ، عراق .

58 . تهذیب الاسماء نووی ، اداره الطباعه المنیریه ، مصر .

59 . تهذیب تاریخ دمشق ، عبدالقادر بدران ، دار المسیره ، 1399 ه . . ق ، بیروت ، لبنان .

60 . تهذیب التهذیب ، ابن حجر عسقلانی ، دار صادر ، بیروت ، لبنان .

61 . التوحید و اثبات

صفات الرب ، ابن خزیمه ، 1393 ه . . ق .

62 . تیسیر الوصول ، ابن البدیع ، 1896 م .

آستان قدس رضوی ، مشهد ، ایران .

حاکم نیشابوری ، 1342 ه . . ق ، هند .

145 . مسند ، احمد بن حنبل ، 1313 ه . . ق .

146 . مسند طیالسی ، 1362 ه . . ق ، هند .

147 . مشکل الآثار ، طحاوی ، 1333 ه . . ق ، هند .

148 . مصابیح السنه ، بغوی ، 1294 ه . ق ، دارالمعرفه ، 1407 ه . . ق ، بیروت ، لبنان .

149 . المصنف ، عبدالرزاق صنعانی ، 1390 ه . . ق .

150 . المعارف ، ابن قتیبه دینوری ، دارالکتاب ، 1960 م .

151 . المعتصر ، من المختصر من مسکل الآثار ، یوسف بن موسی حنفی ، 1363 ه . . ق ، حیدرآباد دکن ، هند .

152 . المعجم الصغیر ، طبرانی ، دار الطباعه ، 1388 ه . . ق ، قاهره ، مصر .

153 . المغازی ، واقدی ، انتشارات اسماعیلیان ، تهران ، ایران .

154 . المغنی فی الضعفاء ، ذهبی .

155 . المفردات ، راغب اصفهانی ، مصطفی البابی الحلبی ، 1381 ه . . ق ، مصر .

156 . مقارنه الادیان (یهودیه) ، احمد شلبی ، مکتبه النهضه المصریه ، 1984 م ، قاهره ، مصر .

157 . مقتل الحسین ، خوارزمی ، مفید ، قم ، ایران .

158 . مقدمه ، ابن خلدون ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، لبنان .

159 . مناقب آل ابی طالب ، ابن شهر آشوب ، مصطفوی ، قم ، ایران .

160 . المناقب ، خوارزمی ، حیدریه ، 1385 ه . . ق ، نجف اشرف

، عراق .

161 . مناقب الامام علی علیه السلام ، ابن مغازلی ، 1394 ه . . ق ، تهران ، ایران .

162 . مناقب شافعی ، بیهقی ، 1391 ، ه . . ق ، قاهره ، مصر .

163 . منتخب ذیل المذیل ، چ الاستقامه .

164 . منتخب کنز العمال (در پاورقی مسند احمد) ، 1313 ه . . ق .

165 . المنتظم ، ابن جوزی ، 1359 ه . . ق ، حیدر آباد دکن ، هند .

166 . منهاج السنه ، ابن تیمیه ، 1322 ه . . ق ، مصر .

167 . المواهب اللدنیه ، قسطلانی ، دار الکتب العلمیه .

168 . الموطا ، مالک بن انس (همراه تنویر الحوالک) ، دار احیاء الکتب العربیه ، مصر .

169 . میزان الاعتدال ، ذهبی ، دار المعرفه ، بیروت ، لبنان .

170 . المیزان فی تفسیر القرآن ، علامه سید محمد حسین طباطبائی ، موسسه الاعلمی ، 1397 ه . . ق ، بیروت لبنان .

العربی ، 1383 ه . . ق ، بیروت ، لبنان .

178 . نهج الحق و کشف الصدق ، علامه حلی ، 1407 ه . . ق ، ایران .

179 . نوادر الاصول ، حکیم ترمذی ، دار صادر ، بیروت ، لبنان .

180 . نور الابصار ، شبلنجی شافعی ، مکتبه الجمهوریه ، مصر .

181 . تفسیر نورالثقلین ، حویزی ، حکمت ، قم ، ایران .

182 . نو القبس ، یغموری ، 1384 ه . . ق .