الله علیه وآله را به گوش جهانیان رسانده و می رساند انجام وظیفه ای کرده باشیم.

مدیریت انتشارات مسجد مقدس جمکران

بَرَکَاتُهُ أَشْهَدُ أَنْ لا إِلَهَ إِلا اللَّهُ وَحْدَهُ لا شَرِیکَ لَهُ کَمَا شَهِدَ اللَّهُ لِنَفْسِهِ وَ شَهِدَتْ لَهُ مَلائِکَتُهُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ مِنْ خَلْقِهِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدا عَبْدُهُ الْمُنْتَجَبُ وَ رَسُولُهُ الْمُرْتَضَی أَرْسَلَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکُمُ الْأَئِمَّهُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِیونَ الْمَعْصُومُونَ الْمُکَرَّمُونَ الْمُقَرَّبُونَ الْمُتَّقُونَ الصَّادِقُونَ الْمُصْطَفَوْنَ الْمُطِیعُونَ لِلَّهِ الْقَوَّامُونَ بِأَمْرِهِ الْعَامِلُونَ بِإِرَادَتِهِ الْفَائِزُونَ بِکَرَامَتِهِ اصْطَفَاکُمْ بِعِلْمِهِ وَ ارْتَضَاکُمْ لِغَیبِهِ وَ اخْتَارَکُمْ لِسِرِّهِ وَ اجْتَبَاکُمْ بِقُدْرَتِهِ وَ أَعَزَّکُمْ بِهُدَاهُ وَ خَصَّکُمْ بِبُرْهَانِهِ وَ انْتَجَبَکُمْ لِنُورِهِ وَ أَیدَکُمْ بِرُوحِهِ وَ رَضِیکُمْ خُلَفَاءَ فِی أَرْضِهِ وَ حُجَجا عَلَی بَرِیتِهِ وَ أَنْصَارا لِدِینِهِ وَ حَفَظَهً لِسِرِّهِ وَ خَزَنَهً لِعِلْمِهِ وَ مُسْتَوْدَعا لِحِکْمَتِهِ وَ تَرَاجِمَهً لِوَحْیهِ وَ أَرْکَانا لِتَوْحِیدِهِ وَ شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ وَ أَعْلاما لِعِبَادِهِ وَ مَنَارا فِی بِلادِهِ وَ أَدِلاءَ عَلَی صِرَاطِهِ عَصَمَکُمُ اللَّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَکُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ طَهَّرَکُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ أَذْهَبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَکُمْ تَطْهِیرا فَعَظَّمْتُمْ جَلالَهُ وَ أَکْبَرْتُمْ شَأْنَهُ وَ مَجَّدْتُمْ کَرَمَهُ وَ أَدَمْتُمْ ذِکْرَهُ وَ وَکَّدْتُمْ مِیثَاقَهُ وَ أَحْکَمْتُمْ عَقْدَ طَاعَتِهِ وَ نَصَحْتُمْ لَهُ فِی السِّرِّ وَ الْعَلانِیهِ وَ دَعَوْتُمْ إِلَی سَبِیلِهِ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ بَذَلْتُمْ أَنْفُسَکُمْ فِی مَرْضَاتِهِ وَ صَبَرْتُمْ عَلَی مَا أَصَابَکُمْ فِی جَنْبِهِ وَ أَقَمْتُمُ الصَّلاهَ وَ آتَیتُمُ الزَّکَاهَ وَ أَمَرْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیتُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ جَاهَدْتُمْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ حَتَّی أَعْلَنْتُمْ دَعْوَتَهُ وَ بَینْتُمْ فَرَائِضَهُ وَ أَقَمْتُمْ حُدُودَهُ وَ نَشَرْتُمْ شَرَائِعَ أَحْکَامِهِ وَ سَنَنْتُمْ سُنَّتَهُ وَ صِرْتُمْ فِی ذَلِکَ مِنْهُ إِلَی الرِّضَا وَ سَلَّمْتُمْ لَهُ الْقَضَاءَ وَ صَدَّقْتُمْ مِنْ رُسُلِهِ مَنْ مَضَی فَالرَّاغِبُ عَنْکُمْ

مَارِقٌ وَ اللازِمُ لَکُمْ لاحِقٌ وَ الْمُقَصِّرُ فِی حَقِّکُمْ زَاهِقٌ وَ الْحَقُّ مَعَکُمْ وَ فِیکُمْ وَ مِنْکُمْ وَ إِلَیکُمْ وَ أَنْتُمْ أَهْلُهُ وَ مَعْدِنُهُ وَ مِیرَاثُ النُّبُوَّهِ عِنْدَکُمْ وَ إِیابُ الْخَلْقِ إِلَیکُمْ وَ حِسَابُهُمْ عَلَیکُمْ وَ فَصْلُ الْخِطَابِ عِنْدَکُمْ وَ آیاتُ اللَّهِ لَدَیکُمْ وَ عَزَائِمُهُ فِیکُمْ وَ نُورُهُ وَ بُرْهَانُهُ عِنْدَکُمْ وَ أَمْرُهُ إِلَیکُمْ مَنْ وَالاکُمْ فَقَدْ وَالَی اللَّهَ وَ مَنْ عَادَاکُمْ فَقَدْ عَادَی اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِکُمْ فَقَدِ اعْتَصَمَ بِاللَّهِ أَنْتُمُ الصِّرَاطُ الْأَقْوَمُ وَ شُهَدَاءُ دَارِ الْفَنَاءِ وَ شُفَعَاءُ دَارِ الْبَقَاءِ وَ الرَّحْمَهُ الْمَوْصُولَهُ وَ الآْیهُ الْمَخْزُونَهُ وَ الْأَمَانَهُ الْمَحْفُوظَهُ وَ الْبَابُ الْمُبْتَلَی بِهِ النَّاسُ مَنْ أَتَاکُمْ نَجَا وَ مَنْ لَمْ یأْتِکُمْ هَلَکَ إِلَی اللَّهِ تَدْعُونَ وَ عَلَیهِ تَدُلُّونَ وَ بِهِ تُؤْمِنُونَ وَ لَهُ تُسَلِّمُونَ وَ بِأَمْرِهِ تَعْمَلُونَ وَ إِلَی سَبِیلِهِ تُرْشِدُونَ وَ بِقَوْلِهِ تَحْکُمُونَ سَعِدَ مَنْ وَالاکُمْ وَ هَلَکَ مَنْ عَادَاکُمْ وَ خَابَ مَنْ جَحَدَکُمْ وَ ضَلَّ مَنْ فَارَقَکُمْ وَ فَازَ مَنْ تَمَسَّکَ بِکُمْ وَ أَمِنَ مَنْ لَجَأَ إِلَیکُمْ وَ سَلِمَ مَنْ صَدَّقَکُمْ وَ هُدِی مَنِ اعْتَصَمَ بِکُمْ مَنِ اتَّبَعَکُمْ فَالْجَنَّهُ مَأْوَاهُ وَ مَنْ خَالَفَکُمْ فَالنَّارُ مَثْوَاهُ وَ مَنْ جَحَدَکُمْ کَافِرٌ وَ مَنْ حَارَبَکُمْ مُشْرِکٌ وَ مَنْ رَدَّ عَلَیکُمْ فِی أَسْفَلِ دَرْکٍ مِنَ الْجَحِیمِ أَشْهَدُ أَنَّ هَذَا سَابِقٌ لَکُمْ فِیمَا مَضَی وَ جَارٍ لَکُمْ فِیمَا بَقِی وَ أَنَّ أَرْوَاحَکُمْ وَ نُورَکُمْ وَ طِینَتَکُمْ وَاحِدَهٌ طَابَتْ وَ طَهُرَتْ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ خَلَقَکُمُ اللَّهُ أَنْوَارا فَجَعَلَکُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِینَ حَتَّی مَنَّ عَلَینَا بِکُمْ فَجَعَلَکُمْ فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَ جَعَلَ صَلاتَنَا عَلَیکُمْ وَ مَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ

وِلایتِکُمْ طِیبا لِخَلْقِنَا وَ طَهَارَهً لِأَنْفُسِنَا وَ تَزْکِیهً لَنَا وَ کَفَّارَهً لِذُنُوبِنَا فَکُنَّا عِنْدَهُ مُسَلِّمِینَ بِفَضْلِکُمْ وَ مَعْرُوفِینَ بِتَصْدِیقِنَا إِیاکُمْ فَبَلَغَ اللَّهُ بِکُمْ أَشْرَفَ مَحَلِّ الْمُکَرَّمِینَ وَ أَعْلَی مَنَازِلِ الْمُقَرَّبِینَ وَ أَرْفَعَ دَرَجَاتِ الْمُرْسَلِینَ حَیثُ لا یلْحَقُهُ لاحِقٌ وَ لا یفُوقُهُ فَائِقٌ وَ لا یسْبِقُهُ سَابِقٌ وَ لا یطْمَعُ فِی إِدْرَاکِهِ طَامِعٌ حَتَّی لا یبْقَی مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لا نَبِی مُرْسَلٌ وَ لا صِدِّیقٌ وَ لا شَهِیدٌ وَ لا عَالِمٌ وَ لا جَاهِلٌ وَ لا دَنِی وَ لا فَاضِلٌ وَ لا مُؤْمِنٌ صَالِحٌ وَ لا فَاجِرٌ طَالِحٌ وَ لا جَبَّارٌ عَنِیدٌ وَ لا شَیطَانٌ مَرِیدٌ وَ لا خَلْقٌ فِیمَا بَینَ ذَلِکَ شَهِیدٌ إِلا عَرَّفَهُمْ جَلالَهَ أَمْرِکُمْ وَ عِظَمَ خَطَرِکُمْ وَ کِبَرَ شَأْنِکُمْ وَ تَمَامَ نُورِکُمْ وَ صِدْقَ مَقَاعِدِکُمْ وَ ثَبَاتَ مَقَامِکُمْ وَ شَرَفَ مَحَلِّکُمْ وَ مَنْزِلَتِکُمْ عِنْدَهُ وَ کَرَامَتَکُمْ عَلَیهِ وَ خَاصَّتَکُمْ لَدَیهِ وَ قُرْبَ مَنْزِلَتِکُمْ مِنْهُ بِأَبِی أَنْتُمْ وَ أُمِّی وَ أَهْلِی وَ مَالِی وَ أُسْرَتِی أُشْهِدُ اللَّهَ وَ أُشْهِدُکُمْ أَنِّی مُؤْمِنٌ بِکُمْ وَ بِمَا آمَنْتُمْ بِهِ کَافِرٌ بِعَدُوِّکُمْ وَ بِمَا کَفَرْتُمْ بِهِ مُسْتَبْصِرٌ بِشَأْنِکُمْ وَ بِضَلالَهِ مَنْ خَالَفَکُمْ مُوَالٍ لَکُمْ وَ لِأَوْلِیائِکُمْ مُبْغِضٌ لِأَعْدَائِکُمْ وَ مُعَادٍ لَهُمْ سِلْمٌ لِمَنْ سَالَمَکُمْ وَ حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکُمْ مُحَقِّقٌ لِمَا حَقَّقْتُمْ مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ مُطِیعٌ لَکُمْ عَارِفٌ بِحَقِّکُمْ مُقِرٌّ بِفَضْلِکُمْ مُحْتَمِلٌ لِعِلْمِکُمْ مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِکُمْ مُعْتَرِفٌ بِکُمْ مُؤْمِنٌ بِإِیابِکُمْ مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِکُمْ مُنْتَظِرٌ لِأَمْرِکُمْ مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِکُمْ آخِذٌ بِقَوْلِکُمْ عَامِلٌ بِأَمْرِکُمْ مُسْتَجِیرٌ بِکُمْ زَائِرٌ لَکُمْ لائِذٌ عَائِذٌ بِقُبُورِکُمْ مُسْتَشْفِعٌ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِکُمْ وَ مُتَقَرِّبٌ بِکُمْ إِلَیهِ وَ مُقَدِّمُکُمْ أَمَامَ طَلِبَتِی وَ حَوَائِجِی وَ إِرَادَتِی فِی کُلِّ أَحْوَالِی وَ أُمُورِی مُؤْمِنٌ بِسِرِّکُمْ وَ عَلانِیتِکُمْ وَ شَاهِدِکُمْ وَ غَائِبِکُمْ

وَ أَوَّلِکُمْ وَ آخِرِکُمْ وَ مُفَوِّضٌ فِی ذَلِکَ کُلِّهِ إِلَیکُمْ وَ مُسَلِّمٌ فِیهِ مَعَکُمْ وَ قَلْبِی لَکُمْ مُسَلِّمٌ وَ رَأْیی لَکُمْ تَبَعٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّهٌ حَتَّی یحْیی اللَّهُ تَعَالَی دِینَهُ بِکُمْ وَ یرُدَّکُمْ فِی أَیامِهِ وَ یظْهِرَکُمْ لِعَدْلِهِ وَ یمَکِّنَکُمْ فِی أَرْضِهِ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لا مَعَ غَیرِکُمْ آمَنْتُ بِکُمْ وَ تَوَلَّیتُ آخِرَکُمْ بِمَا تَوَلَّیتُ بِهِ أَوَّلَکُمْ وَ بَرِئْتُ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَعْدَائِکُمْ وَ مِنَ الْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ الشَّیاطِینِ وَ حِزْبِهِمُ الظَّالِمِینَ لَکُمْ الْجَاحِدِینَ لِحَقِّکُمْ وَ الْمَارِقِینَ مِنْ وِلایتِکُمْ وَ الْغَاصِبِینَ لِإِرْثِکُمْ الشَّاکِّینَ فِیکُمْ الْمُنْحَرِفِینَ عَنْکُمْ وَ مِنْ کُلِّ وَلِیجَهٍ دُونَکُمْ وَ کُلِّ مُطَاعٍ سِوَاکُمْ وَ مِنَ الْأَئِمَّهِ الَّذِینَ یدْعُونَ إِلَی النَّارِ فَثَبَّتَنِی اللَّهُ أَبَدا مَا حَییتُ عَلَی مُوَالاتِکُمْ وَ مَحَبَّتِکُمْ وَ دِینِکُمْ وَ وَفَّقَنِی لِطَاعَتِکُمْ وَ رَزَقَنِی شَفَاعَتَکُمْ وَ جَعَلَنِی مِنْ خِیارِ مَوَالِیکُمْ التَّابِعِینَ لِمَا دَعَوْتُمْ إِلَیهِ وَ جَعَلَنِی مِمَّنْ یقْتَصُّ آثَارَکُمْ وَ یسْلُکُ سَبِیلَکُمْ وَ یهْتَدِی بِهُدَاکُمْ وَ یحْشَرُ فِی زُمْرَتِکُمْ وَ یکِرُّ فِی رَجْعَتِکُمْ وَ یمَلَّکُ فِی دَوْلَتِکُمْ وَ یشَرَّفُ فِی عَافِیتِکُمْ وَ یمَکَّنُ فِی أَیامِکُمْ وَ تَقَرُّ عَینُهُ غَدا بِرُؤْیتِکُمْ بِأَبِی أَنْتُمْ وَ أُمِّی وَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی مَنْ أَرَادَ اللَّهَ بَدَأَ بِکُمْ وَ مَنْ وَحَّدَهُ قَبِلَ عَنْکُمْ وَ مَنْ قَصَدَهُ تَوَجَّهَ بِکُمْ مَوَالِی لا أُحْصِی ثَنَاءَکُمْ وَ لا أَبْلُغُ مِنَ الْمَدْحِ کُنْهَکُمْ وَ مِنَ الْوَصْفِ قَدْرَکُمْ وَ أَنْتُمْ نُورُ الْأَخْیارِ وَ هُدَاهُ الْأَبْرَارِ وَ حُجَجُ الْجَبَّارِ بِکُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِکُمْ یخْتِمُ وَ بِکُمْ ینَزِّلُ الْغَیثَ وَ بِکُمْ یمْسِکُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلا بِإِذْنِهِ وَ بِکُمْ ینَفِّسُ الْهَمَّ وَ یکْشِفُ الضُّرَّ وَ عِنْدَکُمْ مَا نَزَلَتْ بِهِ رُسُلُهُ وَ هَبَطَتْ بِهِ مَلائِکَتُهُ وَ

إِلَی جَدِّکُمْ وَ إِلَی أَخِیکَ بُعِثَ الرُّوحُ الْأَمِینُ آتَاکُمُ اللَّهُ مَا لَمْ یؤْتِ أَحَدا مِنَ الْعَالَمِینَ طَأْطَأَ کُلُّ شَرِیفٍ لِشَرَفِکُمْ وَ بَخَعَ کُلُّ مُتَکَبِّرٍ لِطَاعَتِکُمْ وَ خَضَعَ کُلُّ جَبَّارٍ لِفَضْلِکُمْ وَ ذَلَّ کُلُّ شَی ءٍ لَکُمْ وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِکُمْ وَ فَازَ الْفَائِزُونَ بِوِلایتِکُمْ بِکُمْ یسْلَکُ إِلَی الرِّضْوَانِ وَ عَلَی مَنْ جَحَدَ وِلایتَکُمْ غَضَبُ الرَّحْمَنِ بِأَبِی أَنْتُمْ وَ أُمِّی وَ نَفْسِی وَ أَهْلِی وَ مَالِی ذِکْرُکُمْ فِی الذَّاکِرِینَ وَ أَسْمَاؤُکُمْ فِی الْأَسْمَاءِ وَ أَجْسَادُکُمْ فِی الْأَجْسَادِ وَ أَرْوَاحُکُمْ فِی الْأَرْوَاحِ وَ أَنْفُسُکُمْ فِی النُّفُوسِ وَ آثَارُکُمْ فِی الآْثَارِ وَ قُبُورُکُمْ فِی الْقُبُورِ فَمَا أَحْلَی أَسْمَاءَکُمْ وَ أَکْرَمَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَعْظَمَ شَأْنَکُمْ وَ أَجَلَّ خَطَرَکُمْ وَ أَوْفَی عَهْدَکُمْ وَ أَصْدَقَ وَعْدَکُمْ کَلامُکُمْ نُورٌ وَ أَمْرُکُمْ رُشْدٌ وَ وَصِیتُکُمُ التَّقْوَی وَ فِعْلُکُمُ الْخَیرُ وَ عَادَتُکُمُ الْإِحْسَانُ وَ سَجِیتُکُمُ الْکَرَمُ وَ شَأْنُکُمُ الْحَقُّ وَ الصِّدْقُ وَ الرِّفْقُ وَ قَوْلُکُمْ حُکْمٌ وَ حَتْمٌ وَ رَأْیکُمْ عِلْمٌ وَ حِلْمٌ وَ حَزْمٌ إِنْ ذُکِرَ الْخَیرُ کُنْتُمْ أَوَّلَهُ وَ أَصْلَهُ وَ فَرْعَهُ وَ مَعْدِنَهُ وَ مَأْوَاهُ وَ مُنْتَهَاهُ بِأَبِی أَنْتُمْ وَ أُمِّی وَ نَفْسِی کَیفَ أَصِفُ حُسْنَ ثَنَائِکُمْ وَ أُحْصِی جَمِیلَ بَلائِکُمْ وَ بِکُمْ أَخْرَجَنَا اللَّهُ مِنَ الذُّلِّ وَ فَرَّجَ عَنَّا غَمَرَاتِ الْکُرُوبِ وَ أَنْقَذَنَا مِنْ شَفَا جُرُفِ الْهَلَکَاتِ وَ مِنَ النَّارِ بِأَبِی أَنْتُمْ وَ أُمِّی وَ نَفْسِی بِمُوَالاتِکُمْ عَلَّمَنَا اللَّهُ مَعَالِمَ دِینِنَا وَ أَصْلَحَ مَا کَانَ فَسَدَ مِنْ دُنْیانَا وَ بِمُوَالاتِکُمْ تَمَّتِ الْکَلِمَهُ وَ عَظُمَتِ النِّعْمَهُ وَ ائْتَلَفَتِ الْفُرْقَهُ وَ بِمُوَالاتِکُمْ تُقْبَلُ الطَّاعَهُ الْمُفْتَرَضَهُ وَ لَکُمُ الْمَوَدَّهُ الْوَاجِبَهُ وَ الدَّرَجَاتُ الرَّفِیعَهُ وَ الْمَقَامُ الْمَحْمُودُ وَ الْمَکَانُ الْمَعْلُومُ عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْجَاهُ الْعَظِیمُ وَ الشَّأْنُ الْکَبِیرُ وَ الشَّفَاعَهُ الْمَقْبُولَهُ رَبَّنَا

آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَهً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ کَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولا یا وَلِی اللَّهِ إِنَّ بَینِی وَ بَینَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذُنُوبا لا یأْتِی عَلَیهَا إِلا رِضَاکُمْ فَبِحَقِّ مَنِ ائْتَمَنَکُمْ عَلَی سِرِّهِ وَ اسْتَرْعَاکُمْ أَمْرَ خَلْقِهِ وَ قَرَنَ طَاعَتَکُمْ بِطَاعَتِهِ لَمَّا اسْتَوْهَبْتُمْ ذُنُوبِی وَ کُنْتُمْ شُفَعَائِی فَإِنِّی لَکُمْ مُطِیعٌ مَنْ أَطَاعَکُمْ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاکُمْ فَقَدْ عَصَی اللَّهَ وَ مَنْ أَحَبَّکُمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکُمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّهَ اللَّهُمَّ إِنِّی لَوْ وَجَدْتُ شُفَعَاءَ أَقْرَبَ إِلَیکَ مِنْ مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیتِهِ الْأَخْیارِ الْأَئِمَّهِ الْأَبْرَارِ لَجَعَلْتُهُمْ شُفَعَائِی فَبِحَقِّهِمُ الَّذِی أَوْجَبْتَ لَهُمْ عَلَیکَ أَسْأَلُکَ أَنْ تُدْخِلَنِی فِی جُمْلَهِ الْعَارِفِینَ بِهِمْ وَ بِحَقِّهِمْ وَ فِی زُمْرَهِ الْمَرْحُومِینَ بِشَفَاعَتِهِمْ إِنَّکَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیما کَثِیرا وَ حَسْبُنَا اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکِیلُ

بِطاعَتِکُم، وَ أَعِزَّنِی بِهُدَاکُم وَ جَعَلَنی مِمَّن ینْقَلِب مُفْلِحاً مُنْجَحاً غانِماً سالِماً مُعَافی غَنِیاً فَائِزاً بِرِضوانِ اللَّهِ وَ فَضْلِهِ وَ کِفَایتِه، بِأَفْضَلِ مَا ینْقَلِبُ بِهِ أَحَدٌ مِنْ زُوَّارِکُم وَ مَوَالیکُم، وَ مُحِبّیکُمْ، وَ شیعَتِکُمْ وَ رَزَقَنِی اللَّه العَود ثُمَّ العَود ثُمّ العَود أَبَداً مَا أَبْقَانِی رَبّی بِنِیهٍ صَادِقَهٍ، وَ إیمَان وَ تَقْوی وَ إِخْبَات وَ رِزْقٍ وَاسِعٍ حَلالٍ طَیب اللَّهُمَّ لا تَجْعَلْهُ آخِرَ الْعَهْدِ وَ الصَّلاهِ عَلَیهِم وَ أَوْجِبْ لِی الْمَغْفِرَهِ وَ الْخَیرِ وَ الرَّحْمَهِ وَ الْبَرَکَهِ وَ الْفَوْزِ، وَ النّورِ وَ الإیمَان وَ حُسْنِ الإِجَابَهِ کَمَا أَوْجَبَتْ لأَوْلِیائِکَ الْعَارِفینَ بِحَقِّهِم الْمَوجِبینَ طَاعَتَهُم، وَ الرَّاغِبینَ فی زِیارَتِهِم، المُتقَرِّبینَ إِلَیکَ وَ إِلَیهِم بِأَبی أَنْتُم وَ أُمّی وَ نَفْسی وَ مَالی وَ أَهْلی اجْعَلونی فی هَمِّکُمْ وَ صَیرونی فی حِزْبِکُم، وَ أَدْخَلونی فی شِفَاعَتِکُم وَ اذْکُرونی عِنْدَ رَبِّکُم اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَبْلِغْ أَروَاحهُمْ وَ أجْسَادهُم مِنّی السَّلام وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً کَثِیراً

به سال 1343 در سن 63 سالگی از این دار فانی به دار باقی شتافت و در قبرستان «اهل قبور» دفن گردید.

طبقات اعلام الشیعه مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز می فرماید:

«... دانشمندی بزرگ و فقیهی فاضل و مهذب و کامل بوده است، در سامراء مشرفه از شاگردان سید مجرد شیرازی بوده و زمانی طولانی از آن جناب استفاده برده است، و نیز در نجف اشرف در خدمت میرزا حبیب اللَّه رشتی و مولی حسین قلی همدانی و میرزا حسین خلیلی و دیگران حضور یافت، تا این که به مقامات علمیه شهرت یافت، وی در اخلاق و سلوک و صلاح و تقوی و اهل باطن بودن مشهور بود...

من مدتی او را در نجف مشاهده می کردم، وی در سال 1318 به همدان بازگشت، و در همدان از بزرگان مروج دین بوده و به وظائف شرعیه قیام داشت، و مرجع دینی مردم در آن سامان به شمار می رفت تا این که در سال 1344 وفات یافت...»

نخست را به «شرح الاسماء الحسنی» و دومی را به «لب اللباب فی شرح خطابات الکتاب» نام نهادم. و در آخر جزء اول بعد از آیه «202» می فرماید: «از تصنیف آن در روز چهاردهم رجب الاحسب سال 1333 هجری فارغ شدم، آنگاه در جزء دوم از آیه شریفه «وَاذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیامٍ مَعْدُودَاتٍ...» شروع نموده و 25 صفحه از آن را نوشته و به آیه «لَا تُضَارَّ وَالِدَهٌ بِوَلَدِهَا...» رسانید، و مجموع کتاب به 310 صفحه می رسد، این تفسیر تحلیلی و تحقیقی و در باب خود خوب است.

3- تبنیه الراقدین و جهان الوافدین بر یک مقدمه و هفت جهان و؟؟؟ ست، مقدمه در بیان نسبت آدم و فرزندانش، جمال اول در نسبت بدن آدم با روحش و جمال دوم در معنای عبودیت و جمال سوم در این که سائران الی اللَّه باید خود را به عبادت در هنگام صبح بیارایند، و جمال چهارم در مقدمات نماز است... الخ و این کتاب را بعد از «القسطاس المستقیم و عصاره الثقلین» تألیف کرده چنانکه خود در ص 276 و 309 یاد کرده است، و کتاب در شب غدیر سال 1327 ه پایان یافت، با این که مؤلف خود در عصاره الثقلین تصریح کرد، که تفصیل آن در جمال الوافدین یاد شده است ممکن است جمع بین ان کلام کرد به این که دو تألیف متداخل بوده اند، چنانکه قرائن دیگری در این باره وجود دارد.

4- الدر المنضود فی اجوبه مسائل الیهود، این کتاب در 56 صفحه در سال 1344 ه در طهران به چاپ رسیده، و در آن به پاسخ فارسی پرسش؟؟؟از عده ای از یهود در توحید و

حقیقت اسلام پرداخت، و آن پاسخ به فارسی است و در سال 1342 ه به طهران نوشته شد.

5- رساله لب اللباب فی خطابات الکتاب، و در آخر آن می فرماید: «ولقد اوضحنا حقیقه القرآن... یعنی ما حقیقت قرآن را در کتاب «التحفه الرضویه الی الشیعه المرتضویه» و در مقدمات کتاب «الکبریت الاحمر فی تفسیر الثقل الاکبر» بیان کردیم، پایان آنچه در این مسأله قصد بیان آن را داشتیم، و حمد از آن خداست، با کمک و توفیق خدا در روز سه شنبه 27 شوال المکرم سال 1335 پایان یافت.

6- رساله نفسک التلویث فی جواب اهل التثلیث در بیست و یک صفحه به فارسی که تصنیف آن در ماه شعبان المعظم سال 1333 هجری پایان پذیرفت.

7- شرح الاسماء الحسنی.

8- شرح زیارت جامعه (به نام الشموس الطالعه) که هم اکنون در پیش رو دارید این شرح دقیق و لطیف مفصل بوده و در باب خود یگانه است، و در 583 صفحه می باشد. این شرح در دهه آخر ذی قعده سال 1322 پایان یافت.

9- عصاره الثقلین فی حقیقه النشأتین، شرح خطبه امیرالمؤمنین با تحقیق و تفصیل 106 صفحه و در آخرش این جمله آن است: «فعلیه بکتاب السماء و العالم من البحار» و در سال 1322 از آن فراغت یافت.

10- ملخص الاصول فی دین آل الرسول، رساله ای فارسی در تحقیق اصول دین و مذهب در ص 210 صفحه می باشد، ابتدای آن چنین است: «سپاس آفریدگاری را سزاست که بدایت آفریدن هر کس را از جایی نموده که در آنجا از چیزی ذکر نتوان نمود که به آغاز خویشتن آیتی برای شناختن آفریدگار خود داشته باشد...» و در آن به

کتاب «التحفه الرضویه» و «الشموس الطالعه» اشاره می کند.

در مقدمه عربی این کتاب از قول فرزندش آمده است که «آن جناب آثار دیگری دارد که همه آنها در نزد فرزند محترمش حاج سید ابوالفضل عارفی ساکن طهران (در زمان نوشتن مقدمه آن در شموس طالعه) موجود است.

صاحب طبقات اعلام الشیعه فرمود:

11- من به خط مرحوم مؤلف تقریرات دروس اساتید بزرگش را در فقه و اصول در نزد شتتیخ عباس فرزند مولی حاجی طهرانی دیدم.

12- القسطاس المستقیم (که قبلاً در کتاب تنبیه الراقدین یاد شد).

13- دارای اشعار فراوانی است.

آن جناب دارای قریحه شومی بوده و اشعارش را در جزوه ای دیدم که در ضمن آن این شعر بود:

تدل ما خون شد ای صنم ز فراق

ای خوشا یکدست به بینم طاق تشنه ای کو به عمر آب ندید

به گور دیدم این چنین مشتاق از فراق تو ای بت رعنا

شهد چون حنظل آیدم بمزاق زهر هجران اثر نموده به دل غیر وصلت نباشدش تریاق دین و دل بردی از کفم جفا

روزهایم ز جور تست حجاق برفکندی ز چهر گلگونت که بپایید معشر العشاق وقت هجران گذشت و وصل رسید

بزیدم گمان مگر اشفاق با شما عهد دوستی بستم مر مرا محکم است این میثاق

آن خود را موظف می داند که از بهترین زیارت استفاده کند و در مواجهه با محبوب خود آن را زمزمه کند، و درد دل کند و اشک بریزد، معمولاً این فقره ها و جملات با مضامین عالی که در حجاب عربیت برای فارسی زبان ها قرار دارد گرچه با شوق و اشتیاق خوانده می شود و این جملات مقدس نجوی می گردد، لیکن هر زائری شوق دارد که به مقامات مضامین این زیارات نائل شود و پرده کلمات را به کنار زند و به حقایق عالی آن دست یابد و از آن جملات در زندگی خویش بهره گیرد و در خلوت خود با ائمه علیه السلام مقامات آنها را در نظر آورد، لیکن به دلیل عمق مطالب و بلندی قله معارف آن دسترسی برای همه مقدور و میسور نیست، لذا شروح گوناگونی بر آن نوشته شده است، و از بین این شروح شرح جناب درود آبادی از دیگر شروح ممتاز است، این شرح از کسی گرفته نشده و مرد از کتابی نجسته و از مطالب دیگران در شرح آن استفاده نشده، بلکه همانطور که خود در مقدمه بیان می کند با کمک امام رضاعلیه السلام انجام شده است، لذا در این کتاب از کتابهای دیگران نقل نمی کند، منبع آن جناب کتب احادیث و استمداد از کلمات ائمه اطهار علیه السلام در شناخت مقامات ایشان است. لذا مطالب آن تازه و بکر و در جاهای دیگر نمی توان به دست آورد، لذا اهل تحقیق شایسته است در آن بنگرند و از آن استفاده کنند.

افق مطالب این شرح بسیار دور و گوهرهای آن بی شمار است.

مصنف در دریای بی پایان علوم اهل بیت غوطه خورده و

مرواریدهای شاهواری را در ساحل این کتاب فراهم آورده است.

ابتدای کتاب اندکی دشوار است و رسیدن به قله فکر و عمق اندیشه و قاف قلب مؤلف برای کسی که شروع مطالعه شرح آن می کند دشوار است، لیکن آشنایان به زبان اگر اندکی حوصله کنند و در مطالب بیان شده اندیشه کنند آنها را شیرین می یابند و در فقران مختلف از مقامات پر عظمت ائمه علیه السلام شمّه ای خواهند بویید. علت دشواری زبان این کتاب این است که سخن از مطالب عرشی و پایبند کردن به الفاظ خاکی خود کاری دشوار است، به ویژه اگر در مقامات خلفای الهی باشد که اندیشه بشر در ساحل آنها به گل می نشیند و متحیر و حیران می ماند چه این که هیچ پایینی در رسیدن به مقامات عالی تر از خود ابزار لازم را در اختیار ندارد، و احاطه ادراکی پایین به ما فوق خود ممکن نیست، چگونه چنین نباشد در حالی که مقامات ایشان چندان دور از دسترس اندیشمندان و صاحبان قلب و محققان عارف است که همه آنها در کنار وجود آنها «امّی» به شمار می روند، و در مکتب آنها طفلی بیش نیستند.

کسانی که در عظمت بدان پایه صعود کرده اند که به خلافت الهی نائل شده و ظل اللَّه و سایه گسترده آفرینش هستند، و خود فرموده اند:

«نزلّو لنا عن الربوبیه فقولوا فینا ما شئتم» یعنی «ما را از ربوبیت پایین تر آورید لیکن هرچه در مقامات ما خواستید بگویید». چه آن که قله اندیشه های شما به ساحل وجود ما نمی رسد و همای بلند پرواز قاف قلب در دامنه هستی ما خسته بال فرود می آید،(1) علی علیه السلام را جز خدا و رسولش

صلی الله علیه وآله نشناخت و خدا را جز رسول خداصلی الله علیه وآله و علی علیه السلام نشاختند.

بنابراین دشواری زبان و بیان مطالب بلند عرشی در قالب کلمات خاکی باعث غموض ابتدای این کتاب شده است.

و ثانیاً مطالب مصنف در بافت های خود ایشان است که در قالب کلمات در آمده است، و اهل اشارت دانند که مطالب مزبور تنها به صورت اشاره قابل فهم است و معانی هرگز در قالب کلمات درنمی آیند و تنها کلمات عنوان آن حقایقند و نه ظرف آنها.

و ثالثاً مصنف از کلمات متعارف و اصطلاحات عرفان نظری متعارف رایج استفاده نکرده است لذا غرابت استعمال که خود وی برای آن معانی ابداع کرده و یا از احادیث به ودیعت گرفته باعث شده است که مطالب آن در ابتداء با حوصله باید تلقی شود.

ولیکن این چند صفحه اوائل خود کلید هر کتاب است، و بعدها کتاب با توجه بدان آسان می گردد و خواننده به لطایف کتاب پی می برد، و اندکی از اقیانوس سرشار این زیارت عظیم به کام وی ریخته می شود، و کام وی شیرین می گردد.

البته خواهندگان زیارت با معرفت از آن خسته نمی گردند و با خود زمزمه می کنند که:

رنج راحت دان چو مطلب شد بزرگ خاک گله توتیای چشم گرگ آن کسی که راه دشوار مسافرت به عتبات عالیات را بر خود هموار می کند و از کار و زندگی و اموال دست می کشد و خواهان نیل به زیارت و شفاعت ایشان است را چنین زحمتی اندک می نماید.

می داند که زیارت و قبولی آن بستگی به فهم و درک و نیت زائر از مقام ائمه علیه السلام دارد، هرچه زائر در فهم و اندیشه

و درک قوی تر باشد دریافت های قوی تری خواهد داشت و از سفره های بی پایان آسمانی ایشان بهره بیشتری خواهد برد، و مراتب زائران مطابق مراتب مقامات و معرفت ایشان است و این بر همه روشن است.

بنابراین کیفیت زیارت و عمق آن در نزدیکی به ائمه اطهار علیه السلام و رسیدن به قرب پروردگار دخالت دارد.

و نیز زیارت به قصد شفاعت نیز با معرفت مقامات ایشان و نیز قرب به افق عبودیت و بندگی ارتباط تنگاتنگ دارد، چه این که مسأله شفاعت به معنای میانجیگری بیهوده در نظام خلقت و عالم تکوین و واقعیت جایی ندارد، بلکه شفاعت دریافت و با خود بردن کمالاتی است که مجانست و مجالست با آنها را تضمین کند، شناخت ایشان دوستی می آورد و دوستی عمیق عشق به ارمغان می آورد، و عشق یکتایی با معشوق را موجب می شود و لازمه آن رهایی انسان به واسطه راه ارتباطی و دقیقه حاصله در متن وجودی اش با ائمه اطهار علیه السلام است. یعنی انسان ها با گره زدن وجود خود با حبل متین ولایت ایشان شاخه طوبایی می شوند که ریشه آن در خانه فاطمه علیها السلام و علی علیه السلام و اولاد طاهرین آندوست، این معنا نزدیکی و قرب برای زائر می آورد و او را به حقیقه الحقائق نزدیک می کند، شفاعت تحقق به صفات الهی است که در ائمه اطهار علیه السلام به طور کامل موجود می باشد.

مرحوم درود آبادی از این حقیقت که در همه انسانها ساری است به سرّ آل محمدصلی الله علیه وآله تعبیر می کند، همه انسانها از اصناف مختلف واجد این سرّ هستند، لیکن این سرّ بالقوّه است و باید فعلیت یابد، چنگ زدن به آن

و قوی کردن آن و فنای در آن باعث بالا رفتن آدمی و پیشروی در صراط مستقیم است، چنانکه در تفسیر فاتحه الکتاب آیه شریفه «اهْدِنَا الصِّرَطَ الْمُسْتَقِیمَ»، «صراط مستقیم» را صراط امیرالمؤمنین علیه السلام معرفی کرده اند، ایشان راه راست خدا هستند، در عالم تکوین راه با راهرو یکی است و ایشان حقیقت صراط الهی اند و سائر مردم دقیقه ای از آن صراط را در خود دارند، و هرچه با آن یگانه شوند و به کمالاتی که این جنبه را قوی تر می کند متحلّی شوند به صراط مستقیم نزدیکتر شده و همنشینی با آنها را میسّرتر می نماید. لذا دم زدن از ایشان و متحلّی نشدن به آن کمالات با همدیگر تنافی دارد، نشانه دوستی و حبّ و عشق هرکس در عمل و رفتار مطابق با آن گرایش و عشق وجود دارد.

است و دیگر اسماء در تحت او هستند، علوم تفصیلی به موجودات در مرتبه واحدیت از راه اعیان ثابت می باشد، اعیان ثابته پیکره و تفصیل اسماء الهی اند، این حقایق به وجود احدی موجودند.

4- مرتبه فیض منبسط که وجود ماسوی و میان نشین عالم حق و خلق است فیض منبسط و صادر نخستین برزخیت داشته و از آن سو می گیرد و به این سو می دهد. حضرت خاتم صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام به این مرتبه رسیده اند، لذا به این مرتبه حقیقت محمدیه نیز گفته می شود. این امر واحد الهی است و آیه شریفه «لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ» امر اشاره به آن است و نیز «إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیئاً أَنْ یقُولَ لَهُ کُنْ فَیکُونُ»؛ اشاره به این حقیقت است، خداوند این وجود را مادّه همه موجودات قرار داده و همه موجودات به این مادّه نوشته می شوند، به عبارت دیگر مرکب نوشتن موجودات این امر واحد الهی است، و دیگر موجودات نقوشی بر این پرده اند.

مرحوم درود آبادی از همین مطلب به سرّ آل محمدصلی الله علیه وآله که در همه موجودات است تعبیر می کند، و مراد از ولایت و سرّ ولایت که ساری در همه موجودات می باشد همین می باشد، و امام علیه السلام و کسی که واجد این مرتبه است می تواند به همه موجودات علم داشته و در همه عالم تکوین تصرّف کند. دیگر انبیاء علیه السلام و اولیاء به اندازه ای که از این حقیقت دارا هستند می توانند به حقایق دار وجود علم پیدا کرده و در آن تصرف نمایند، این مرتبه مظهر اللَّه است و انسان کامل همین مرتبه می باشد.

4- مرتبه عالم عقل که مرتبه تقدیس

و تسبیح است و ملائکه مظهر جلال خدا بوده و منزّهند، و انسان به لحاظ عالم عقل خود با این عالم مرتبط است.

5- مرتبه عالم متال و ملکوت اعلی و اسفل در این مرتبه صور حقایق و تمثلات حقایق در مراتب نزول و صعود قرار دارند. عالم خیال انسان کانالی از این مرتبه می باشد.

6- مرتبه عالم ماده و کون و فساد، عالم اجساد انسانی در این نشأه قرار دارد و از آن نشأه می گیرد، این مرتبه پایین ترین مرتبه دار وجود است.

هر مرتبه از عوالم فوق تفصیل عالم بالاتر از خویشند، هر بالایی متن و پایینی شرح آن است. لذا مرتبه عقل واجد همه موجودات ملکوتی و ملکی است. همانطور که بیان کردیم صادر نخستین و حقیقت محمدیه نیز مشتمل بر همه مواطن و مراتب وجود است و مادّه همه کلمات وجودیه می باشد و مثقال ذره ای از آن بیرون نیست.

مرحوم درود آبادی درباره مراتب حقیقت نبوت می فرماید:

این حقیقت دارای مراتبی است.

1- مرتبه تقرر و اضمحلال آن در عالم الهی و در آن عالم به آن نمی توان به اشاره وجودی و یا عدمی اشاره کرد، این مرتبه غیب مطلق است و مستأتره بوده و مفاتیح آن در دست حضرت حق است... این مرتبه حتی در عالم ظهور صفات به نحو اجمال یعنی علم و قدرت و حیات و سمع و بصر نیز نمی تواند مورد اشاره قرار گیرد.

2- عالم ظهور صفات علی نحوالاجمال.

3- عالم صفات به اعتبار ثبوتش برای ذات بدون تعلق به تعلقات (نه ذات علیم و قدیر... گفته می شود).

4- عالم ثبوت صفات برای ذات به لحاظ این تعلّق به متعلقات دارد (و ذات عالم و قادر...

می باشد). این سه مرحله اخیر قابلیت اشاره وجودی و عدمی و یا اشاره الهی و یا خلقی ندارد.

5- عالم تنزل به مرتبه معلوم و این مرتبه قابل اشاره در عالم الهی و به اشاره الهی و قابل اشاره عدمی در عالم خلق است.

6- عالم وجود مطلق و این مرتبه قابل اشاره وجودی در عالم خلق است. وی به آن عالم وجود کلی در عالم خلق نهاده و آن را مرتبه ولایت کلیه اسم گذاشته است.

به نظر می رسد که مراد از مرتبه اول احدیت باشد، و مراد از مرتبه دوم و سوم و چهارم مراتبی است که از آن به واحدیت نام برده می شود.

و مرتبه پنجم و ششم نیز مرتبه وجود منبسط باشد.

و مرتبه هفتم مرتبه عقل است.

و در برخی از کلمات وی مرتبه پنجم و ششم را نیز به عالم الهی برده. بنابراین باید آن را نیز از عوالم واحدیت شمرد. چنانکه مرتبه هفتم وجود منبسط است، و در کلمات وی اندکی اختلاف دیده می شود، و نمی توان به طور جزم آنها را منطبق بر مراتب فوق کرد.

مرتبه قاب قوسین و مرتبه ولایت، ولایت کلیه و ذکر و صادر اول و مرتبه نبوت همه اسامی مرتبه ششم در کلام وی هستند. البته به لحاظ این که از خداوند تلقی می کند به وی ولی و رسول گفته می شود.

شایان ذکر است که مراتب وجود و عوالم گوناگون به اعتبارات گوناگون تقسیمات گوناگون شده اند، چنانکه در روایات نیز گاه به عالم دنیا و آخرت و گاه به چهارده هزار عالم و گاه به هیجده هزار عالم تقسیم شده است، لذا باید به جهت تقسیم نگریست.

مرحوم درود آبادی در این

کتاب بسیاری از روایات اصول کافی را شرح می کند، چه این که بیان مقامات ائمه اطهار علیه السلام را خود ایشان باید بنمایند، و دیگران هر چه از مقامات ایشان تنها شمّه ای از آن است.

در این کتاب روایات طینت و چگونگی ارتباط طینت شیعیان با آنها و ارتباط تکوینی وجودی بین آنها تحلیل شده است.

ارتباط عوالم طولی با عوالم عرضی و چگونگی تشخّص تقابلی و محیطی و محاطی ائمه اطهار علیه السلام با خلق روشن شده است، و این که به چه اعتبار مردم و ائمه علیه السلام در عرض هم و به چه اعتبار ایشان مبدای دیگران و منتهای دیگرانند، و نیز ارتباط پروردگار با مردم چگونه است.

مراتب علم ائمه علیه السلام و خصوصیات آن نیز روشن شده و مراتب مشیت و اراده و قدر و قضاء و اذن و کتاب و اجل معلوم گردیده است.

ما در مقدمه به همین مقدار اکتفا می کنیم و امیدواریم که خدای تعالی - مفاتیح آن را در اختیار محبوبانش قرار دهد و آن را آبشخوری شیرین برای جویندگان معرفت و اهل ارادت نماید، لاحول ولا قوه الاّ باللَّه العلی العظیم والسلام علیکم اول محرم الحرام 1425

وانا العبد محمد حسین نائیجی

نیست و بقای او را غایتی نمی باشد، مشاعر او را درک نمی نمایند و حجاب ها او را نمی پوشانند، حجاب بین او و خلقش خلق او هستند، زیرا آنچه را که ذوات مخلوقات دارند بر وی ممتنع است و آنچه را که بر مخلوقات ممتنع است بر وی ممکن، تا آفریننده از آفریده تفاوت کند و محیط از محاط تمایز یابد و پرورش گر از پروریده.

وی واحدی است نه به وحدت عددی، و آفریدگاری است نه به واسطه حرکت. بیننده ای نه به آلت، و شنونده ای نه به ابزار جدا، و شاهدی نه با تماس است، باطنی نه در تحت پوشش، و آشکار جدایی نه به دوری مسافت، ازلش جلوگیر جولان فکرها و دیمومت وی رادع عقول از استشراف است، از کُنه وی بیننده های نافذ باز می گردند و از وجودش اوهام گردش گر در می شکند.

معرفت وی ابتدای دیانت و کمال معرفت وی توحیدش و کمال توحیدش نفی صفات از اوست، زیرا هر صفتی شهادت می دهد که غیر از موصوف می باشد و موصوف شهادت می دهد که غیر صفت است و این هر دو شهادت بر دوگانگی است که ازل بودن وی آن را نمی پذیرد، پس هرکس او را وصف کند او را محدود کرده و هر کس او را محدود کند او را تحت شمار درآورده و هرکس او را تحت عدد درآورد ازلیت وی را زائل کرده و هر کس از چگونگی وی بپرسد، او را تحت اوصافی قرار داده است و هر کس بپرسد او در چه چیز قرار دارد او را مشمول و در ضمن چیزی قرار داد و هرکس از اینکه او بر چه چیز قرار دارد،

جویا شود پس او را بر دوش چیزی قرار داد و هرکس از مکانش بپرسد او را از برخی جهات خالی کرده و هرکس از ماهیت وی بپرسد او را وصف کرده و هرکس از نهایت وی بپرسد او را دارای نهایت قرار داده است.

دانا به هنگامی که دانسته ای نبوده و آفریدگار به هنگامی که آفریده ای موجود نبود، پرورنده ای به هنگامی که پروریده ای نبود و این گونه پروردگارمان موصوف می شود و او بالاتر از آنچه است که وصف کننده ها وصف کنند. شهادت به «لا اله الّا اللَّه» می دهم، خدایی که یگانه است و شریکی ندارد، چنان که خود برای خود به یگانگی شهادت داد و فرشتگان و خردمندان مخلوقش شهادت دادند، خدایی جز خدای عزیز و حکیم نیست.

و گواهی می دهم که محمّدصلی الله علیه وآله بنده ی برگزیده و پیامبر مرضی خداست، او را برای هدایت و دین حق به پیامبری فرستاد تا بر همه ادیان غالب شود، گرچه دوگانه پرستان را خوش نیاید. و گواهی می دهم که علی امیرمؤمنان و یازده فرزند معصوم وی یعنی حسن و حسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی و محمد و علی و حسن و حجت منتظر - علیهم السلام - وصی رسول خدا صلی الله علیه وآله حجّت های الهی بر بندگان و جانشینان وی بر روی زمین و بندگان گرامی خدایند؛ از سخن او به در نمی روند و فرمان وی را به کار می برند و ایشان را دوست دارم واز دشمنان ایشان بیزار و به خواست خدا بر همین زندگی می کنم و بر آن می میرم و برانگیخته می گردم. ولا حَول ولا قوّه الّا باللَّه العلی العظیم.

به نزد من خوشایندترین چیز بعد از توحید خدا و تصدیق پیامبرش پیوند با آن پیامبرصلی الله علیه وآله است؛ چنان که خدای تعالی فرمود: «أَفَمَنْ یعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ الحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما یتَذَکَّرُ أُولُوا الأَلْبابِ الَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلا ینْقُضُونَ المِیثاقَ وَالَّذِینَ یصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَیخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیخافُونَ سُوءَ الحِسابِ ... أُولئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدّارِ جَنّاتُ عَدْنٍ یدْخُلُونَها وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبآئِهِمْ وَأَزْواجِهِمْ وَذُرِّیاتِهِمْ وَالمَلآئِکَهُ یدْخُلُونَ عَلَیهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَیکُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدّارِ وَالَّذِینَ ینْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَیقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَیفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَلَهُمْ سُوءُ الدّارِ»(3)؛ یعنی: «پس آیا آن کس که می داند آنچه بر تو نازل می شود حق است، با آن کس که نابیناست، برابر است؟! تنها خردمندان آن را یاد آورند، آنان که پیمان خدا را وفا می کنند و عهدشکنی نمی نمایند و آنان که آنچه را خدا فرمان به پیوند داده می پیوندند و از او می هراسند و از حساب بد می ترسند ... ایشان را بهشت جایگاه است، بهشت عدن که ایشان در آن شوند، به همراه کسانی از پدران و زنان و فرزندان شایسته ایشان؛ فرشتگان از درهای مختلف بر ایشان وارد شوند (و گویند:) سلامت و آسایش به پاداش آنچه خویشتن داری کردید، بر شما باد! چه خوش خانه ای عاقبت نصیب شما شده است. آنان که پیمان خدا را بعد از میثاق می شکنند و آنچه را که خدا به پیوند فرمان داده قطع می کنند و در زمین تباهی می کنند بر ایشان لعنت و خانه بد (جهنم) باد».

و خدای

تعالی فرمود: «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ فِی رَوْضاتِ الجَنّاتِ لَهُمْ ما یشآؤُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذلِکَ هُوَ الفَضْلُ الکَبِیرُ ذلِکَ الَّذِی یبَشِّرُ اللَّهُ عِبادَهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلَّا المَوَدَّهَ فِی القُرْبی وَمَنْ یقْتَرِفْ حَسَنَهً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَکُورٌ»(4)؛ یعنی: «آنان که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، در باغ های بهشتی اند، ایشان آنچه بخواهند به نزد پروردگارشان موجود است، این پاداشی فراوان است. همین را خدای تعالی به بندگان مؤمن و آنان که کارهای شایسته کرده اند، بشارت می دهد. بگو: من بر رسالت پاداشی جز دوستی اهل بیتم نمی خواهم و هر کس خوبی کند، بر آن خوبی بیفزایم، خداوند بخشنده و پاداش دهنده است».

روشن است که پیوند و دوستی مترادف معرفت است، هر چه معرفت فزونی یابد، آن دو مستحکم ترگردند، چنان که امام صادق علیه السلام در نامه اش به ابی الخطاب فرمود: «وکیف یطاع من لا یعرف وکیف یعرف من لا یطاع(5)؛ یعنی: «چگونه فرمان کسی برده می شود که شناخته شده نیست و چگونه شناخته می شود کسی که فرمان برده نمی شود».

تاریکی ها را می تاراند و نابینایی ها را می زداید و انسان خود بر خویشتن بیناست، گر چه با دیگران عذرها آورد؛ زیرا خود من زمانی دراز ادّعای شناخت ایشان را می کردم و مردم با من در می افتادند و من با ایشان می افتادم و ایشان با من مجادله می کردند و من با ایشان جدال می نمودم تا اینکه خدای تعالی پرده جهالت مرا درید و از خواب گمراهی مرا بیدار ساخت و مرا برای طلب و خواست متنبّه نمود، پس از خویشان، فرزند و خانواده دوری گزیدم و با طالبان و کوشش گران دور نزدیکی کردم و به سوی بلد امین و مشهد مولایم و سیدم در دنیا و دین امیر مؤمنان - که بر او تحیت های ربّ العالمین باد - مهاجرت کردم.

سالیانی دراز بر من گذشت ولی مرا زاد و توشه ای به هم نرسید که برای لقاء مالک روز جزا سزاوار باشد؛ دلم تنگ شده گویا با کارد آن را شرحه شرحه می کردند، دوران سختی به درازا انجامید و دشوار و دشوارتر گردید ولی آرامشی روی نداد؛ زیرا احوال اهل زمان بر من روشن شد، عده ای افراط پیشه که اگر نام خدا به میان می آمد دل های ایشان فرار می کرد و وقتی یاد آل محمدعلیهم السلام بدون نام خدا به میان می آمد، ایشان خوشحال می شدند و عده ای تفریطگر وقتی در فضیلت ایشان چیزی می گفتند ناسپاسی کرده و برخی برخی دیگر را کافر و ناسپاس شمرده و لعن می نمودند، این سختی ها چندان بر من مجال را تنگ نمود تا این که جانم به لب رسید و از این که به غیر خدا راهی باشد مأیوس شدم، پس پیوسته از خوف گمراهی

بر خویشتن می گریستم و بامداد و شامگاه شکایت درد و اندوه خویش را به خدا می بردم؛ زیرا مطمئن بودم که کسی به انابت به درگاه او روی آورد اجابت و عطوفت وی شامل حالش می شود.

ناگهان ندایی شنیدم که می گفت: ای بیچاره! چرا از وصی پیامبر امین و کتاب مبین به یادگار مانده اش و عترت پاکش روی گردان شده ای، کتاب و عترتی که هر کس تا روز قیامت بدان ها تمسّک کند ایشان را هدایت می کند؛ پس به ملازمت آن دو پرداختم و در این کار نهایت تلاش خود را به کار گرفتم، در حالی که از نور آنها بهره می گرفتم، اما راهی به هدایت پیدا نکردم؛ زیرا در آن دو اختلافات فراوان و روشن موجود بود، در این هنگام شکیبایی از دست برفت و از تلاش و کوشش دست کشیدم، پس گفتم: منزّهی تو، تو بی نیازی و من نیازمند؛ تو مولایی و من بنده؛ تو راهنمایی و من گمراه؛ ملکوت همه چیز به دست توست و من رهین گناهانم، توان بر مهار خویش ندارم و توانا بر جلب نفعی نیستم، اگر گمراهی ام اندکی در مملکت تو می افزاید و قضای تو بر آن جاری شده با کمال میل قضای تو را می پذیرم و به آن خوش آمد می گویم.

پروردگارا! آیا این چنین بی نیاز با نیازمند و عزیز با ذلیل و پادشاه با اسیر رفتار می کند! قسم به عزتت که اگر مرا از درگاه خویش برانی از درت برنمی خیزم و از سپاس گویی تو دست برنمی دارم، زیرا بر دلم معرفت به جود و بخششت الهام شده.

ای بلند مرتبه و گرامی! مرا و خانواده ام را بیچارگی فرا گرفته؛ پس کالایی اندک که از

خودت به وام گرفتم به نزد تو آوردم، پس کیلی تمام به ما بده و بر ما صدقه ده، ای دوستار صدقه دهندگان!

کتابی در شرح زیارت جامعه ساختم و نام آن را «الشموس الطالعه من مشارق الزیاره الجامعه» یعنی خورشیدهای تابان از افق زیارت جامعه نامیدم و یاورم خداست و اطمینان و اتّکای به وی دارم.

برادران من! هوشیار باشید و بر شما باد به این که به بیماری خود پی ببرید؛ زیرا آن گاه در پی درمان خواهید افتاد که به بیماری خود واقف شوید، زیرا دارو برای بیمار است و صدقه از آن فقیر و هدایت برای گمراه، شما را به خدا قسم می دهم که زود به تکذیب من مبادرت نکنید و در این سخن بیاندیشید «لَعَلَّ اللَّهَ یحْدِثُ بَعْدَ ذلِکَ أَمْراً»(7)؛ تا شاید دستی از غیب برون آید و کاری بکند. و برای شما آن را روشن سازد و یا کسی جهت ثواب این سخن را بیان کند؛ زیرا همه دریافت هایی که نصیب من شده بعد از زاری به درگاه خدا و خواست شفاعت از آل محمدعلیهم السلام بوده است، بلکه چه بسا مراد از جمله ای بر من پوشیده می ماند، آنگاه بعد از درخواست کمک از مولایم صاحب الزمان علیه السلام در دلم آن چه را باید می نوشتم القا می شد، البته هرگز خود را از خطا مصون نمی دانم و استدعا دارم که غمض عین از اشتباهاتم کرده و آن را اصلاح نمایید، زیرا در این میدان بضاعتی اندک دارم و چه بسا مطلبی که در خاطرم می باشد درست است ولی تعبیر نارساست، پس از خدا کمک خواهم و او مرا کفایت می کند و خوب وکیلی است، هیچ نیرویی جز از آن خدای بلند مرتبه بزرگ نیست.

این که وقتی فرزند خودت را زید می نامی، آنگاه می گویی: زید خورد و سخن گفت و بیمار شد و سلامت یافت و شنید و دید و بلند شد و نشست و ایستاد و خوابید و بیدار شد و خواب دید و خشم گرفت و خشنود شد و دوست داشت و کینه ورزید و دانست و نادان شد و زنده شد و مرد و موجود شد و معدوم گردید و همین طور افعال و حالات و صفات و ملکات فراوان که هر کدام به عضوی جسمانی و یا حواس ظاهر و باطن و قوای خیالی و وهمی و نفسانی و عقلی و خلاصه شؤون ذاتی مربوطند، آیا چنین می پنداری که این نسبت ها نسبتی مجازی اند و یا اینکه لفظ زید را در غیر معنایش به کار گرفتی و یا زید را در معانی گوناگون حقیقی به کار گرفتی و یا مجازی است آیا نمی بینی که لفظ زید را در معنایش به کار گرفتی و در این موارد مجازی به کار نبردی؟

بنابراین نه مجاز عقلی و نه مجاز لغوی و عرفی در کلمه زید به کار نرفته؛ بنابراین لفظ زید برای معنایی وضع شده که ذات زید است که مبداء همه مراتب است و آن معنا مفتاح ذات بوده، یعنی حقیقت و وجود زید که خداوند زید را بر آن سرشته و آن معنا ودیعه ای الهی از حقیقت نبوت الهی است که تنزلات و شؤون آن حقیقت الهی تمامیت آن ودیعه را تأمین می کند، هر کدام از این تنزلات و شؤون دارای حکمی ویژه و لوازمی مخصوصند که جز در موضوعات ویژه خود امکان بروز و ظهور

ندارد.

این مطلب درباره همه الفاظی که وضع شده اند جاری است؛ پس نسبت لفظ زید به تمام مراتب زید مثل نسبت مطلق لابشرطی به مواردش می باشد، یعنی مواردی که با قیود اخذ شده اند بشرط لایی گردیده اند، بنابراین اگر معنی خودش نه به لحاظ اطلاق لابشرطی و نه به شرط لایی تقییدی در نظر گرفته شود و لفظ آینه حاق خود معنی قرار گیرد و اگر اراده معنای مقید از آن شود باید به قرینه از قبیل خود حکم ویا غیر آن اعتماد شود، پس لفظ در این معنای من حیث هو به اتفاق همه حقیقت است، بنابراین اگر هزار قید هم برای وی آورده و گفته شود: زید موحد و نیکوکار و خیر و نمازگزار است، هر کدام از آنها مرتبه ای را نشان می دهند، مثل اینکه توحید از شؤون عقل و نیکوکاری وی از شؤون نفس و خیر بودن وی از شؤون وهم و خیالش و نمازش از افعال جوارح زید می باشد در این کلام مجاز عقلی و لغوی و عرفی به کار گرفته نشده است، این کلام درباره کسی که به همه مراتب و احکام زید مربوط به آنها آشناست بسیار روشن است، اما درباره جاهل به مراتب و احکام زید صحیح نیست گاه جاهل به آنها گمان می برد که لفظ زید متشابه است و به دانای آنها نسبت تأویل می دهد، در حالی که اگر خود جاهل به حقیقت زید و مراتب و احکام ویژه هر مرتبه ای مطلّع شود، خود وی نیز به سان آن دانا همین مطالب را استفاده می کرده است.

معنای ظاهر به کمک قرینه ای است که عموم مخاطبان به آن التفاتی ندارند و تنها کسی که از حقیقت معنا و مراتب و احکام آن مطلع است به آن توجه دارد، بنابراین هرچه شخص داناتر باشد التفاتی بیشتر به معنای واقعی پیدا می کند؛ لذا در بسیاری از روایات متشابه را تفسیر کرده اند به این که متشابه آنست که بر جاهل به معنا متشابه باشد، پس قصور از جاهل است و نه از دانایی که معنا را استظهار می کند و یا درباره آن سخن می گوید؛ بعداً پژوهشی افزون بر این در هنگام تفسیر این سخن «إنّ أرواحکم ونورکم وطینتکم واحده» خواهیم کرد؛ پس نسبت قرآن و اخبار به مردم بسان توقیع پادشاهی است که به رعایایش فرستاده و سفیر اعظم خود را فرمان داده که آنها را برای مردم بخواند در آن توقیع ونامه چنین آمده: «مرا در فلان مکان گنجی است که در آن خواسته هرکس فراهم است و چشم نواز و بی نیاز کننده هر واردی است به طوری که همه آرزوها را بر می آورد، پس مردم در این میدان گوی زنند و از هم سبقت گیرند.»

سفیر نامه را در بین مردم بخواند. هر فرقه ای از مردم از قبیل ناشنوا و لنگ و شنوای نادان به لغات نامه و یا دانا به لغات و نادان به هیئات یا معنای تراکیب آن و یا دانای به نامه؛ ولی نادان به محل اختفای گنج مزبور و یا دانای به محل اختفای گنج ولی نادان به آلات حفر زمین و یا دانای به همه آنها و نادارنده آلات و یا دارنده آن، اما ناتوان از رفتن به آن سو و

یا دارنده آلات اما غیر مطمئن به راستگویی سلطان و یا مطمئن به صدق سلطان، اما کسی است که امروز و فردا می کند تا مرگ او را دریابد و یا وی کسی است که همه آنها را داراست و می رود و حفر می کند و گنج را به دست می آورد.

فرض ما این است که لغت مورد استفاده سلطان در نامه مزبور را همه کس می توانند یاد گیرند و آلات مورد نیاز حفر در دسترس است به این که دارندگان آنها و کسانی که می توانند حفر کنند و یا به سوی آن محل بروند مأمور به کمک به ناداران و مستضعفان و ناتوانان هستند و این کسان نیز فرمان بردار مولای خویشند و در این راه دریغی ندارند، پس آیا گمان می کنی پادشاه عادل رؤوف و دلسوز در رساندن فیوضات خویش به کسانی که به خویش ستم روا می دارند کوتاهی کرده است؟ کسانی که از دانایان به آن چه وی ندانست نپرسید و از دارندگان آن چه را که خود نداشت مدد نخواست در حالی که سلطان چنین نکرده که به برخی بدهد و به برخی ندهد و یا راه را به سوی برخی بدون دیگری بندد و یا کوتاهی از جانب سلطان نبوده، بلکه از ناحیه رعایا بوده است؛ آیا نمی بینی که آن کس که به گنج دست یافت علاوه بر آن گنج نوشته شده مورد عنایت فوق العاده سلطان قرار گرفت؟ پس وی چیزی را که نمی دانسته از دانایان آموخت و آن چه را بر آن توانا نبود از توانایان مدد گرفت.

این قصه درباره قرآن کریم و اخبار صادق است، مبادا بر همین ظاهر زندگی دنیوی اکتفا کنی

و از آخرت غفلت نمایی، در حالی که خدای تعالی فرمود: «وَلَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الجِنِّ وَالإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یفْقَهُونَ بِها وَلَهُمْ أَعْینٌ لا یبْصِرُونَ بِها وَلَهُمْ آذانٌ لا یسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ الغافِلُونَ»(8)؛ ما برای جهنم بسیاری از جنّیان و مردمان را آفریدیم، ایشان دلی ندارند که با آن بفهمند و چشمی ندارند که با آن ببینند. ایشان گوش هایی دارند که با آن نمی شنوند، این عدّه بسان چارپایان بلکه بدترند، همانا ایشان غافلند.

و فرمود: «وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالغَداهِ وَالعَشِی یرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلا تَعْدُ عَیناکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَهَ الحَیاهِ الدُّنْیا وَلا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَاتَّبَعَ هَواهُ وَکانَ أَمْرُهُ فُرُطاً»(9)؛ و با آنان که خدای خویش را به بامداد و شامگاه می خوانند و خاطر او را می خواهند، شکیبایی و استواری کن و چشم خویش از ایشان باز مگیر و از ایشان روی گردان مباش، به این که زینت های زندگی دنیا را بخواهی و فرمان کسی را که دلش را از یاد خویش غافل کردیم، و پیروی از هوایش می کند و کارش زیاده روی است، اطاعت نکن.

و فرمود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الفاسِقُونَ لا یسْتَوِی أَصْحابُ النّارِ وَأَصْحابُ الجَنَّهِ أَصْحابُ الجَنَّهِ هُمُ الفائِزُونَ»(10)؛ ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوا پیشه کنید، و هر نفسی در انتظار آنچه برای فردایش تهیه کرده باشد، پروا پیشه کنید، خدای تعالی به آنچه انجام می دهید، داناست و خدای را از یاد بردند و خدای تعالی نفس ایشان را

از یاد ایشان برده است، همانا ایشان فاسقند، اصحاب آتش با اصحاب بهشت همسان نیستند، اصحاب بهشت رستگارند.

به هر اندازه از این معنی غافل گردد و هوای خویش را به کار برد، طهارت و پاکی اش از بین می رود و در هر مرتبه ای باید آنچه را که طهارت آن مرتبه را تأمین می کند، به کار برد.

وی اثری نبود و خدای تعالی فرمود: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمآءَ کُلَّها»(14) پس همه این اسماء و این آیات حجاب های اسم (اللَّه) هستند که در هر کس آیه و آئینه ای از آن موجود است، پس امر به تکبیرها برای رفع این حجاب هاست. چنان که علت تشریع این تکبیرهای هفت گانه قبل از نماز برای برداشت حجابهای هفت گانه است و در فقیه(15) روایت شده که وی گفت هشام بن حکم از ابوالحسن موسی بن جعفرعلیهما السلام گفت: «أنّه روی لذلک علّه أخری وهی أنّ النّبی صلی الله علیه وآله لمّا أسری به إلی السّمآء قطع سبع حجب فکبّر عند کلّ حجاب تکبیره فأوصله اللَّه عزّوجلّ بذلک إلی منتهی الکرامه؛ برای آن علّتی دیگر یاد کرده و آن این که پیامبرصلی الله علیه وآله به هنگانی که در شب معراج به آسمان رسید، هفت حجاب را پیموده و در هنگام ورود به هر یک تکبیری گفت، لذا خدای تعالی وی را به واسطه آنها به محل کرامت رسانید».

تفصیل این مطلب روایت حدوث اسماء است که کافی از ابی عبد اللَّه علیه السلام روایت کرد، آن حضرت فرمود: «إنّ اللَّه تبارک وتعالی خلق اسماً بالحروف غیر متصوّت وباللفظ غیر منطق وبالشخص غیر مجسّد وبالتشبیه غیر موصوف وباللون غیر مصبوغ منفی عنه الأقطار مبعّد عنه الحدود، محجوب عنه حسّ کلّ متوهّم مستتر غیر مستور فجعله کلمه تامّه علی أربعه أجزاء معاً لیس منها واحد قبل الآخر فأظهر منها ثلاثه أسمآء: لفاقه الخلق إلیها وحجب منها واحداً وهو الاسم المکنون المخزون فهذه الأسماء الّتی ظهرت فالظاهر هو اللَّه و تبارک وتعالی وسخّر سبحانه لکلّ اسم من هذه الأسمآء أربعه أرکان فذلک اثناعشر رکناً ثمّ

خلق لکلّ رکن منها ثلاثین اسماً فعلاً منسوباً إلیها(16)؛ خدای تبارک و تعالی، اسمائی را به حروف بدون صوت و به لفظ غیر نطقی و به شخص بدون جسد و بدون شبیه و بدون رنگ و بدون اقطار و بدون حدود و پنهان از حواس هر مدرکی، مستتر بدون ستر آفرید، پس آن را کلمه ای تمام بر چهار جزء به یک بارگی آفرید بدون اینکه هیچ یک از اجزاء سابق بر دیگری باشد، پس به خاطر نیاز خلق سه اسم از آنها را بیرون آورد و یک اسم را پوشانید و همین اسم پوشیده همان اسم مکنون مخزون است، پس این اسمائی که ظاهر شد، ظاهر اللَّه و تبارک و تعالی است. و برای هر اسمی از اسماء چهار رکن مسخّر گردانید، پس اینها دوازده رکن هستند، آنگاه برای هر رکنی سی اسم آفرید که دارای افعالی اند که منسوب به آنهاست...»(17).

آن اسم مکنون مخزون نیز سه اسم است:

نخست: عالم تقرر آن اسم دوم: عالم تقرر وی در عالم (علیم)

سوم: عالم تقرر وی در عالم علم و بعد از ضمیمه کردن این سه به اسماء نود و شش گانه اسماء حاجب نود و نه اسم بالغ می شود، چنان که روایت نخست هشام از آن سخن گفت آنگاه بعد از آن عالم عدم مطلق قرار دارد که همه آنها با آن به صد بالغ می شود و همین عالم بزرگ ترین حجاب بین وی و بین وجود فانی وی در عالم اسم مستأثر است.

اما ایستادن بعد از سی تکبیر آنگاه سی تکبیر و آنگاه ایستادن و سپس چهل تکبیر گفتن به این خاطر است که سی اسم از این اسماء مجاری آثار جزئی اند که به دنیا مربوطند، پس بعد از تکبیر و رفع حجاب دنیوی می ایستاد تا ملائکه ای که مظاهر آن اسماء در عالم اوست تکبیر بگویند، آنگاه تکبیر می گوید و سی حجاب از اسمایی که مجاری آثار نوعیه اند را برمی دارد پس از آن می ایستد تا فرشتگانی که مظاهر آن اسماء هستند با وی تسبیح نماید، آنگاه چهل تکبیر دیگر می گوید تا به صد بالغ آید و حجابی که بر وجود و حقیقت وی می باشد برمی دارد و این وجود و حقیقت نیز در اسم مستأثر فانی می گردد و به سوی قبر به سان توجه به خانه خدا که خداوند شرافت وی را افزون کند! توجه می کند و آن را آیه توجه به امام قرار می دهد و در این حال در طهارت صوری و معنوی قرار دارد. این شرح به اندازه ای بود که خدای تعالی به من در این مقام

ارزانی داشت و امام علیه السلام به آنچه اراده کرده داناتر است و بیان و توضیح حدیث حدوث اسماء به خواست خدا در شرح سخن آن حضرت «و موضع الرساله» خواهد آمد.

ایشان در بهشت سلام است.

و فرمود: «تَحِیتُهُمْ یوْمَ یلْقَوْنَهُ سَلامٌ»(22)؛ تحیت ایشان به هنگامی که وی را ملاقات نمایند، سلام است.

و فرمود: «وَأُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ تَحِیتُهُمْ فِیهَا سَلَامٌ»(23)؛ آنان که ایمان آورده و کارهای نیک انجام داده اند، به بهشتی داخل می گردند که در آن نهرها جریان دارد و ایشان در آن به اذن پروردگارشان جاودانند، تحیت ایشان سلام است.

و مراد این آیات این است که آن بهشت ها با آن نعمت های همیشگی به ایشان سپرده می گردد، همین برترین تحیت می باشد و لازمه آن سلامت از آفت های زندگی جاودانی است که هرگز مرگ را بدان راه نیست، زیرا سلام خواه مصدر «سلَّم» (به تشدید عین) و خواه «سَلَمَ» (به تخفیف آن) به معنای سلامت است.

بعد از تأدیب خوب وی همه کمالات ذات و غیر آن را به وی تسلیم کرده است، آنگاه امر دین خود را به وی واگذاشت، چنان که مفاد عده ای از روایات کافی(24) است، علاوه این که خدای تعالی بعد از میثاق ربوبیت از صاحبان درک و شعور و روح میثاق نبوت، ولایت آن حضرت را از آنها گرفت، پس نسبت آن حضرت به خدای تعالی مثل مهمان پادشاهی است که همه امور مملکت خویش و سیاست رعیت خویش را به وی وا گذاشته و درباره همه جزئیات کارها به وی اشاره کرده و او را لحظه به لحظه به طور مداوم تائید کرده و رعایا را در پیروی وی ترغیب نموده و ایشان را از نافرمانی بر حذر داشته است و این مقامات برای بزرگداشت و اجلال وی انجام شده است، آنگاه همین مقامات را به ارث به اهل بیت سپرده و ایمان به ایشان را ایمان به خود و ناسپاسی و کفر به ایشان را کفر به خود قلمداد نموده، فرمان آنها را فرمان خود و نافرمانی ایشان را نافرمانی خود و شناخت ایشان را شناخت خود و جهل به ایشان را جهل به خود دانسته است.

در صورتی که مراد از «سلام»، سلام خدا باشد این معنا مراد است و اگر سلام، سلام زائر باشد معنایش این است که زائر نفس و مال و همه مالکیت خود از ابتدای وجود تا به ابد را به امام تسلیم کرد، به گونه ای که به هرچه که مربوط به خود وی می باشد رغبتی ندارد و او را از رغبت به امام باز نمی دارد، بلکه خود را فنای در

ارادت به امام کرده و خویشتن را وقف وی نموده است.

و همین معنا مراد از این جمله در زیارت هاست(25) که: «علیک منّی سلام اللَّه أبداً ما بقیت وبقی اللّیل والنهار؛ بر شما باد سلام خدا، همیشه از جانب من تا هنگامی که زنده بمانم و شب و روز در پی هم آیند. زیرا مراد از «اللَّه» اسم «اللَّه» است که خدای تعالی در بدو ایجادش در وی به ودیعت گذاشت، نه «اللَّه» که مسمی است؛ پس همین اقرار وی به رقیت و عبودیت همه مراتب عالی و دانی وجودش برای ائمه علیهم السلام است، نه این که وی دعا و سؤال به درگاه خدا برای ایشان دارد، پس معنای سلام عبد، تسلیم کلیه همه عوالم وجودش به امام است و این که وی وجود خود را مقصور به ایشان کرده، زیرا تنها امام شایستگی دارد که انسان عبد وی شده و او بر انسان ولایت داشته باشد و نه دیگران.

از مرتبه وجود مطلق لابشرطی است؛

مرتبه اول: مرتبه موت و عدم مطلق که از آن در آیه شریفه به مقام «او ادنی» تعبیر شده است.

مرتبه دوم: مرتبه موت است، بنابراین این مرتبه از مرتبه موت و عدم مطلق که در آن به عدم هم توجهی نمی شود بالاتر است و این مرتبه همان مرتبه حیرت است که در آیه شریفه از آن به سدره المنتهی تعبیر شده که آخرین مرتبه سیر ممکن است و بالاتر از آن مرتبه حق تعالی است و در عالم حیرت امکان اثبات نفی و نفی اثبات نمی توان کرد و به همین خاطر به آن عالم حیرت گفته شده است.

چیزی به نظر نرسید، مگر این که گفتم: فدایت شوم از آن جمله اختلافات در اختلافات زراره و هشام بن الحکم است، زراره گفت: نفی چیزی نیست و لذا مخلوق نمی باشد و هشام گفت: نفی چیزی است و مخلوق می باشد و فرمود در این باره رأی هشام را بگیر و رأی زراره را رها کن».

و در خطبه مشهور امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «لا تصحبه الأوقات ولا ترفده الأدوات سبق الأوقات کونه والعدم وجوده والابتداء أزله(30)؛ همراه زمان نیست و از ادوات کمک نمی گیرد و وجودش بر زمان مقدم و وجودش بر عدم مقدم و از لیتش بر ابتدا پیشی گرفته است. بنابراین مرتبه موت تصدیق به چیزی است که نمی باشد و مراد از آن عدم مطلق است.

رضاعلیه السلام بعد از ذکر این آیه روایت شده است که فرمود: ذکر رسول خدا است و ما اهل ذکر هستیم. و در تفسیر(33) سخن حق تعالی: «فَاسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(34) در کافی و تفسیر قمی و عیاشی از ائمّه علیهم السلام اخبار فراوانی روایت شده است که رسول خداصلی الله علیه وآله ذکر است و از اهل بیت آن حضرت سؤال می شود و ایشان اهل ذکر هستند و خدای تعالی فرمود: «وَأَنْزَلْنا إِلَیکَ الذِّکْرَ لِتُبَینَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیهِمْ»(35)؛ ما ذکر را بر تو فرو فرستادیم تا آنچه را که بر ایشان نازل شده روشن سازیم. پس در کافی(36) از امام صادق علیه السلام و در البصائر از امام باقرعلیه السلام ذکر به قرآن و اهل ذکر به اهل بیت علیهم السلام تفسیر شده و در کافی(37) اضافه بر آن فرمود: خدا به پرسش از ایشان امر کرده و فرمان به پرسش از جهال نکرده است.

و در کافی(38) و عیاشی(39) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که از آن حضرت پرسیدند: عده ای در بین ما هستند که گمان می کنند قول خدای تعالی که فرمود: «فَاسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ...»(40) مراد یهود و نصاری هستند، فرمود: در این صورت ایشان شما را به دین خود می خوانند، آنگاه با دست اشاره به سینه اش کرد و فرمود: ما اهل ذکریم و از ما سؤال می شود. و در عیون(41) از امام رضا همانند این روایت شده است و عیاشی(42) اضافه بر آن دارد به این که فرمود: و مراد از ذکر قرآن است.

و آیاتی نیز بر آن دلالت دارد، خدای تعالی فرمود: «أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الخالِدُونَ»(43)؛ آیا اگر تو مردی،

ایشان جاودانند. این آیه دلالت دارد که اگر جاودانی برای کسی ممکن است تو باید آن کس باشی زیرا مبدأ تو بالاتر از همه خلایق از انبیاء و ملائکه و مردم است، زیرا اولین کلمه که گفتم و اولین کتابی که با دستم نوشتم و اولین نوری که از نور خویش آفریدم تو بودی، پس حد و صفتی ندارد؛ پس چگونه ایشان مرگ را درباره اولین مخلوقم روا می دارند، پس وقتی تو از عالم اجسام بروی با اینکه تو این چنین خصوصیت داری پس چگونه ایشان در عالم اجسام جاودان می مانند.

و نیز خدای تعالی فرمود: «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ العابِدِینَ»(44)؛ و بگو: اگر خدای را فرزندی باشد من اولین پرستنده وی خواهم بود. مراد این است که نور من اولین نوری است که خدای تعالی آن را از نور ذات خود آفرید، اگر خدای را که از اوصاف ایشان منزّه و برتر است، فرزندی باشد به ناچار من باید فرزندش باشم در حالی که من بنده او هستم و او را از فرزند داشتن منزه و پاک می دانم، پس چگونه ایشان سرزنشم می کنند.

و نیز گفتار حق تعالی: «وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلی ثُمَّ دَنا فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی (45)؛ او در افق بلندی بود، آنگاه نزدیک شد و فرود آمد، پس نزدیکی وی به اندازه دو طرف یک قوس و یا نزدیک تر شد. مراد از قاب یک قوس (کمان) بین محل گرفتن کمان و محل دو طرف برگشته کمان آن است و مراد از «سیه» محل برگشته کمان است و هر قوسی دو قاب است.(46)

اکنون به خوبی آیه شریفه تصویر شده به

گونه ای که روشنایی از تاریکی باز نموده گردید و مرتبه قاب از قوس معلوم گردید، این مطلب را غنیمت شمر و آن چه را آوردیم بگیر و از سپاس گزاران باش و ستایش خدای رب العالمین راست. پس مرتبه قاب تجلی دوم حقیقت محمدیه است و مرتبه «او ادنی» تجلی اول حقیقت محمدیه و عالم سدره المنتهی است و آن عین همین حقیقت است و عالم حیرت که اولین تجلی حق و آخرین عوالم سیر ممکن است همین است که پیامبرصلی الله علیه وآله به هنگام رسیدن به آن فرمود: «ربّ زدنی فیک تحیراً؛ خدایا! حیرت مرا در خودت زیاد نما».

بیت پلیدی را بزداید و شما را به پاک شدنی پاک نماید. زیرا روشن است که پاکی اهل بیت ناشی از طهارت صاحب بیت و متفرع بر آن است، پس ممکن نیست که ایشان پاک باشند و او پاک نباشد.

و مراد از رجس و پلیدی شرک و گرفتن غیر خدا به عنوان معبود به صورت و معنی، در تشریع و تکوین است و این مطلب بدون تخلیه از همه حدود و رفع همه حجاب ها و رسیدن به حجاب تحیر که فوق حجاب عدم و موت مطلق است می باشد و ما این مطلب را در کتاب خویش به نام عصاره الثقلین شرح و توضیح دادیم و به خواست خدا پژوهشی در بیان جملات دیگر این زیارت نیز خواهیم نمود.

و نیز سخن حق تعالی بر مطلب ما دلالت دارد که: «وَما أَرْسَلْناکَ إِلّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ»(49)؛ ما تو را رحمت عالمین فرستادیم. شاهد بر این که آن حضرت رحمت عالمین است این که هیچ فرشته ای از فرشتگان تسبیح خدا نمی کند، مگر بعد از تسبیح وی و آموختن از وی و هیچ پیامبری از پیامبران توبه اش قبول نگردید، مگر بعد از توسل به وی و هیچ مخلوقی از آسمان های ساخته شده و زمین پهن شده و فلک دائر و خورشید تابان و ماه نورافشان و کشتی روان و دریای جاری و غیر آنها را خلق نکرده مگر بر محبت وی و به خاطر وی چنان که روایات فراوانی بر آن دلالت دارد.(50)

خدای تعالی فرمود: «وَکَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّهً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَدآءَ عَلَی النّاسِ وَیکُونَ الرَّسُولُ عَلَیکُمْ شَهِیداً»(51)؛ این چنین شما را امّت میانه آفریدم تا بر مردم شاهد باشید و پیامبر بر

شما شاهد باشد.

و فرمود: «فَکَیفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنا بِکَ عَلی هؤُلآءِ شَهِیداً»(52)؛ پس چگونه به هنگامی را که هر امّتی را شاهدی آوردیم و تو را بر همه آنها شاهد آوردیم.

و فرمود: «وَفِی هذا لِیکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیکُمْ وَتَکُونُوا شُهَدآءَ عَلَی النّاسِ»(53)؛ و در این تا رسول شاهد بر شما باشد و شما شاهدان بر مردم باشید. شما می بینید که این آیه دوم در این که حضرت صلی الله علیه وآله شاهد بر همه انبیاء علیهم السلام می باشد بیان گر اجمال دو آیه دیگر است؛ زیرا اطلاق آن همه انبیاء علیهم السلام را شامل می شود.

و نیز خدای تعالی فرمود: «وَأَنْزَلْنا إِلَیکَ الکِتابَ بِالحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَینَ یدَیهِ مِنَ الکِتابِ وَمُهَیمِناً عَلَیهِ»(54)؛ ما به سوی تو کتاب را به حق فرستادیم در حالی که این قرآن تصدیق کننده کتاب و شاهد بر آن است. «مهیمن» به معنی شاهد است.

و نیز فرمود: «وَإِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یأْتِیهِ الباطِلُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»(55)؛ و این کتابی گرامی است که باطل از جلو و پشت سر بر آن وارد نمی شود و از ناحیه خداوند حکیم و حمید نازل شده است. مراد این است که این کتاب بر همه کتاب ها غالب و قاهر است.

و فرمود: «ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَلکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخاتَمَ النَّبِیینَ»(56)؛ محمد پدر هیچ یک از مردان شما نبوده و لیکن رسول خدا و خاتم انبیا است. مراد از خاتم انبیاء و ختم آنها به این لحاظ که مرتبه فروتر دارد نیست، در این صورت می بایست پایین ترین مرتبه از مراتب نبوت را حایز می بود، زیرا با آیات

سابق که دلالت بر علوّ درجه و عظمت شأن ولی دارد منافات دارد. پس مراد آن این است که وی خاتم حقیقت نبوت است به این که به بالاترین مرتبه آن رسیده است. به گونه ای که بالاتر از آن مرتبه ای نیست، مگر مرتبه ربوبیت که باید انبیاء را از آن فروتر شمرد. و نیز خدای تعالی فرمود: «وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(57) خدای تعالی بعد از تأدیب پیامبر به ادبی برتر چنین خطابی به وی فرمود.

تقریر دلالت همه آیات مزبور به طور کلی بعد از این که آیات و ذکر حکیم فوق بر شما تلاوت شد، این است که شما بعد از تلاوت آنها شکی ندارید که مصداق حقیقت نبوت پیامبرصلی الله علیه وآله است و او مزکی و مظهر و خالی از همه مراتب خلق است؛ و به آن مرتبه نهایی رسیده است و از آنجایی که حقیقت نبوت را مراتبی بی شمار است و هر پیامبر مصداق و مظهر مرتبه ای از آن حقیقت است و هر کدام از آنها با حد خود از آن حقیقت نهایی نبوت محجوب می باشد، لذا خدای تعالی تنها به آن حضرت آیات کبرای خویش را نشان داده است و او را به مرتبه «او ادنی» که مرتبه موت و حتی بالاتر از آن می باشد رسانید، پس او را حبیب خود قرار داد، مراد از حبیب عبارتست از اضمحلال و فنای اراده محب در اراده وی می باشد، پس آن حضرت صلی الله علیه وآله به حجاب حبیب بودن خود که آخرین مرتبه نبوت و نه حقیقت آن است محجوب است. البته حقیقت نبوت غیر از مرتبه نبوت است، زیرا حقیقت شی ء غیر از

مراتب آن می باشد، پس همه این آیات چون در مقام بیان مراتب آن هستند که هر کدام دارای اسم خاصی می باشند متفقند که حقیقت نبوت غیر از مراتب نبوت است، پس آیات مختلفند؛ زیرا هرکدام در مقام بیان مرتبه ای از ™Ơهستند.

معنای این که اهل خانه پیامبر در مدینه است و زنی محترم و پاک است و تمام خاصه و عامه آن را قبول دارند.

پس گفته نشود که غیر علی و فاطمه و حسنین علیهم السلام از اهل بیت پیامبر نیستند؛ زیرا به هنگام نزول آیه تطهیر ایشان موجود نبوده اند، زیرا دانستید که مراد از اهل بیت وقتی به اعتبار نبوت به آن حضرت اضافه شوند آنهایی هستند که با آن حضرت در بیت نبوتش ساکن شوند و از نور علمش اقتباس نمایند، کسانی که بر فطرت وی آفریده شده و از طینت وی خلق شده اند و وارث کتاب و حکمتی هستند که خدا به آن حضرت صلی الله علیه وآله داده است، ایشان به لوازم نبوت از قبیل خلق عظیم و پاکی از پلیدی و طهارت از شؤون جهالتی که آن حضرت خود از آن مبری شده متحلی شده اند و از آلودگی های دامن پاکند، اهل بیت عبارت است از: علی و فاطمه و حسن و حسین و علی و محمد و جعفر و کاظم و علی و محمد و علی و حسن و خلف منتظر - علیهم السلام - که بر ایشان درود پادشاه بزرگ باد! - نه اهل خانه مدینه آن حضرت یعنی همسران و غیر ایشان باشند، چنان که روایت های عامه(60) و خاصه(61) بر آن دلالت دارند و من برخی از روایت های اهل سنت را از صحاح ایشان می آورم تا حجت بر آنها باشد و حول و قوه ای جز از آن خدای بزرگ نیست.

علیه وآله فرمود: «إنّی قد ترکت فیکم الثقلین ما إن تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی و أحدهما أکبر من الآخر کتاب اللَّه حبل ممدود من السماء إلی الأرض و عترتی أهل بیتی ألا و إنهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض؛ من دو چیز گرانبها بین شما واگذاشتم که اگر به آن دو چنگ بزنید بعد از من گمراه نخواهید شد و یکی از دیگری بزرگ تر است کتاب خدا که ریسمانی کشیده از آسمان به زمین است و عترت من اهل بیت من می باشد، آگاه باشید این دو از هم جدا نشوند تا بر حوض بر من وارد گردند.

روایت شده که ابوبکر گفت: عترت پیامبرصلی الله علیه وآله علی علیه السلام است.

در همین معنا روایت احمد ابن حنبل در مسندش به اسناد وی به اسرائیل بن عثمان بن مغیره بن ربیعه روایت شده که وی گفت: من با زید بن ارقم در حالی که در خانه مختار وارد می شد یا از نزد او خارج می گردید ملاقات کردم و به او گفتم آیا از رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدی که می فرمود: «انی تارک فیکم الثقلین قال نعم؛ من در بین شما دو چیز گران بها وا می گذارم! وی پاسخ داد: بله من از آن حضرت شنیدم. از همین باب روایت احمد بن حنبل در مسند خویش به اسنادش به زید بن ثابت گفت: رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: من در میان شما دو ثقل بر جا می گذارم، کتاب خدا که ریسمانی کشیده از آسمان به زمین است و عترت من که اهل بیت من اند و آن دو از همدیگر جدا نمی شوند تا بر من به

حوض وارد شوند.

و در همین معنا روایت مسلم در صحیح است که از چند طریق نقل شده است: طریق اول: از جزء چهارم صحیح مسلم در اواخر دفتر دوم از ادله ای که از نسخه ای که از صحیح نقل کرده، به اسنادش به یزید بن حیان گفت: من و حصین بن سیره (و در نسخه ای شهره) و عمر بن مسلم به نزد زید بن ارقم رفتیم وقتی به نزد وی نشستیم حصین به وی گفت: ای زید با سعادت و خیر فراوان برخوردی، رسول خداصلی الله علیه وآله را دیدی و حدیث و گفتار وی را شنیدی و در کنار او جنگیدی و با او (و در نسخه ای در پشت سر او) نماز خواندی بنابراین خیر فراوان دیدی، ای زید از احادیثی که از رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدی برای ما بگو! زید گفت: برادر زاده! سن من زیاد و مدت من طولانی گشت و برخی چیزهایی که از رسول خدا صلی الله علیه وآله می فهمیدم فراموش کردم، پس هر چه برای شما حدیث کردم بپذیرید و هر چه را از یاد بردم مرا به یادآوری ناچار مسازید، آنگاه گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله بلند شد و سخنرانی نمود و آن در مکانی بین مکه و مدینه به نام خم بود، ستایش خدا کرد و ثنای وی را به جای آورد و موعظه کرد و یادآوری نمود آنگاه فرمود: ای مردم من بشری هستم و نزدیک است که فرشته مرگ که فرستاده پروردگار من است بیاید و من هم داعی حق را لبیک گویم، من در بین شما دو ثقل وامی گذارم، اولین ثقل

کتاب خداست که در آن نور است، پس کتاب خدا را بگیرید و به آن چنگ زنید، پس بر کتاب خدا تحریض کرد و ترغیب نمود، آنگاه فرمود: دومین ثقل اهل بیت من هستند؛ در رفتار با اهل بیت من به یاد خدا باشید خدا را در اهل بیت من در نظر داشته باشید...»

و همین را مسلم(63) در همین معانی در جزء چهارم یاد شده به اندازه دوازده ستون بعد از ابتدای آن نسخه نقل کرده است.

و از این جمله در همین معنی از کتاب جمع بین صحاح سته از جزء سوم از اجزاء صحیح ابی داوود که به نام سنن داوود مشهور است. ونیز از صحیح ترمذی بااسنادشان از رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: من بین شما دو ثقل وامی گذارم که اگر به آنها چنگ زنید هرگز گمراه نخواهید شد، که یکی از دیگری بزرگتر است و آن کتاب خداست که ریسمان کشیده از آسمان به زمین است و عترت و اهل بیت من اند این دو از هم جدایی نیابند تا بر من در حوض وارد شوند، پس بنگرید که چگونه در عترت من رفتار می کنید!

و در همین معنی شافعی پسر مغازلی روایتی نقل کرده است روایت به اسناد وی از چند طریق آمده است از جمله آن طرق گفته است: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: نزدیک است که داعی مرگ مرا در رسد، پس به آن داعی پاسخ دهم و من بین شما دو ثقل بر جای می گذارم، کتاب خدا ریسمان کشیده از آسمان به زمین است و عترت من هستند که اهل بیت من می باشند و خدای لطیف و خبیر

مرا خبر داد که آن دو از هم جدا نشوند تا به نزد حوض بر من وارد شوند، پس بنگرید چگونه با ایشان رفتار می کنید.

عبد المحمود گفت: این حدیث از چند طریق ثابت شده و من احادیث هم معنی را ترک کردم، تعداد آنها بالغ بر بیست حدیث می شد تا کتابم طولانی نگردد، این روایات جملگی با اسناد به رجال چهار مذهب بودند، حال آنها به علم و زهد و دین مشهور است. عبد المحمود می گوید: چگونه مراد پیامبر از اهل بیت بر حاضران پوشیده ماند در حالی که اهل بیت را به هنگام نزول آیه تطهیر تحت کساء جمع کرده و آنها علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - هستند و فرمود: «اللّهمّ هولآء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس؛ خدایا ایشان اهل بیت من اند، از ایشان پلیدی را دور کن». و درباره اهل بیت که ایشان را بعد از وفات خود جانشین خود قرار داد فرمود: «ایشان با کتاب خدای تعالی بوده و در پنهان و آشکار و خشم و خشنودی و بی نیازی و نیازمندی و ترس و امنیت از آن جدا نمی گردند پس خدا در آیه شریفه به ایشان اشاره دارد.

و از جمله این روایات اسناد وی به ابن ابی دنیا از کتاب «فضائل القرآن» است وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: همانا من در بین شما کتاب خدا و عترت خویش یعنی اهل بیت خویش را وامی گذارم و قرابت من آل عقیل (فرزندان عقیل) و آل جعفر و آل عباس هستند.

و از آن جمله اسنادش به علی بن ربیعه است، گفت: من زید بن ارقم

را در حالی که می خواست بر مختار وارد شود ملاقات کردم، گفتم: روایتی از قول شما به من رسید! از من پرسید: آن چیست؟ گفتم: شنیده ام رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمود: من بین شما دو ثقل واگذاشتم، کتاب خدا و عترت و اهل بیتم. پاسخ داد: بله من گفته ام و از آن جمله به اسناد ایشان گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «إنّی فرطکم علی الحوض فأسئلکم حین تلقونی عن الثقلین کیف خلفتمونی فیها؛ من پیش از شما بر حوض درآیم، به هنگامی که مرا ملاقات کنید از ثقلین می پرسم که چگونه با آن رفتار کردید».

این سخن بر ما دشوار آمد و ما نمی دانستیم که ثقلین چیست تا اینکه مردی از مهاجران برخواست و عرضه داشت: ای پیامبر خدا مادر و پدرم فدایت باد ثقلین چیستند؟ فرمود: «ثقل اکبر کتاب خداست، یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر در دست شماست، پس به آن چنگ زنید و از آن جدا نشوید و گمراه نگردید، ثقل اصغر عترت من است. هرکس به قبله من روی آورد و دعوت من را اجابت کرد او را نکشید و با وی نجنگید، من از خدای لطیف و خبیر درخواست کردم و خدا مرا اجابت کرد که این دو بر من در کنار حوض به سان این دو انگشتم وارد شوند و در همین هنگام به انگشتان مسبحه و وسطی اشاره کرد، یاری کننده ایشان یاری کننده من و تنها گذارنده ایشان تنها گذارنده من و دشمن ایشان دشمن من است و هیچ امتی از امت های گذشته هلاک نشدند مگر اینکه به هواها و

خواسته های خود روی آوردند و ضد بیت پیامبر خود همداستان شدند و امر کننده های به عدالت را کشتند» عبدالمحمود گفت اینها برخی از احادیثی بودند که صدق رجال آنها مورد اتفاق بوده و متضمن کتاب و عترت هستند پس بنگرید و انصاف دهید، آیا مردم به آن دو چنگ زدند و نص آن حضرت را گرفتند و آیا مسلمانان عزت اهل بیت آن حضرت را که از کتاب جدا نشدند حفظ کردند؟ و آیا به احادیثی که متضمن نصب خلافت آنها بود عمل کردند، آیا اهل بیت هیچ پیامبری از پیامبران همانند اهل بیت آن حضرت بعد از این احادیث مورد اتفاق بر صحت مظلوم واقع شده اند، آیا پیامبر و یا خلیفه و یا شاهی از شاهان دنیا در نص بر کسانی که جانشین وی می شوند، به سان آن حضرت تاکید و مبالغه کرده است؟ لیکن آن حضرت همانند دیگر انبیایی است که امت ایشان در وصایت از آنها پیروی نکردند؛ و همانند پروردگار است که ربوبیت وی را عده ای نپذیرفتند!

گویم: این بخشی از احادیث درباره ثقلین است که می خواستم در توضیح معنای اهل بیت از طرق اهل سنت نقل کنم، شما بعد از اندیشه در آنها؛ این احادیث را در مطلوب صریح می یابید، زیرا اهل بیت را با کتاب خدا قرین قرار داده، چه این که خلیفه آن حضرت هستند و همانند کتاب خدایند که مردم باید به ایشان چنگ زنند، تا از گمراهی نجات یابند و تنها ایشان هستند که به خوبی از کتاب خدا پرده برمی دارند و اشتباهی در بیان مراد کتاب ندارند بنابراین واجب است که مردم ایشان را در ادعای

مزبور و اخبار از کتاب تبعیت کنند و وصیت های ایشان را پس از رحلت یکی از آنها درباره خلافت بپذیرند و خلیفه تعیین شده به واسطه ایشان را قبول نمایند، چنانکه همه این مناصب برای رسول خدا صلی الله علیه وآله قرار داشت و الا استخلاف ایشان معنایی نداشت، بنابراین مراد از اهل بیت نمی تواند اهل بیت سکنی و ساکن خانه مدینه باشد و نیز مراد از عترت، مطلق عترت آن حضرت که همانند رسول خدا صلی الله علیه وآله نمی توانند مراد کتاب را بیان کنند نمی باشد؛ زیرا که آن حضرت ایشان را خلیفه خود قرار نداد، پس حضرت دیگران را خواه از ذریه آن حضرت باشند و خواه نباشند، خلیفه خویش نکرده، زیرا خلافت رسول خداصلی الله علیه وآله از آن کسانی است که تالی تلو آن حضرت در علم و شجاعت و دیگر صفات باشند، به گونه ای که هیچ کس بر ایشان حجت نباشد، بلکه او بر همه بندگان خدا حجت باشد، بنابراین علم به گذشته و آینده و همه اخبار آسمانها و زمین و شرایع انبیاء و رسولان و چگونگی حیات پس از مرگ تا روز قیامت و بعد از آن را بداند، به اینکه چگونگی حشر و نشر و اعراف و حساب و جنت و نار و دیگر احکام مربوط به عبادات و سیاست ها و رفع اختلاف بین مردم و چگونگی احتجاج بر اهل ادیان مختلف از کتاب های خود آنها و اظهار معجزات روشن به همان گونه که پیامبر داشته را بداند همان گونه ای که اهل کتاب و مشرکان بر رسول خدا احتجاج می کردند و از وی معجزات پیامبران خود را طالب

بودند و وقتی آن حضرت معجزات را می آورد ایمان می آوردند، پس وصی و خلیفه وی باید کفایت این چنینی داشته باشد و لذا هیچ کس چنین کفایتی را ندارد مگر خود آن حضرت و یا اوصیای آن حضرت که آنها را برای خلافت معین کرده و برای همین منظور نصب نموده است.

چنین کسی بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام است، بلکه اگر در این زمینه به سان مردم پژوهشگر اندیشه کنی به تنهایی کتاب اللَّه را بدون چنین جانشینانی در حجت بر خلق کافی نمی دانی، آیا امت حضرت محمدصلی الله علیه وآله را نمی بینی که بعد از وفات آن حضرت به هفتاد و سه فرقه منشعب شدند و هر طایفه ای به کتاب خدا تمسک می کند و ادعا می کند که بر هدایت است و دیگران بر گمراهی و ضلالت و کتاب خدا نتوانست اختلاف ایشان را بردارد، پس چگونه کتاب به تنهایی و بدون انضمام حجت طاهره حجت باشد، لذا به ناچار باید یکی از عترت طاهره موجود باشد تا برای مردم اختلافات را حل کند و مجملات و متشابهات را مبین سازد، همان گونه که وظیفه رسول خدا همین بود، پس به کسی نیاز است که محکمات و متشابهات را روشن سازد و احکام مورد نیاز مردم را تا روز قیامت استنباط کند.

اصقع وارد شدم و در نزد او عده ای بودند، پس علی را یاد کردند و به او دشنام دادند من هم با ایشان همداستان شدم و به او دشنام دادم وی گفت: آیا از آنچه خود از رسول خدا صلی الله علیه وآله دیدم شما را اطلاع ندهم؟ گفتم: بله، گفت: به نزد فاطمه علیها السلام آمدم از وی درباره علی علیه السلام پرسیدم، فرمود: به نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله رفته است، نشستم تا رسول خدا صلی الله علیه وآله آمدند و با وی علی و حسن و حسین - علیهم السلام - بودند، هر کدام دست آن حضرت را گرفته بودند تا وارد خانه شد، پس علی و فاطمه علیها السلام را به خود نزدیک کرد و آنها را در مقابل خود نشانید، حسن و حسین را بر زانوان خود نشانید آنگاه لباس خود و یا کسای خود را بر آنها پوشانید و این آیه را تلاوت کرد: «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(64) آن گاه فرمود: «الّلهمّ هؤلآء أهل بیتی، وأهل بیتی أحقّ؛ خدایا ایشان اهل بیت من اند و اهل بیت من شایسته ترند».

و از او از پدرش احمد بن حنبل روایت شده که گفت: محمد بن جعفر ما را حدیث کرد و گفت: ما را عوف بن ابی معذل از عطیه طغمای و از پدرش حدیث کرد که ام سلمه وی را حدیث کرد وی گفت: «روزی که رسول خدا صلی الله علیه وآله در خانه ام بود، خادم گفت: علی و فاطمه - علیهما السلام - در بیرون در منتظرند، حضرت به من فرمود: بلند شو و از اهل بیت من

کناره بگیر، امّ سلمه گفت: به گوشه ای نزدیک رفتم، پس علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - در حالی که کودک خردسال بودند وارد شدند، امّ سلمه ادامه داد: آن حضرت آن دو کودک را بغل کرد و در دامن خود نشانید و علی را با یک دست و فاطمه را با دست دیگر در کنار گرفت و او را بوسید و پیراهنی مشکی بر روی ایشان انداخت و فرمود: خدایا من و اهل بیتم به سوی تو آییم، نه به سوی آتش؛ گفتم: ای رسول خدا من هم؛ فرمود تو هم.

و از وی از پدرش احمد بن حنبل روایت شده که گفت ما را ابن نمیر روایت کرده که گفت عبدالملک ما را حدیث کرد وی گفت: عطاء بن ابی ریاح ما را حدیث کرد که گفت مرا کسی که خود از ام سلمه شنیده بود حدیث کرد که ام سلمه روزی را به یاد می آورد که رسول خدا صلی الله علیه وآله در خانه اش بود، فاطمه علیها السلام دیگی از حریره نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آورد آن حضرت فرمود: ای فاطمه! همسر و دو فرزند خود را بخوان، امّ سلمه گفت: علی و حسن و حسین - علیهم السلام - آمدند و وارد خانه شدند، پس نشستند و از آن حریره می خوردند، آن حضرت و ایشان در جایگاه خواب ما بودند و در زیر آنها کسای خیبری بود من در حجره مشغول نماز بودم، در این هنگام آیه تطهیر نازل شد. امّ سلمه ادامه داد: آن حضرت بقیه عبا را گرفت و ایشان را پوشانید آنگاه دست خود را

بیرون آورد و به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: ایشان اهل بیت و خاصّه من اند، خدایا از ایشان پلیدی را بزدای و ایشان را پاکیزه نما! ام سلمه گفت: در این هنگام من سرم را داخل خانه کردم و گفتم: آیا من هم با شما هستم؟ فرمود: تو بر خیر هستی، تو بر خیر هستی. عبدالملک گفت: داوود بن ابی عوف ابن حجاف از شهر بن حوشب از ام سلمه عین همین حدیث را برای من نقل کرد.

و از وی از پدرش احمد بن حنبل روایت شده که گفت: عفان ما را حدیث کرد و گفت: حماد بن سلمه ما را حدیث کرد، گفت علی بن زید از شهر بن حوشب از ام سلمه برای ما حدیث کرد که رسول خدا صلی الله علیه وآله به فاطمه علیها السلام فرمود: همسر و پسرانت را به نزد من آور پس ایشان را آورد آن حضرت بر آنها کسای فدکی انداخت، آنگاه گفت: آن حضرت صلی الله علیه وآله دست خود را بر ایشان گذاشت و فرمود: خدایا این عده آل محمدند، صلوات و برکات خود را بر آل محمد بفرست، تو حمید مجیدی. امّ سلمه گفت: من کساء را کنار زدم تا داخل شوم آن حضرت از دستم گرفت و فرمود تو بر خیری.

و از او چهار حدیث دیگر به اسنادش در این باره موجود است، دو حدیث به وائله بن اصقع و یکی به عمرو بن میمون از ابن عباس می رسد و دیگری به سهل از ام سلمه. همه این احادیث از مسند احمد بن حنبل بود.

مسلم بن حجاج صاحب صحاح روایت کرد گفت: ابوبکر بن ابی شیبه و محمد بن

عبداللَّه بن نمیر ما را با الفاظ خود حدیث کرد، این دو گفتند: محمد بن شبیر از زکریا از مصعب بن شیبه از صفیه دختر شیبه حدیث کرد، گفت که عایشه گفت: صبح گاه پیامبر با عبای مویین مشکی خارج شد، حسن و حسین علیهما السلام آمدند، آنها را داخل کساء قرار داد، با وی داخل شدند، سپس فاطمه علیها السلام آمد، آن حضرت او را نیز داخل کساء کرد، سپس علی علیه السلام آمد پس وی را نیز داخل کساء نمود، آن گاه فرمود: «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً»(65)!.

همین حدیث را ابو عبداللَّه محمد بن اسماعیل بخاری صاحب صحاح به مصعب شیبه از صفیه بنت شیبه نقل می کند. از او روایت شد که گفت: عقیل بن محمد جرجانی مرا خبر داد، که معافی بن زکریا بغدادی ما را خبر داد که محمد بن جریر مرا خبر داد که مثنی مرا حدیث کرد که ابوبکر بن یحیی بن ریان غنوی ما را حدیث کرد که مندل از اعمش بن عطیه از ابی سعید خدری حدیث کرد، و وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: آیه تطهیر درباره پنج تن نازل شده: من و علی و حسن و حسین و فاطمه علیهم السلام.

و از وی به اسنادش به عطاء ابن ابی ریاح، روایت شده که مرا کسی که خود از ام سلمه شنیده بود که به یاد آورد که پیامبرصلی الله علیه وآله در خانه اش بود و فاطمه علیها السلام برای وی حریره آورده. آن حضرت فرمود: همسر و دو فرزندت را بخوان، فاطمه علیها السلام علی و حسن و حسین - علیهم السلام - را آورد،

پس بر او وارد شدند و نشستند و به خوردن آن حریره پرداختند و آن حضرت با ایشان در جایگاه خواب ما قرار داشتند و در زیر وی کسای خیبری فرش بود گفت: و من در حجره مشغول نماز بودم خدای تعالی این آیه را نازل کرد: «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» امّ سلمه گفت: آن حضرت زیادی کساء را گرفت و آنها را به آن پوشانید آنگاه دست خویش را بیرون آورد و به سوی آسمان اشاره کرد و سپس فرمود: ایشان اهل بیت و خاصه من اند، از ایشان پلیدی را دور کن و ایشان را پاک نما، ام سلمه ادامه داد و گفت: من سرم را داخل خانه کردم و گفتم: ای رسول خداصلی الله علیه وآله آیا من هم با شما هستم؟ حضرت فرمود: و تو بر خیر هستی. و از وی روایت شده که مرا حسین بن محمد بن حسین بن عبداللَّه ثقفی حدیث کرد که عمر بن خطاب ما را حدیث کرد که عبداللَّه بن فضل ما را حدیث کرد که حسن بن علی ما را حدیث کرد که یزید بن هارون ما را حدیث کرد که عوام بن حوشب ما را خبر داد که فرزندم از بنی حارث بن تیم اللَّه که به وی مجمع می گویند مرا حدیث کرد که: «من با مادرم بر عایشه وارد شدیم، پس مادرم از وی درباره علی پرسید، گفت: من خروج تو را در روز جمل دیدم، عایشه گفت: این قضا و قدر الهی است، پس از علی پرسیدم، گفت: مرا از عزیزترین کس به نزد رسول خداصلی الله

علیه وآله پرسیدی، من علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - را دیدم که رسول خداصلی الله علیه وآله بر آنها چیزی افکنده بود و آنگاه فرمود: ایشان اهل بیت و خاصه من اند، پس از ایشان ناپاکی را دور کن و ایشان را پاکیزه نما، ام سلمه گفت: آیا من از خانواده تو هستم فرمود: فاصله بگیر، تو بر خیر هستی.

و از وی روایت شده است که گفت: حسین بن محمد مرا خبر داد که ابن حبش مقری مرا حدیث کرد که ابو زرعه مرا حدیث کرد که عبدالرحمن بن عبدالملک بن شیبه مرا حدیث کرد که ابو فدیک مرا حدیث کرد که ابن ابی ملیکه از اسمعیل بن عبداللَّه بن جعفر بن طیار از پدرش حدیث کرد وی گفت: وقتی رسول خدا صلی الله علیه وآله نگاهش به فرود رحمت از آسمان افتاد، دوبار فرمود: چه کسی اهل بیت را می خواند؟ زینب بنت جحش گفت: ای رسول خدا! من، فرمود: علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - را بخوان، پس حسن را در راست و حسین را در سمت چپ و علی و فاطمه - علیهما السلام - را در روبروی خود قرار داد و آنگاه ایشان را با کسای خیبری پوشانید، سپس فرمود: خدایا هر پیامبری را اهلی است و ایشان اهل بیت من اند، پس خدای - عزّوجلّ - این آیه: «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ ...» را فرو فرستاد زینب گفت: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله آیا من با شما داخل شوم؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: در جای خود باش تو به

خواست خدای تعالی بر خیری!

و از وی روایت شده که حسین بن محمد از عمر بن خطاب از عبداللَّه بن فضل از ابوبکر بن شیبه از محمد بن مصعب از اوزاعی از شداد بن عماره حدیث کردند که گفت: بر وائله بن اصقع وارد شدم و به نزد او عده ای بودند و همین حدیث را به مانند آنچه گذشت از ابی عبدالرحمن عبداللَّه ابن حنبل در حدیث اول نقل نمود.

و از او روایت شده که ابوعبداللَّه ابن فیجوبه دینوری از ابن حبش مقری از محمدبن عمران از ابوکریب از وکیع از پدرش از سعد بن مسروق از یزید بن حیان از زید بن ارقم حدیث کرد که گفت: رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: شما را درباره اهل بیت خود به خدا سوگند می دهم. ابوعبداللَّه بن ابی نصر حمیدی گفت: حدیث شصت و چهارم صحیح بخاری و مسلم که مورد اتفاق همه است از مسند عایشه از مصعب بن شیبه از صفیه بنت شیبه از عایشه روایت شده وی گفت: پیامبر صبحگاه بیرون رفت در حالی که بر وی عبای موئین مشکین قرار داشت، حسن علیه السلام آمد، پس او را داخل کساء کرد، آنگاه حسین علیه السلام آمد و او را نیز داخل نمود، آنگاه فاطمه علیها السلام آمد پس او را نیز داخل کساء نمود، سپس علی علیه السلام آمد او را نیز داخل کرد، آنگاه فرمود: «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ ...» مصعب بن شیبه از صفیه در مسند عایشه روایتی صحیح جز این روایت ندارد.

ابوالحسن زرین بن معاویه اندلسی جمع کننده صحاح سته (موطأ مالک، صحیح مسلم، صحیح بخاری، سنن ابی داوود سجستانی، صحیح ترمذی، و نسخه

کبیر صحیح نسائی) در جزء دوم از اجزاء سه گانه در سوره احزاب از صحیح ابی داوود سجستانی در تفسیر سخن حق تعالی «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» از عایشه روایت کرده که گفت: رسول خداصلی الله علیه وآله بیرون رفت در حالی که بر وی عبای موئین مشکی قرار داشت حسن علیه السلام آمد، پس او را داخل نمود آنگاه حسین علیه السلام آمد، پس او را داخل نمود، سپس فاطمه علیها السلام آمد او را نیز داخل کساء کرد، سپس علی آمد او را نیز داخل نمود آنگاه فرمود: «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».

از ام سلمه همسر پیامبر روایت شده که این آیه در خانه وی نازل شده است. گفت: من به نزد در نشسته بودم، گفتم: ای رسول خدا صلی الله علیه وآله! آیا من از اهل بیت نیستم؟ فرمود: تو بر خیری، تو از همسران رسول خدا صلی الله علیه وآله هستی. ام سلمه گفت: در این هنگام در خانه، رسول خدا و علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - بودند، آن حضرت ایشان را به کساء پوشانید و فرمود: خدایا ایشان اهل بیت من اند، پس ناپاکی را از ایشان دور کن و ایشان را پاکیزه نما.

و از او به اسناد یاد شده در سنن ابی داوود و موطأ مالک از انس از رسول خدا روایت یاد شده که آن حضرت به وقت نزول این آیه به مدت شش ماه به در خانه فاطمه علیها السلام، هنگامی که برای نماز صبح بیرون می رفت عبور می کرد و می فرمود: نماز ای اهل بیت. «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ

عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».

و از او در مناقب حسن و حسین علیهما السلام از جزء سوم کتاب یاد شده از صحیح ابی داوود که همان سنن وی می باشد به اسناد یاد شده از صفیه بنت شیبه روایت کرده که گفت: عایشه گفت ... تا آخر آن حدیثی که از مصعب بن شیبه از صفیه بنت شیبه نقل کردیم.

مسلم بن حجاج در صحیح خود از زهیر بن حرب و شجاع بن مخلد همه از ابن علیه روایت کردند که زهیر گفت: اسماعیل بن ابراهیم از ابو حیان از یزید بن حیان از زید بن ارقم حدیث کرد که گفت: «رسول خدا صلی الله علیه وآله برای خطابه در سرزمین موسوم به خم واقع در بین مکه و مدینه بلند شد و حمد و ثنای خدا را بجا آورد و وعظ کرد و تذکر داد آنگاه فرمود: همانا من بشری همانند شما هستم، نزدیک است که داعی پروردگارم مرا در رسد و من او را اجابت کنم، من در بین شما دو ثقل می گذارم، اولین ثقل کتاب خداست که در آن هدایت و نور است، پس کتاب خدا را بگیرید و به آن چنگ زنید، پس بر کتاب خدا تحریض و ترغیب نمود، آنگاه فرمود: در رفتار با اهل بیت من خدا را در نظر داشته باشید در رفتار با اهل بیت من خدا را در نظر داشته باشید»، حصین پرسید اهل بیت وی کیانند، آیا زنان وی نیز از اهل بیت شمرده می شوند گفت: زنان وی نیز از اهل بیت وی هستند ولکن اهل بیت وی کسانی اند که بعد از وی صدقه بر آنها حرام

است.

و از وی روایت شده که از یزید ریان، از حسان یعنی ابراهیم از سعید فرزند مسروق از یزید بن حیان، از زید بن ارقم حدیث کرده، گفت که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: من در بین شما دو ثقل می گذارم یکی از آن دو کتاب خداست هرکس او را پیروی کند بر هدایت است و هر کس آنها را واگذارد بر گمراهی است و دوم اهل بیت من، پس گفتم: اهل بیت وی کیانند، آیا زنان وی هستند؟ نه به خدا قسم روزگار طولانی زن با مرد زندگی می کند آنگاه مرد وی را طلاق می دهد، پس به خانواده و قوم خود برمی گردد، اهل بیت وی اهل و عصبه هستند که صدقه بعد از وی بر ایشان حرام است.

موفق بن احمد صدر الائمه تواناترین خطیب اهل سنت گوید: شیخ زاهد ابوالحسن علی بن احمد عاصمی از شیخ قاضیان، اسمعیل بن احد واعظ از پدرم احمد بن حسین بیهقی از ابومحمد عبد اللَّه بن یوسف اصفهانی از بکیر بن احمد بن سهل صوفی در مکه از ابراهیم بن حبیب از عبد اللَّه بن سلام ملائی از ابن حجاف از عطیه از ابوسعید خدری نقل کردند که رسول خدا صلی الله علیه وآله چهل صبح به در خانه فاطمه علیها السلام بعد از ازدواج علی با فاطمه علیها السلام می آمد و می فرمود: السلام علیکم ورحمه اللَّه وبرکاته. نماز، خدا شما را بیامرزد: همانا خداوند اراده کرده که پلیدی را از شما اهل بیت بردارد و شما را پاکیزه کند.

و از ابو سعید خدری روایت شده است که گفت: «وقتی این سخن: «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلوه»؛ خانواده خود

را به نماز فرمان ده. نازل شد، رسول خداصلی الله علیه وآله به در خانه فاطمه علیها السلام در طول شش ماه به هنگام تمام نمازها می آمد و می فرمود: خدا شما را رحمت کند: «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً».

و از وی به همین اسناد از احمد بن حسین مزبور از ابو عبداللَّه حافظ و ابوبکر احمد بن حسین قاضی ابو عبدالرحمن سلمی روایت شده که گفتند: ابوالعباس محمد بن یعقوب از حسن بن مکرم از عثمان بن عمر از عبدالرحمن بن عبداللَّه بن دینار از شریک بن ابی تمر از عطاء بن یسار از ام سلمه ما را روایت کرد که امّ سلمه گفت: «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ ...» در خانه من نازل شد وی گفت: رسول خدا صلی الله علیه وآله به سوی علی و فاطمه و حسن و حسین - علیهم السلام - فرستاد و فرمود: ایشان اهل بیت من اند، پس گفتم: ای رسول خدا! آیا من از اهل بیت شما هستم؟ فرمود: به خواست خدا، بله. ابن شهرآشوب گوید: به اجماع و اتفاق همه، آیه «إِنَّما یرِیدُ اللَّهُ ...» در شأن علی علیه السلام نازل شده است.

ایشان اهل بیت من هستند و خدا از ایشان پلیدی را دور ساخته و ایشان را تطهیر نموده است، پس شکی برای شما باقی نمی ماند و مراد از بیت، بیت نبوت اوست نه بیت سکنی.

پس این اخبار دلالت می کند که این چهار تن از همه گناهان معصوم بوده و از لغزش و خطا و پیروی از هوی درباره خود و فرزندان و اموال معصومند و شرک نورزیده و به اندازه چشم به هم زدنی شرک نخواهند ورزید و همانا اهل بیت نبوت باید مخصوص به همان چیزی باشند که پیامبران به همان چیز مخصوص بودند و تنها بر خیر بودن کفایت نمی کند و حقیقت نبوت منصبی الهی است که خرد خردمندان به آن نمی رسد تا برای خود پیامبری بگزیند و یا وصی انتخاب نماید، «وَما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا مُؤْمِنَهٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یکُونَ لَهُمُ الخِیرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ یعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِیناً»(66)؛ هیچ مؤمن و مؤمنه ای را نرسد که وقتی خدا و رسولش در امری حکم کردند، در آن امر مختار باشند و هرکس خدا و رسولش را نافرمانی کند، به گمراهی آشکار گمراه شد.

و دلیل بر مطالب یاد شده سخن حضرت نوح علیه السلام است، آن حضرت پروردگارش را صدا کرد و عرضه داشت(67): پروردگارا! پسرم از اهل بیت من است وعده تو حق است و تو بهترین قضاوت کنندگانی پس خدای تعالی فرمود: ای نوح! این شخص از اهل بیت تو نیست و او عمل ناشایست است، پس از من آنچه را که تو را بدان علم نیست نخواه! من تو را موعظه می کنم از این که از

نادانان باشی!» یعنی: وی از اهل تو که من وعده نجات تو را دادم نمی باشد، زیرا وی بر دین تو نیست.

و در مجمع و عیاشی(68) از امام صادق علیه السلام و در عیون(69) از امام رضاعلیه السلام روایت شده که: خدای تعالی به نوح فرمود: او از اهل بیت تو نیست، زیرا مخالف با نوح بوده، کسانی را که از نوح پیروی کرده اند را خدای تعالی از اهل بیت وی قرار داد.

و در عیون(70) از امام رضاعلیه السلام روایت شده که فرمود: «چگونه این آیه را قرائت می نمایند؟ عرضه داشتند: عده ای از مردم آن را به صورت اسم یعنی «إِنَّهُ عَمَلٌ غَیرُ صالِحٍ»(71) می خوانند و عده ای به صورت فعل می خوانند: «إِنَّهُ عَمِلَ غَیرَ صالِحٍ». آن کس که به صورت اسم می خواند او را فرزند پدرش ندانست، حضرت فرمود: هرگز! او فرزند نوح علیه السلام بود لیکن چون خدا را نافرمانی کرد، او را از پدرش نفی کرد، به همین خاطر فرزندانی را که از ما هستند و اطاعت خدا نمی کنند از ما نیستند.

و در روایات دیگر(72): او را به هنگامی که با دینش مخالفت کرد، از خود نفی کرد. و در تفسیر عیاشی(73) به معنی روایت دوم روایتی آمده است.

و در سخن حق تعالی گفتند: «... یا لُوطُ إِنّا رُسُلُ رَبِّکَ لَن یصِلُوا إِلَیکَ فَأَسْرِ بِأَهْلِکَ بِقِطْعٍ مِّنَ اللَّیلِ...»(74)؛ ای لوط! ما فرستادگان خدایت هستیم ایشان به تو دست پیدا نخواهند کرد، پس شبانگاه با خانواده ات روانه شو!.

مراد از اهل لوطعلیه السلام همسر وی نمی باشد، زیرا عذاب وارده بر قوم بر وی نیز رسید زیرا با لوط در دینش مخالفت کرد، پس خدای تعالی وی را

از خانواده اش بیرون کرد، یعنی از اهل بیت نبوتش آن زن را بیرون کرد و الا چه اشکالی دارد آن زن از اهل بیت سکنای لوط باشد پس دانستیم که مراد از اهل بیت علی و فاطمه و فرزندان ایشان امام حسن و امام حسین علیهم السلام و نُه فرزند حسین هستند و ایشان را خدای تعالی و رسولش و امیرالمؤمنین معین کرده و هر امامی امام بعدی را معین نمود و در این معنا نص صریح موجود است.

و وقتی حقیقت نبوت و اهل بیت نبوت و نیز اینکه ایشان اولین تجلیات حق تبارک و تعالی و اولین نوری هستند که از ذات خود اختراع کردند و اولین موجودی هستند که حق تعالی در عالم خلق به واسطه ایشان یادآوری می شود و لذا به او ذکر گفتند و هر کس از مردم به این مرتبه برسد خدای تبارک و تعالی او را نیز به این اعتبار ذکر می نامد را، فهمیدید، می فهمید که نامیدن این مرتبه به بیت به اعتبار این است که در آن یاد حق تعالی می شود و نه جای دیگر پس گویی این خانه، خانه سکنای آن حضرت وبیت وی می باشد و هر کس می خواهد یاد حق تعالی کند باید توجه به این بیت کرده و با اهل بیت پیوند پیدا کند و در تحت ولایت ایشان درآید و از دیگران روی گردان شود و ایشان آل محمدعلیهم السلام هستند، چنانکه خدای تعالی فرمود: «فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ...»(75)؛ در خانه هایی که خدای تعالی اجازه رفعت آنها را داده و اجازه فرموده که در آنها یاد وی شود. این

بیوت به آل محمدعلیهم السلام تفسیر شده و صدر این فرموده خدا: «وَالَّذِینَ یصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یوصَلَ ... وَیقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یوصَلَ ...»(76)؛ و کسانی که آنچه را خدا فرمان داد که با آن بپیوندند، می پیوندند... و آنچه را که خدا فرمان داده که با آن پیوند داشته باشند، قطع می کنند. تفسیر به اهل بیت شده است و چه بسا در زیارت ها آل اللَّه بر اهل بیت علیهم السلام شده است، پس معلوم شد که اضافه بیت به نبوت (اهل بیت نبوت) بیانی است و اما نام گذاری ایشان به آل به این جهت است که حقیقت نبوت جز با تجلی به یکی از این مراتب دوازده گانه ای که آل محمدعلیهم السلام مظاهر آنها هستند امکان ظهور ندارند.

به وی نمی توان اشاره نمود. ونیز بدون وقوع این صفات بر متعلقات و تعلق هر یک به تعلقات به گونه ای که معلوم به لحاظ معلوم بودن و یا مسموع و یا مبصر جدا نگردد و از ذات به این اعتبار به مثل عالم و قادر و مبصر غیر آن تعبیر می شود و به آن حقیقت نبوت نمی توان اشاره کرد، مظاهر این مرتبه ملائکه «فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْراً»(78) هستند؛ چنان که مظاهر مرتبه قبل «وَالصَّافَّاتِ صَفّاً»(79) هستند و هنگامی که اتصافات ذات به صفات مدنظر باشد و تعلق آن صفات به متعلقات و صدورشان از ذات وقوعشان در متعلقات به گونه ای که اخبار از صدور آنها بتوان داد به طوری که معلوم به لحاظ معلوم بودن از مسموع به لحاظ مسموع بودن متمایز گردد و نیز دیگر صفات از همدیگر جدا شوند در این صورت از آن صفات و اسنادشان به ذات به لحاظ اسناد به «علم یعلم و سمع و یسمع» یعنی به «دانست و می داند و شنید و می شنود» و لازم این مرتبه آنست که اشیاء به وجودشان حادث شوند و از دیگران به حدود معین و با تشخص به مشخصات متمایز و از اشخاص عرضی متمایز گردند، گرچه ذاتا کلی بوده و به لحاظ شؤون و مراتب غیر متناهی باشند.

همه این مطالب به اشاره در کلام امام صادق علیه السلام در روایت کافی به اسنادش به ابوبصیر موجود است، وی گفت: از ابوعبداللَّه علیه السلام شنیدم که می گفت(80): «لم یزل اللَّه - عزّوجلّ - ربّنا والعلم ذاته ولا معلوم، والسمع ذاته ولا مسموع، والبصر ذاته ولا مبصر، والقدره ذاته ولا مقدور، فلما أحدث الأشیآء وکان المعلوم وقع

العلم منه علی المعلوم والسمع علی المسموع والبصر علی المبصر والقدره علی المقدور؛ ذات حق تعالی متّصف به همه صفات، بلکه صفات عین ذات بوده و صفتی جز ذات نداشته و وقتی خواست اشیاء را خلق و ایجاد کند، پس به علمش مرتبه معلومیت را ایجاد نمود و به قدرتش مقدوریت را تمیز داد و به شنوائیش انشای سمع کرد و به چشمش بصرش را ایجاد نمود و با دیگر صفات، صفات دیگر در موجودات کامل می گردند».

و مظاهر این مرتبه از صفات ملائکه «تالیات ذکرا»(81) هستند، زیرا ایشان کتاب خدا را که خدا به دست خود نوشته و از شؤون حقیقت نبوت می باشند که ذکر اوست و هر موجودی آیه ای از آنست تلاوت می کنند.

وقتی آن حقیقت به این مرتبه رسید قابل اشاره الهیه در عالم الهی شده و موجود و معدوم و مسموع و مبصر و مقدور شده و هر یک از دیگری از عالم حق تعالی ممتاز می شود و این عالم، عالم مفاتیحی است که جز خدا آن را نمی داند و قابل اشاره در عالم خلق نبوده و معدوم و به اشاره عدمی به آن اشاره می گردد و بعد از تنزیل به عالم مشیت به واسطه این که در عالم خلق ظهور نموده و به اشاره وجودی به آن اشاره می شود و به عالم تقرر آن در عالم الهی سخن حق تعالی اشاره دارد که «أَوَلا یذْکُرُ الإِنْسانُ أَنّا خَلَقْناهُ مِن قَبْلُ وَلَمْ یکُ شَیئاً»(82)؛ آیا انسان به خاطر نمی آورد که ما او را از پیش خلق کردیم و او هیچ چیز نبود». و در کافی(83) به اسناد خود به مالک جهنی روایت شده

که گفت: از اباعبداللَّه علیه السلام از سخن وی «أَوَلا یذْکُرُ الإِنْسانُ ...» پرسیدم، فرمود: او مقدر و مکون نبود».

و احمد بن محمد بن خالد برقی به اسنادش به زراره از حمران از ابوجعفرعلیه السلام(84) روایت کرده و گفت: به آن حضرت عرضه داشتم: «أَوَلا یذْکُرُ الإِنْسانُ ...» آیا او شی ء بوده؟ فرمود: او در کتاب و علم چیزی نبود، آنگاه بعد از اظهار آن در عالم خلق به واسطه ایجادش موجود و در عالم خلق مذکور شده و در کنار دیگر اشیاء قابل گردید و مورد اشاره واقع شد و همین مرتبه در آیه «هَل أَتی عَلَی الإِنْسانِ حِینٌ مِن الدَّهْرِ لَم یکُن شَیئاً مَذْکُوراً»(85)؛ آیا بر انسان برهه ای از زمان نگذشت که در آن امر قابل ذکری نبود» مورد اشاره قرار گرفته. یعنی در عالم خلق به اشاره خلقی مورد اشاره نبود و الا چگونه روزگاری بر وی گذشت و امر قابل ذکری نبود. و لذا امام صادق علیه السلام در روایت کافی(86) به اسنادش به مالک جهنی بعد از سؤال وی از آیه فرمود: مقدر ولی غیر مذکور بوده است. و در صدر روایت حمران(87) بعد از پرسش از آیه امام باقرعلیه السلام فرمود: او چیزی بوده ولی مذکور نبوده است.

و این مرتبه عالم وجود کلی لابشرطی بود که قابلیت اشاره وجودی در عالم خلق و عالم فطرت داشت که خدای تعالی خلایق را در آن بر فطرت معرفت ربوبیت خویش در حالی که رنگ کفر و ایمان را نگرفته سرشت است، در این مرتبه صرف الوجود بودند و اسمی به نام عقل و غیر آن نداشتند و گاه این مرتبه را به عنوان

عالی و حرفی عدل نامند، زیرا نسبت آن به عوالم نزول مساوی است و به این اعتبار به آن اللَّه و عقل و نور گویند و همین مرتبه مرتبه ولایت نوری است که خدای تعالی با این گفتارش: «اَللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ»(88) به آن اشاره کرده است و همین مبدأ تمام اسماء حسنی است و در دار وجود چیزی نیست، مگر این که فرع این اسم است و نسبت وی به عوالم نزول به عنوان استقلال و معنای اسمی است و لذا به این اعتبار به آن جهل و ظلمت و «نکری» و ولایت طاغوتی می گویند، مرتبه ای که مبدأ همه اسماء غیر حسنی است و هیچ بشری در عالم نیست، مگر این که فرع این اسم است و به همین مرتبه خدای تعالی به «وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیآؤُهُمُ الطّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ»(89) اشاره کرده است.

پس اینها شش عالم برای حقیقت نبوتند که در سه عالم مطلق قابلیت اشاره ندارد:

اول: عالم ظهور صفات به طور اجمال؛

دوم: عالم صفات به اعتبار نبوت برای ذات بدون اعتبار تعلق به متعلقات؛

سوم: عالم نبوت صفات برای ذات به اعتبار تعلق متعلقات؛

این سه عالم که مضاف آنها را معین نموده قابل اشاره نیست، به گونه ای که نه اشاره وجودی و نه عدمی به آنها تعلق نمی گیرد، چنان که اشاره الهی و خلقی بر نمی دارد.

چهارم: عالم تنزل این حقیقت به مرتبه معلوم در این عالم قابل اشاره وجودی در علم الهی قرار می گیرد و اشاره الهی برمی دارد و البته در عالم خلق به صورت اشاره عدمیه مورد اشاره قرار می گیرد.

پنجم: عالم وجود مطلق، در این عالم

وی قابل اشاره وجودی در عالم خلق نیز واقع می شود؛

ششم: عالم وجود نوری؛

این آیات به عوالم شش گانه مزبور اشاره دارند:

1 - « إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ »(90)

2 - « إِنَّ رَبَّکُمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ یدَبِّرُ الأَمْرَ ما مِنْ شَفِیعٍ إِلّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلاَ تَذَکَّرُونَ »(91)

3 - « وَهُوَ الَّذِی خَلَق السَّماواتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیامٍ وَکانَ عَرْشُهُ عَلَی المآءِ لِیبْلُوَکُمْ أَیکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً »(92).

4 - « اَلَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ وَما بَینَهُما فِی سِتَّهِ أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی العَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِیراً »(93).

5 - « اَللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ وَما بَینَهُما فِی سِتَّهِ أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ ما لَکُمْ مِنْ دُونِهِ مِن وَلِی وَلا شَفِیعٍ أَفَلا تَتَذَکَّرُونَ »(94)

6 - « وَلَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَالأَرْضَ وَما بَینَهُما فِی سِتَّهِ أَیامٍ وَما مَسَّنا مِنْ لُّغُوبٍ »(95).

7 - « هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّهِ أَیامٍ ثُمَّ اسْتَوی عَلَی العَرْشِ یعْلَمُ ما یلِجُ فِی الأَرْضِ وَما یخْرُجُ مِنْها وَما ینْزِلُ مِنَ السَّمآءِ وَما یعْرُجُ فِیها وَهُوَ مَعَکُمْ أَینَما کُنْتُمْ وَاللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ »(96).

بیان دلالت این که روز و شب متعارف در پی سیر خورشید و ماه در آسمان چهارم و هفتم دنیا پدید می آیند، بنابراین چگونه خلقت آسمان و زمین در شش روز به این معنا ممکن است؟ پس تحقیق این است که روز و شب عبارت از عالم ظهور و خفای اشیاء هستند، چنان که مفاد سخن حق تعالی در این آیه: « وَجَعَلنَا اللَّیلَ لِباساً وَجَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً »(97)

و سخن حق تعالی: « وَاللَّیلِ إِذا یغْشی وَالنَّهارِ إِذا تَجَلّی »(98) در قول حق تعالی: « وَالنَّهارِ إِذا جَلّیها وَاللَّیلِ إِذا یغْشیها »(99) پس مراد از جلا و روشنی روز و پوشیدگی شب این است که در روز خورشید آشکار و در شب خورشید پوشیده می باشد و این دو آیه و نشانه روز و شب است، نه این که خود آن دو باشد، چنانکه ظاهر است، لذا خدای تعالی فرمود: «وَجَعَلْنَا اللَّیلَ وَالنَّهارَ آیتَینِ فَمَحَوْنا آیهَ اللَّیلِ وَجَعَلْنا آیهَ النَّهارِ مُبْصِرَهً»(100) پس مراد این است که پروردگارتان خدایی است که خلق اول را بر دوازده مرتبه قرار داد و مظاهر فاعلیت خود را شش مرتبه قرار داد، چنان که مظاهر قابلیت خود را نیز شش مرتبه کرد، پس علم و قدرتش بر عرش که همان عالم امکان است قرار گرفت، چنان که در تفسیر قول خدای تعالی: «الرَّحْمَنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی» گفتند: و بر همین مطلب سخن امام صادق علیه السلام در روایت خود از محمد بن الحسن صفار در بصائر الدرجات اشاره دارد وی گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: «إنّ أمرنا هو الحق وحقّ الحق وهو الظاهر والباطن الظاهر وباطن الباطن وهو سرّ وسرّ المستسرّ وسرّ مقنع بالسرّ»(101) پس مراد از حق و ظاهر مرتبه اللَّه است که مبدأ تمام اسماء حسنی است، آنگاه مراد به «حق الحق» و «باطن الظاهر» مرتبه وجود مطلق است که مبدأ اسم اللَّه است آن گاه مراد از «باطن الباطن» مرتبه معلومیت و تمیز در عالم حق است که قابل اشاره عدمی در عالم خلق و اشاره وجودی در عالم حق است، زیرا نسبت به عالم وجود سر است.

بعد از

این مرتبه عالم تقرر آنها در عالم صفات به اعتبار تعلق آنها به متعلقات می باشد در این مرتبه قابل اشاره وجودی و عدمی نیستند، در روایت از آن به سرّ السرّ تعبیر کرده است. بعد از آن عالم تقرر آنها در عالم صفات به اعتبار ثبوت آنها برای ذات بدون اعتبار تعلق آنها به متعلقات می باشد از آن به «سرّ المستسرّ» در روایت تعبیر شده است. بعد از آن عالم تقرر در عالم صفات به نحو اجمال است که از آن در روایت به «سر مقنع بالسر» تعبیر شده است. بعد از آن عالم اسم مستأثر است که عالم الهی و غیب مطلق می باشد.

و مولای ما آقای عبادت کنندگان و افتخار سجده کنندگان در روایت بحار در باب معرفت ایشان به نورانیت به آن اشاره کرد در آن باب برخی از فضائل ایشان را از کتابی کهنه که برخی از اصحاب ما جمع کرده بود که وی از احمد بن عبداللَّه از سلیمان بن احمد از جعفر بن محمد از ابراهیم بن محمد موصلی از ابو خالد از قسم از جابر بن یزید جعفی از علی بن حسین علیهما السلام روایت نمود. آنگاه روایت را به اینجا رساند که جابر گفت: «الحمد للَّه الذی منّ علی بمعرفتکم وألهمنی فضلکم ووفّقنی لطاعتکم وموالات موالیکم ومعادات أعدائکم. قال علیه السلام: «یا جابر أ تدری ما المعرفه؟ المعرفه إثبات التوحید أوّلاً، ثمّ معرفه المعانی ثانیاً، ثمّ معرفه الأبواب ثالثاً، ثمّ معرفه الإمام رابعاً، ثمّ معرفه الأرکان خامساً، ثمّ معرفه النقبآء سادساً، ثمّ معرفه النجبآء سابعاً، وهو قوله تعالی: «لَوْ کانَ البَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ البَحْرُ قَبْلَ أَن تَنْفَدَ کَلِماتُ

رَبِّی وَلَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً»(102) وتلا أیضاً: «وَلَوْ أَنَّما فِی الأَرْضِ مِن شَجَرَهٍ أَقْلامٌ وَالبَحْرُ یمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»(103) یا جابر! إثبات التوحید ومعرفه المعانی، أمّا اثبات التوحید معرفه اللَّه القدیم الغائب الذی «لا تُدْرِکُهُ الأَبْصارُ وَهُوَ یدْرِکُ الأَبْصارَ وَهُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ»(104) وهو غیب باطن ستدرکه کما وصف به نفسه، وأمّا المعانی فعن معانیه ومظاهره، فیکم اخترعنا من نور ذاته وفوّض إلینا أمور عباده فنحن نفعل بإذنه ما نشآء ونحن إذا شئنا شآء اللَّه وإذا أردنا أراد اللَّه ونحن أحلّنا اللَّه - عزّوجلّ - هذا المحل واصطفانا من بین عباده...؛ یعنی ستایش خدایی را که بر ما منت گذاشت و معرفت شما را به ما داد و فضیلت شما را به ما الهام نمود و توفیق طاعت و موالات دوستان و دشمنی دشمنان داد. آن حضرت علیه السلام فرمود: ای جابر! آیا می دانی معرفت چیست؟ اوّلاً معرفت اثبات توحید، آنگاه معرفت معانی در مرحله دوم و ثالثاً معرفت ابواب و سپس معرفت امام در مرحله چهارم آنگاه در مرحله پنجم شناخت ارکان و سپس شناخت قضا در مرحله ششم و در مرحله هفتم معرفت نجباء است. چنان که فرمود: اگر دریا مرکب می شد تا کلمات حق را بنویسد، دریا قبل از پایان کلمات پروردگارم پایان می پذیرفت، گرچه دریای دیگری را به کمک آن آورده (و مرکب شود) و نیز این آیه را تلاوت کرد، اگر درختان روی زمین قلم می شدند و دریا با کمک هفت دریای دیگر مرکب می شدند کلمات خدا پایان نمی یافت و خداوند عزیز حکیم است، ای جابر اثبات توحید و معرفت خدای قدیم غائب است

که دیده ها او را نمی بیند و او دیده ها را می بیند و اما ما معانی و مظاهر او در بین شما هستیم، خداوند ما را از نور ذات خود آفرید و امور بندگان را به ما واگذار نمود، پس ما به اذن خدا آنچه خواستیم انجام می دهیم و هنگامی که خواستیم خدا می خواهد و هنگامی که اراده کردیم خداوند اراده می کند و خداوند ما را در این مکانت قرار داد و ما را از بین بندگانش برگزید.» حدیث طولانی است که ما آن را به اندازه نیاز آوردیم.

پس مراد از اثبات توحید معرفت این است که خدای - تبارک و تعالی - دارای نام های گوناگون است، یک نام وی مبدأ همه عوالم است که از همه نام های دیگر غائب می باشد و به حاسه ای از حواس ادراک نمی گردد و حس هر متوهمی از آن محجوب می باشد و همین اسم مستأثر خداست.

بعد از آن عالم معانی قرار دارد در آن عالم مظهر صفات حق به نحو اجمال و کلیت است که خدا آن را مبدأ آل محمدعلیهم السلام قرار داد و ایشان را در آن سکنی داد، پس نامگذاری آن به معانی یا به این خاطر است که این عالم عالمی است که قصد خدای تعالی ممکن نیست، مگر از این عالم، زیرا مافوق آن عالم غیب مطلق است یا به این خاطر به آن عالم معانی می گویند که این عالم معنای همه عوالم پائین تر است و این عالم، عالم «سر مقنع بالسر» می باشد.

بعد از آن عالم ابواب و عالم «سر المستسر» است که عالم صفات می باشد، البته صفات به لحاظ اینکه تعلق به متعلق های خود ندارد بلکه

تنها برای ذات ثابت است و علت نامگذاری آن به ابواب این است که خدای تعالی این در را برای ذکر خویش در بیتش که همان عالم معانی در قوس صعود است باز کرده است و نیز برای اینکه اسم مستأثر به عالم خلق نزول پیدا کند آن را ابواب نامیدند.

و بعد از آن عالم «سرالسر» قرار دارد که همان عالم صفات به اعتبار تعلق به متعلقات و عالم امام می باشد و علت تسمیه آن به امام این است که این عالم امام همه عوالم وجود است. بعد از آن عالم سر و باطن الباطن و عالم ارکان قرار دارد و علت نامگذاری به ارکان این است که قوام عالم وجود به آن است، زیرا وی عالم تمیز معلومات در علم حق - تبارک و تعالی - است که جز به اشاره وجودی الهی به آن نمی توان اشاره کرد و همه عالم وجود سایه آن است. بعد از عالم باطن ظاهر و حق الحق و عالم وجود کلی و علم نقباء است و علت نام گذاری به نقیب آن است که نقیب هر قومی شاهد و ضامن و سرپرست آنهاست و عالم وجود کلی نسبت به مراتب خود چنین است.

بعد از آن عالم وجود نوری و اسم اللَّه و عالم ظاهر و حق و عالم نجباء می باشد، علت نامگذاری به نجیب آنست که «نجب» پوست درخت و یا پوست ریشه آنست، گویی پوستش را گرفته و او را از مراتبی از اسماء حسنی که در تحت وی می باشد تجرید و برهنه کردند.

پس روشن شد که اولین تعیین این حقیقت مرتبه معلوم در عالم تمیز معلومات از

عالم حق و عالم وجود کلی در عالم خلق است پس به اعتبار اول به آن نبوت و ذکر می گویند زیرا اولین عالمی است که به آن از حضرت حق - تبارک و تعالی - خبر داده شده و اولین صادری که از وی صادر شده است و لذا به آن ذکر گفتند و مرتبه وجود مطلق مرتبه ولایت کلیه و قاب قوسین است. پس به اعتبار تلقی از حق - جل ذکره - به او نبی گویند و به اعتبار افاضه آنچه از حق تعالی گرفته و به خلق داده، به وی ولی و رسول می گویند. پس از آن چه یاد کردم روشن شد که مراد از عدم قابلیت اشاره به طور اطلاق در عوالم سه گانه عدم اشاره مشخص خلقی در قبال حق است و الا او در عالم صفات علم است و در عالم اسمای کلیه علیم می باشد و در عالم اسمای نوعیه عالم است.

خواهیم کرد.

حقیقت محمدیه مثالی از امثله و مظهری تام از مظاهر آن و مرآتی کامل و وسیع می باشد که حکایت از همه اوصاف جلالی و جمالی می کند و حاوی تمام مراتب این حقیقت از کلی و جزئی می باشد، زیرا خدای تعالی فرمود: «ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّی* فَکَانَ قَابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنَی»(106) و شرح این آیه قبلا بیان شد و نیز فرمود: «ما زاغَ البَصَرْ وَما طَغی لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الکُبْری (107).

در توحید(108) از امیر المؤمنین علیه السلام در تفسیر «ما زاغَ البَصَرُ...» فرمود: آن حضرت دوبار جبرئیل را در صورت واقعی اش دیده است یک بار همین مرحله و بار دیگر در موقع دیگر و علت آن این که جبرئیل خلقتی عظیم و از روحانیان است که خلقت و صفت ایشان را جز خدای پروردگار عالمیان نمی داند.

و قمی(109) در تفسیر این آیه می گوید: سخنی شنید که اگر چنین قوی نبود... . و دیگر انبیاء علیهم السلام هر کدام مظهری از مرتبه ای خاص هستند، مبدأ ایشان از مراتبی که پایین تر از مرتبه آن حضرت صلی الله علیه وآله می باشد، این مرتبه بالاترین مرتبه نبوت است که بالاتر از آن مرتبه ربوبیت است و مبدأ دیگر مخلوقات از مراتب جزئیه آن حقیقت می باشد که در عرض مرتبه آن حضرت بوده و مبدأ موجودات از خدا و بازگشت همه به خدای تعالی است و او در همه موجودات بدون واسطه مؤثّر است.

و آیه زیر بر این مطلب دلالت دارد: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ»(110). و نیز قول حق تعالی: «إِنَّما أَنْتَ مُذَّکِّرٌ»(111) و نیز قول حق تعالی: «إِنَّکَ لَا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یهْدِی مَنْ یشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِینَ »(112)

و نیز گفتار حق تعالی: «إِنْ تَحْرِصْ عَلی هُداهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ لا یهْدِی مَنْ یضِلُّ وَما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ»(113) و گفتار حق تعالی: «وَما أَکْثَرُ النّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِینَ»(114) و نیز آیاتی دیگر که دلالت دارند که شأن آن حضرت بشارت و انذار است و وظیفه وی رساندن خلق به حقیقت ایمان نیست بر مطلوب دلالت دارند.

و نیز خدای تعالی فرمود: «وَإِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیکَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِی نَفَقاً فِی الأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّمآءِ فَتَأْتِیهُمْ بِآیهٍ وَلَوْ شآءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الهُدی فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الجاهِلِینَ»(115).

و قول حق تعالی: «وَما کُنْتَ لَدَیهِمْ إِذْ یلْقُونَ أَقْلاَمَهُمْ أَیهُمْ یکْفُلُ مَرْیمَ وَما کُنْتَ لَدَیهِمْ إِذْ یخْتَصِمُونَ»(116).

و قول حق تعالی: «وَما کُنْتَ بِجانِبِ الغَرْبِی إِذْ قَضَینا إِلی مُوسَی الأَمْرَ وَما کُنْتَ مِنَ الشّاهِدِینَ»(117).

و قول حق تعالی: «وَما کُنْتَ ثاوِیاً فِی أَهْلِ مَدْینَ تَتْلُو عَلَیهِمْ آیاتِنا وَلَکِنّا کُنّا مُرْسِلِینَ»(118)

و قول حق تعالی: «وَما کُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَینا وَلکِنْ رَحْمَهً مِنْ رَبِّکَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِکَ لَعَلَّهُمْ یتَذَکَّرُونَ»(119).

این آیات بر غیبت خلق از مرتبه پیامبرصلی الله علیه وآله ما دارد، اگر آنها جزیی از عالم وی بودند باید به گونه ای باشند که او در آنها مؤثر باشد.

چگونه آن حضرت در آنها مؤثر باشد در حالی که برخی آیات به طور وضوح دلالت دارند بر این که آن حضرت متمکن بر تأثیر نبوده، گرچه حریص بر آن بوده است. چنان که مفاد این آیه است: «قُلْ لا أَمْلِکُ لِنَفْسِی نَفْعاً وَلا ضَرّاً إِلّا ما شآءَ اللَّهُ وَلَوْ کُنْتُ أَعْلَمُ الغَیبَ لَاسْتَکْثَرْتُ مِنَ الخَیرِ وَما مَسَّنِی السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلّا نَذِیرٌ وَبَشِیرٌ لِقَوْمٍ یؤْمِنُونَ»(120) و فرمود: «فَذَکِّرْ

إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ لَسْتَ عَلَیهِمْ بِمُصَیطِرٍ»(121) و نیز فرمود: «قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرّاً وَلا رَشَداً»(122).

طینت ما را خلق کرد و طینت ما تراوشی داشت و طینت شیعیان ما را از تراوش طینت ما خلق کرد، لذا دل های ایشان به سوی ما گرایش دارد و دل های ما به سوی ایشان میل دارد همان گونه که پدر به فرزند میل دارد و ما برای ایشان خیر هستیم و ایشان برای ما خیرند و رسول خداصلی الله علیه وآله برای ما خیر است و ما برای او».

و شما با اندیشه در این دو خبر شریف شکی نخواهید داشت که مراد از آن دو روایت به سان دیگر روایات آن باب، خلق اهل بیت و شیعه ایشان از یک طینت است و آن طینت از علیین است جز اینکه ایشان از پاکیزه آن و شیعه ایشان از پایین تر از آن خلق شده اند، پس شیعه ایشان گرچه از نظر فضیلت و شرافت طینت در طول ایشان هستند ولکن ایشان از حیث تأثر از خدای - تبارک و تعالی - در عرض آنها هستند که همه بدون واسطه از خدا متأثرند، زیرا طینت بالا و پایین هر کدام تجلی جدا و یوم علیحده ای برای خداوند تعالی هستند و خدای تعالی در هر روز در کاری است.

اسم آن انسان نوشته شده و بر هر صورتی پرده ای افکنده که پرده از روی آن صورت برداشته نمی شود، مگر این که آن فرزند متولد شود و به حد مردان و یا زنان برسد، پس وقتی بالغ شد، آن پرده برداشته می شود پس در قلب این انسان نوری واقع می گردد که فریضه و سنت و خوب و بد را برمی دارد، آگاه باشید که نسبت عقل به دل چراغ در وسط خانه است.

پس مراد از فرشته ای که مبدأ عقل است عالم تمیز معلومات از عوالم الهیه از مراتب اسمی که عالم مفاتیح است می باشد مراد از سرها مراتب معلوماتی است که به عدد سرهای خلایق می باشد و مراد از صورت ها عالم وجود معلومات به طور کلیت است و مراد از اسم مکتوب بر آن وجوه مرتبه اللَّه اسمی است و مراد از ستر و پوشش افکنده بر آن ارکان چهارگانه است و مراد از کشف ستر و برداشت آن پرده گسترش و بسط آن ارکان و اعمال آن در انسان است، در این باره مطالبی که در شرح حدیث حدوث اسماء در آخر شرح قول آن حضرت در «موضع الرساله» به خواست خدا خواهد آمد که باعث بصیرت بیشتر می شود.

با وی نیست، بلکه معلول شأنی از شؤون علت و مرتبه ای از مراتب وی می باشد، چنان که در جای خود تحقیق شده است و مفروض این است که زمان انقضای تصرف و نطق ولی اول به سر آمده و زمان سکوت وی رسیده، پس اگر او علت مادون باشد لازم می آید که معلول ها بعد از سکوت و رجوع به مبدأ خویش فاسد و فانی شوند و امکان ندارد که ایشان به ولی دوم متکی گردند، زیرا معلولات قبل از تصرف و نطقش موجود بوده و از مراتب و تنزلات ولی اولند که شخصا با ولی دوم مباین است، پس امکان تاثر از ولی دوم را ندارد و الا لازم می آید که هر چیزی از مباین با علت خود متأثر شود و این مطلب محال است.

اگر گفته شود سلسله ولایت بعد از سکوت ولی سابق به ولی لاحق وابسته می شود، چنان که مفاد اخبار پیوستگی وصیت از آدم علیه السلام تا قیام روز قیامت است چنان که عده ای توهم کرده اند.

گویم: اولا مفاد اخبار پیوستگی وصیت خالی نبودن زمین از حجتی ظاهر و پوشیده است، نه ولایت باطنه که عبارت از تصرف تکوینی در خلق است.

و ثانیا: ولایت به معنی یاد شده همانند ولایت نفس بر همه مراتب معنوی و اجزای صوری شخص است که وجود آنها متکی به نفس است، به سان صور خیالیه که تا زمان توجه شما تحقق دارد و هنگامی که نظر خویش را از آن صور خیالی بر دارید نابود می گردند، لذا اگر امکان داشته باشد که بعد از سکوت و عدم کارآیی نفس خودتان صور خیالی خود را به دیگری بسپارید. در اینجا نیز سپردن ولایت

به دست ولی بعدی ممکن خواهد بود، زیرا همه تعینات و موجودات به سان صور خیالی ولی در عالم کلی اند و لذا این ولی از ازل تا ابد یکی است.

از جمله مطالبی که باید درباره عقل توجه کرد این است که مراتب پیامبر و وصی بلکه هر مرتبه ای که دارای آثار ویژه باشد که ظهور آن آثار تنها در آن مرتبه ممکن باشد مثل عالم جسم، آثار آن نمی تواند در عالم خاص خیال ظهور یابد، چنان که آثار ویژه عالم خیالی نمی تواند در عالم وهم بروز یابد، آثار عوالم دیگر نیز در همان عالم می تواند آشکار شود، اگر سلسله های رعیت به مرتبه ای از مراتب پیامبر و ولی ختم شود ظهور آثار غیر آن مرتبه برای آن رعیت ممکن نیست، مثلا اگر مبدأ ظهور آثار کسی خیال پیامبرصلی الله علیه وآله باشد، باید آثار خیال وی در شخص پدید آید ولی آثار عقلی و نفسی و وهمی و جسمانی از او ظهور نمی یابد و الا تناقض لازم می آید زیرا معلوم گردید که هرکدام از این مراتب آثار و لوازمی دارند که با ذوات آنها مناسبت دارد و امکان ندارد که آن آثار در غیر آن مرتبه بروز و ظهور یابد و لازمه ظهور آثار در غیر آن مرتبه این است که چون لوازم ذاتیه آن در آنجا موجود است پس آن شی ء محقق می شود و نیز نمی تواند محقّق گردد زیرا لوازم ذاتیه غیر در آن مرتبه از تحقق برای آن شی ثابت شود، زیرا هرگز لوازم آن مرتبه از آن مرتبه جدا نمی شود، بنابراین انسان ها بعد از ادراکات عقلی و غیر آن باید به مرتبه ای ویژه از

مراتب پیامبر و وصی مستند باشند و در این صورت باید مدرکات ویژه آن مرتبه ویژه که مبدأ وجود آنهاست را ادراک نمایند و الا تناقض لازم آمده و یا تعدد مراتب برداشته شده و منعطل می گردد در حالی که تناقض و بطلان مراتب محالند.

و از موارد دیگر این است که ذات خدای تعالی بر همه جا و بر همه چیز محیط است و لذا هیچ مکانی از او خالی نیست و هیچ چیزی به خدا نزدیک تر از هیچ چیز دیگر نیست و نزدیکی خدا به هر چیز همانند نزدیکی اش به چیز دیگر است، زیرا خدای رحمان بر عرش قرار دارد و در ذات او تفاوت راه ندارد، ذات او علم و قدرت سمع و بصر است ضد و مثل ندارد، ولی که او را از ذلت برهاند ندارد و هیچ شأنی او را از شأن دیگر باز نمی دارد و هرگز از چیزی کمک نمی گیرد، بلکه از همه اشیا بی نیاز بوده و بین وی و معلومش واسطه ای نیست که از ناحیه آن واسطه به معلوم دسترسی پیدا کند بلکه خود می داند و خود می شنود و خود می بیند و ملکوت اشیا در دست اوست و بر همه اشیا قدرت دارد و بر همه محیط است و احدی همانند وی نیست.

اگر سلسله های رعیت به پیامبرصلی الله علیه وآله و به ولی ختم گردد به ناچار یا رعیت از خدا جدا هستند و لذا از پیامبر و امام متأثر شده و از خدا متأثر نمی شوند، زیرا عوالم رعیت از خدای تعالی خالی اند، این مبنا به طور قطع باطل است زیرا لازمه آن محدود بودن خدا در ذات و

صفت است. یا اینکه خدای تعالی در رعیت حضور دارد ولی نه این که با رعیت امتزاج داشته باشد، لذا همه صفات خدا از قبیل علم و قدرت و بلکه خود ذات حق با رعیت هست و لذا خداوند غنی و بی نیاز است و در این ارتباط نیازی به احدی ندارد بنابراین او از همه تواناتر و نزدیک تر به رعیت است و این مطلب مطلوب ماست.

دیگر اینکه مطلب فوق که عوالم پیامبرصلی الله علیه وآله و ولی علیه السلام در عرض عوالم رعیت است مبتنی بر این است که ایشان در عوالم تعینات بوده و مصادیق حقیقت نبوت مطلقه الهیه یعنی حقیقت محمدیه کلیه الهیه و ذکر مطلق و رحمت مطلقه در برگیرنده همه باشند.

ولی اگر ایشان از مصادیق آن حقیقت نباشند بلکه خود حقیقت مطلقه یاد شده باشند و در این صورت نسبت به مصادیق و تعینات خود حتی تعین محمدی در طول هستند، پس تعین اول مورد اشاره ما در مرتبه چهارم از مراتب حقیقت نبوت که درباره اش گفتیم که باید آن را از عوالم حق به شمار آوریم و نه از عوالم خلق، مرتبه ای است که به عالم تمیز معلومات می رسد، عالم تمیز هیچ گونه اسم و رسمی ندارد، تنها محکوم به این حکم است که در عالم حق موجود است، لذا این تعین اول صادر اول بوده و جامع همه مراتب نزول و صعود است، لذا مراتب نبوت و ولایت و غیر آنها و نیز مرتبه کتاب و همه موجودات را واجد است، یعنی کتابی که همه مضمرات با حروف آن آشکار می شود و لذا یک طرف آن به دست خداست یعنی

طرفی که در حقیقت نبوت مضمحل شده است. و طرف دیگر آن همان است که در عالم تمیز معلومات واجد تعینات غیر متناهی شده است. یکی از مصادیق این تعین محمدصلی الله علیه وآله است و مصادیق دیگر آن دیگر خلایق هستند.

و نیز همین طرف مثل اعلی است که خداوند درباره آن فرمود: «وَهُوَ الَّذِی یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ»(126)؛ اوست که خلق را می آفریند، آنگاه آنها را باز می گرداند. و فرمود: «وَلَهُ المَثَلُ الأَعْلی فِی السَّماواتِ وَالأَرْضِ وَهُوَ العَزِیزُ الحَکِیمُ»(127)؛ او دارای مثل اعلا در آسمان ها و زمین است و او تنها عزیز و حکیم است».

اوست که ارکانش را اسماء اللَّه فرا گرفته و عالم اکبر در آن منطوی است، به همین خاطر آثار همه اشیاء در همه مراتب عالم وجود از او به ظهور می آید و او وجهی به سوی حق تعالی داشته و وجهی به خلق دارد، به وجه نخست به او نبی می گویند و به وجه دوم او را رسول نامند. پس چون تعین محمدی مثال اعلی و مصداق اتمّ و نور ابهی و مرتبه اقصای آن است که بالاتر از آن مرتبه ربوبیت می باشد لذا باید جامع مراتب همه تعینات باشد، به همین خاطر مرتبه شهادت بر خلق که در آیه شریفه «فَکَیفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنا بِکَ عَلی هؤُلآءِ شَهِیداً»(128)؛ چگونه ای در آن هنگام که شاهد همه امّت ها را حاضر سازیم و تو را بر همه آنها شاهد آوریم». به آن اشاره شده برای آن حضرت ثابت شده است.

و به اعتبار این که همه خلایق مرتبه جزیی آن حقیقت نبوی الهی اند که محمدصلی الله علیه وآله مرتبه اتمّ

و مصداق جامع همه مراتب کلی و جزیی بوده و علی الاطلاق مبدأ محمدصلی الله علیه وآله است لذا آن حضرت دارای مرتبه شفاعت مطلقه نسبت به همه خلایق است ولی دیگران چنین مرتبه ای را واجد نیستند، مرتبه شفاعت مطلقه در آیه شریفه زیر مورد اشاره قرار گرفته است: «وَما أَرْسَلْناکَ إِلّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ»(129)؛ ما تو را جز رحمت بر عالمیان نفرستاده ایم». و نیز در آیه شریفه زیر مورد اشاره واقع شده است: «وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلی ثُمَّ دَنی فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی (130)؛ او در افق اعلی قرار گرفت، آنگاه نزدیک شد و تدلی یافت، در این تدلی به اندازه قاب قوس و یا نزدیک تر قرب یافت» شرح این آیه شریفه قبلاً بیان شد.

مرتبه تقرر و اضمحلال در عالم صفات به نحو اجمال است. در این سه عالم این حقیقت قابل اشاره نبود.

امکان و فرقان عوالم امکان از یکدیگر است و این معنی همان کلمه ای است که در اذن دخول زیارت امیر المؤمنین علیه السلام موجود است که گفته می شود(132): «السلام علی رسول اللَّه أمین اللَّه علی وحیه وعزائم أمره والخاتم لما سبق والفاتح لما استقبل والمهیمن علی ذلک کلّه؛ سلام بر رسول خداصلی الله علیه وآله امین خدا بر وحی و امر محکم الهی باد، کسی که پایان بخش پیامبران گذشته و شروع کننده آنچه که می آید و شاهد بر همه آنهاست».

«عزائم امور» در عالم خلق و مرتبه وجوب در خلق عبارت از مرتبه ای است که برای بقا خلق شده و نه برای فنا و این مرتبه دگرگونی نمی پذیرد و وجه اللَّه است که هرگز فانی نمی گردد، گرچه همه فانی شوند.

الخصال السبع: بمشیه وإراده وقدر وقضاء وإذن وکتاب وأجل، فمن زعم أنّه یقدر علی نفس واحده فقد کفر؛ هیچ چیز در زمین و آسمان نیست مگر اینکه به این هفت خصال مبتنی است: مشیت، اراده، قدر، قضا، اذن، کتاب و اجل، هر کس گمان برد که می تواند یک نفس بکشد، کفر به خداوند ورزیده است».

همین روایت را علی بن ابراهیم با همین اسناد نقل کرده و نیز علی بن ابراهیم به اسنادش به ابو الحسن موسی بن جعفرعلیهما السلام آن را نقل نموده است که فرمود: «هیچ چیز در آسمان ها و زمین وجود نمی یابد مگر به هفت چیز: قضا، قدر، اراده، مشیت، کتاب و اجل، هر کس غیر این را گمان کند بر خداوند دروغ بسته و یا بر خداوند - عزّوجلّ - رد کرده است».

و آنچه را تقدیر کرد بر آن قضایش جاری گردید و آنچه اراده کرد اندازه و قدر به آن تعلق گرفت سپس به علمش مشیت پدید آمد و به مشیت وی اراده حاصل شد و به واسطه اراده اش تقدیر پدید آمد و به تقدیرش قضا پدیدار شد و به قضایش امضا تعلق گرفت و علم بر مشیت مقدم است و مشیت در مقام دوم قرار دارد و اراده در رتبه سوم است و تقدیر بر آنچه قضا تعلق گرفت تعلق می گیرد، به این که آن را امضاء می کند، پس خدای تبارک و تعالی دارای بداء در آنچه می داند می باشد که هرگاه بخواهد آن را اعمال می نماید. در ادامه فرمود: پس اشیاء را مرتبه قبل از تحقق به واسطه علم فهمید و به واسطه مشیت صفات و حدود اشیاء را دانست و آنها را قبل از اظهار انشاء کرد و به واسطه اراده ذات و رنگ ها و صفات هریک را از همدیگر جدا کرد و به واسطه تقدیر اقوات اشیاء را اندازه گرفت و اول و آخر آنها را دانست و به واسطه قضا اماکن اشیا را برای مردم آشکار ساخت و مردم را بدان راهنمایی کرد و به واسطه امضا علل آنها را باز کرد و حقیقت آنها را آشکار نمود و این تقدیر عزیز حکیم است!».

اخبار یاد شده در ترتیب عوالم با همدیگر اختلاف دارند ولی روایت اخیر شارح آن دو روایت اول است، زیرا در این دو روایت مراد از کتاب معرفی شده و روشن گردیده که مراد از کتاب علم است و مراد از اذن امضاء و مراد

از اجل عالم اعیان و عالم فعلیت تامه و ظهور حقایق بالقوه است، چنان چه خدای تعالی فرمود: «لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَابٌ».

پس این امور در صورتی می تواند دارای آثار باشند که در آن ارکان نیروی بسط و گسترش این امور بوده و بتوانند آنها را قبض و حفظ نمایند لذا به سه اسم دیگر نیز نیازمندیم تا مقصود برآورده شود، پس مجموع این امور ده امر می باشد.

در آنها بر خویشتن ستم روا ندارید».

محمد بن ابراهیم نعمانی(136) به اسناد خود به ابوحمزه ثمالی روایت کرده و گفت: «کنت عند أبی جعفر محمد بن علی الباقرعلیه السلام، فلمّا تفرّق من کان عنده، قال لی: یا أباحمزه! من المحتوم والّذی لا تبدیل له عند اللَّه قیام قائمنا، فمن شکّ فیما أقول لقی اللَّه وهو به کافر وهو له جاحد. ثمّ قال: بأبی وأمّی المسمّی باسمی والمکنّی بکنیتی السابع من بعدی، بأبی من یملأ الأرض قسطاً وعدلاً کما ملئت ظلماً وجوراً. ثم قال: یا أباحمزه! من أدرکه فلم یسلم له ما سلم لمحمد وعلی، ومن لم یسلم فقد حرّم اللَّه علیه الجنه ومأواه النار وبئس مثوی الظالمین؛ من در نزد ابوجعفر محمد بن علی باقرعلیه السلام بودم به هنگامی که مردم پراکنده شدند، به من فرمود: ای ابو حمزه! این امر حتمی است که هرگز به نزد خدا دگرگون نمی پذیرد و آن این است که قائم ما قیام می کند، و هر کس در آنچه من می گویم شک و شبهه نماید با حالت کفر با خداوند روبرو می شود، آنگاه فرمود: پدرم و مادرم فدای کسی باد که نامش نام من و کنیه او کنیه من است، هفتمین امام بعد از من است، پدرم فدای کسی باد که زمین را پر از عدل و داد می کند، چنان که از ستم و ظلم پر شده بود، آنگاه فرمود: ای ابا حمزه! هر کس آن حضرت را دریابد ولی تسلیم وی نگردد، تسلیم محمد و علی علیهما السلام نشده است و هر کس تسلیم نگردد خداوند بر او بهشت را حرام می گرداند و جایگاهش دوزخ است و جایگاه بدی برای ستمگران

است».(137)

بحمداللَّه از این روشن تر و نورانی تر و درخشان تر برای کسانی که خداوند آنها را هدایت نموده و به ایشان نیکویی کرده سخن خدای تعالی در قرآن کریم است که فرمود: «إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ القَیمُ فَلا تَظْلِمُوا فِیهِنَّ أَنْفُسَکُمْ وَقاتِلُوا المُشْرِکِینَ کآفَّهً کَما یقاتِلُونَکُمْ کآفَّهً وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ المُتَّقِینَ».(138)

ماه ها عبارتند از: محرم و صفر و ربیع و دیگر ماه ها و ماه های حرام عبارتند از: رجب و ذوالقعده و ذوالحجه و محرم. دین استوار نمی تواند شناخت این ماه ها باشد (چنان که در آیه شریفه معرفت شهور را دین قیم خوانده است) زیرا جهودان و مسیحیان و مجوسیان و دیگر ملت ها و مردم دیگر از مخالف و موافق این ماه ها را می شناسند و نام های آن را می دانند، بنابراین نباید مراد این ماه ها باشد.

بنابراین مراد امامان قائم به دین خداوندند، مراد از ماه محرم امیر المؤمنین علی علیه السلام است، زیرا خداوند آن را از اسم «العلی» مشتق کرده، چنان که اسم رسول خداصلی الله علیه وآله را از محمود مشتق کرده است همین طور نام سه تن از فرزندان آن حضرت همانند آن حضرت است و آنها عبارتند از: علی بن الحسین و علی بن موسی و علی بن محمدعلیهم السلام، بنابراین این اسم که از اسم خدای - عزّوجلّ - مشتق شده است، به آن حضرت حرمت پیدا کرده است.

و از نعمانی(139) به اسنادش به داوود بن کثیر روایت شده است که گفت: «دخلت علی أبی عبد اللَّه جعفر بن محمد الصادق علیه السلام بین مدینه - وساق الحدیث إلی أن قال: -

فقال: یا داوود! لقد ذهبت بک المذاهب، ثم نادی یا سماعه بن مهران! ائتنی بسلّه الرطب فأتاه بسلّه فیها رطب فتناول منها رطبه فأکلها واستخرج النواه من فیه فغرسها فی الأرض، ففلقت وانبتت واطّلعت وأعذقت، فضرب بیده إلی بسره من عذق فشقّها واستخرج منها رقّاً أبیض ففضّه ودفعه إلی وقال: اقرأه! فقرأته إذاً فیه سطران، السطر الأوّل: لا إله إلّا اللَّه محمد رسول اللَّه. والثانی: «إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْناعَشَرَ شَهْراً فِی کِتابِ اللَّهِ یوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَالأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَهٌ حُرُمٌ ذلِکَ الدِّینُ القَیمُ...»(140)، أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب، الحسن بن علی، الحسین بن علی، علی بن الحسین، محمّد بن علی، جعفر بن محمّد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمّد بن علی، علی بن محمّد، الحسن بن علی، الخلف الحجّه. ثم قال: یا داود! أ تدری متی کتب هذا فی هذا؟ قلت: اللَّه أعلم ورسوله وأنتم. فقال: قبل أن یخلق اللَّه آدم بألفی عام؛ بر ابوعبداللَّه جعفر بن محمد صادق علیه السلام در مدینه وارد شدم، - تا این که گفت: - آن حضرت فرمود: ای داود! راه های شک و تردید در تو راه یافت، ای سماعه بن مهران! آن سبد رطب را بیاور، وی سبدی که در آن خرمای تازه بود، به نزد آن حضرت آورد، آن حضرت آن رطب را میل فرمود و هسته را از دهانش بیرون آورد و آن را در زمین کاشت، زمین شکافت و نهال نخل رویید و شکوفه کرد و بار آورد و آن حضرت بسری (نوعی از خرمای نارس) را از شاخه ای چید و آن را شکافت و از آن صفحه ای سفید بیرون آورد و آن

را باز کرد و به من داد و فرمود: آن را بخوان، من آن را دارای دو سطر یافتم و خواندم. در سطر اول نوشته بود: لا إله إلّا اللَّه محمد رسول اللَّه. در سطر دوم آیه شریفه «إِنَّ عِدَّهَ الشُّهُورِ...» امیر المؤمنین علی بن ابی طالب ... تا الخلف الحجّه حضرت مهدی - علیهم السلام - نوشته بود، آنگاه فرمود: ای داود! آیا می دانی از چه هنگام این نوشته شده است؟ پاسخ دادم: خدا و رسولش و شما اهل بیت داناترید. فرمود: قبل از این که خداوند آدم را بیافریند به دو هزار سال».

روایت فوق را جناب شیخ مفید رحمه الله در کتاب غیبت(141) روایت فرموده است.

و نیز به اسناد مفید (142) به زیاد قندی روایت کرده که وی گفت: از ابوابراهیم موسی بن جعفر بن محمدعلیهم السلام شنیدم که می فرمود: «إنّ اللَّه خلق بیتا من نور وجعل قوامه أربعه أرکان کتب علیها: سبحان اللَّه والحمد للَّه، ثمّ خلق من أربعه أربعه ومن الأربعه أربعه، ثمّ قال - عزّوجلّ -: إنّ عدّه الشهور عند اللَّه اثنا عشر شهراً؛ خدای تعالی خانه ای از نور بنا نهاد و پایه های آن را چهار چیز قرار داد، بر آن نوشت: «سبحان اللَّه والحمد للَّه»، آنگاه از آن چهار پایه چهار چیز و از آن چهار، چهار دیگر آفرید، آنگاه خدای - عزّوجلّ - فرمود: تعداد ماه ها به نزد خداوند دوازده ماه است».

شیخ در کتاب غیبت (143)(سند را حذف کردیم) به جابر جعفی روایت کرده است که گفت: از ابوجعفرعلیه السلام از تأویل سخن خدای - عزّوجلّ - پرسیدم، فرمود: «إنّ عدّه الشهور عند اللَّه اثنا عشر شهراً فی کتاب

اللَّه یوم خلق السموات والأرض، منها أربعه حرم ذلک الدین القیم فلا تظلموا فیهنّ أنفسکم، فتنفس سیدی الصعداء، ثمّ قال: یا جابر! أمّا السنه فهی جدّی رسول اللَّه وشهورها اثنا عشر شهراً فهو أمیر المؤمنین إلی وإلی ابنی جعفر وابنه موسی وابنه علی وإلی ابنه الحسن وإلی ابنه الهادی المهدی اثنا عشر، إماماً حجج اًللَّه علی خلقه وأمنائه علی وحیه وعلمه والأربعه الحرم الذین هم الدین القیم، أربعه منهم یخرجون باسم واحد علی أمیر المؤمنین وأبی علی بن الحسین وعلی بن موسی وعلی بن محمّد، فالإقرار بهؤلآء هو الدین القیم فلا تظلموا فیهنّ أنفسکم أی قولوا بهم جمیعا تهتدوا از آن حضرت از تأویل آیه ان عده الشهور... انفسکم پرسیدم، حضرت نفسی سرد کشید و فرمود: ای جابر! مراد از سال رسول خداصلی الله علیه وآله است، پس سال جد من رسول خدا و ماه های آن دوازده ماهند، پس امیرالمؤمنین تا دیگران تا برسد به فرزندم جعفر و فرزندش موسی و فرزندش علی و برسد به فرزندش حسن و فرزندش هادی مهدی که مجموعا دوازده امامند و ایشان حجت های خداوند بر مردمند، و امین های خدا بر وحی و علم خدایند، و چهار ماه حرام همانا دین استوار الهی اند چهار تن از ایشان به اسم علی هستند؛ امیرالمؤمنین علی و پدرم علی بن الحسین و علی بن موسی و علی بن محمد، پس اقرار به این عده همان دین قیم و استوار است، بنابراین درباره ایشان به خویشتن ستم روا مدارید یعنی اگر به همه ایشان قائل شوید در این صورت هدایت خواهید یافت».

پس دانستید که هرچه در عالم امکان از عرش و کرسی و

آنچه در آنهاست و موجودات بالاتر از آنها از قلم و لوح محفوظ و الواح محو و اثبات و آسمان ها و آنچه در آنهاست و حقایق بالاتر و موجود مابین آنها و پایین تر و زمین ها با همه آنچه در آن و مابین آن و پایین آن واقع است شاخه های حقیقت محمدیه و اهل بیت او هستند که محمد و آل پاکش علیهم السلام مظاهر آنها در این عالمند.

لهذه الأسماء و هذه الاسمآء الثلاثه أرکان وحجب الاسم الواحد المکنون المخزون بهذه الأسمآء الثلاثه وذلک قوله تعالی: «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیاً ما تَدْعُوا فَلَهُ الأَسْمآءُ الحُسْنی ..؛ خدای تبارک و تعالی اسمایی را آفرید که از نظر حروف بی صدا و از نظر لفظ بدون تلفظ و از نظر شخص بدون جسد و از نظر تشبیه بدون هیچ گونه وصفی و از نظر رنگ بی رنگ بودند، این اسماء ابعاد و اقطار نداشته و حدود و اندازه برای آنها نبود و از احساسات توهم کننده ها محجوب بود و اسماء پوشیده ای که پوشیده نبود، پس آن را کلمه تامه ای قرار داد که چهار جزء و رکن توأمان داشت هیچ کدام از آن اجزاء قبل از دیگری نبود؛ از آن چهار، سه اسم را آشکار کرد، زیرا مردم به آنها نیازمند بودند و یک اسم را پوشیده داشت و آن همین اسم مکنون مخزون است؛ پس اینها اسمایی هستند که آشکار شدند و آن اسماء ظاهر عبارتند از: اللَّه و تبارک و تعالی برای هریک از این اسماء چهار رکن قرار داد، بنابراین مجموع آن دوازده اسم می شود آنگاه برای هرکدام از آن ارکان سی اسم فعل منسوب به آن قرار داد، آن اسماء عبارتند از: الرحمن الرحیم... پس این اسماء با اسماء حسنی دیگر که مجموع آنها به سیصد و شصت اسم بالغ می شوند نسبت این اسماء هستند، و این اسماء سه گانه ارکانند و یک اسم از آن ارکان نیز محجوب و مکنون و مخزون است، که حجاب آن اسم این سه اسمند. لذا فرمود: «بگو: خداوند و یا رحمن را بخوانید هر

کدام را بخوانید، وی دارای اسماء حسنی است».

بعد از شرح حدیث در گذشته می توانید این روایت را نیز معنا کنید و تطبیق نمایید؛ اکنون نیز مطلبی را تذکر می دهم که قبلا یاد نکرده بودم و آن اینکه، فرمود: «خلق اسماء... مستتر غیر مستور» مراد همان است که بیان کردیم که هر موجود در حال ثبوت در عالم صفات به نحو اجمال از حقیقت نبوت بهره ای داشت، زیرا در آن عالم متصف به این صفات بود.

مراد از خلق اسماء نیز تنزیل از عالم اسم مستأثر به آن عالم است، و اطلاق اسم بر آن به اعتبار این است که از خدای تعالی به وجود علمی اش خبر می دهد و مراد از مستتر غیر مستور (پوشیده ای که ناپوشیده است) این است که وی در مراتبی که در تحت اوست مستتر است و مراد از عدم استتار اسم یعنی وی در همه مراتب ظاهر است، پس از شدت ظهور و پیدایی اش مستتر و پوشیده بماند.

مراد از این که فرمود: «خداوند آن را حکمت تامه قرار داد که دارای چهار رکن توأمان است که هیچ یک بر دیگر مقدم نیست» این است که خدای تعالی آن را تمام و کامل آفریده است و در عالم وجود به چیزی غیر از خودش نیازمند نمی باشد، زیرا عالم امکان با همه مراتبش در او منطوی است، زیرا خدای تعالی مبادی همه شؤون خویش را در ایشان به ودیعت گذاشت و این که چهار رکن برای آن قرار داد و مراد از جزء (و رکن) جزء حقیقی نیست، اوصافی که برای آن یاد شده قرینه براین مطلب است، بلکه مراد این است که مجالی

آن چهار هستند و مراد از اینکه توأمان هستند و با همدیگر معیت دارند این است که نسبت آن اسم با آن چهار جزء یکی است و هیچ کدام در تجلی واسطه دیگری نیست، گرچه در تقدم و تأخر درجاتی گوناگون دارند، و مراد از این که سه اسم را آشکار کرد، یعنی این سه اسم قابل اشاره اند، ولی آن واحد مکنون قابل اشاره نیست.

این که فرمود: «فهذه الأسماء التی ظهرت» فهذه الاسماء مبتدا و التی خبر آن است، مراد از آن مرتبه معلوم بودن و مرتبه وجود کلی و مرتبه ولایت نوری است، و مراد از اسم محجوب مرتبه تقرر آن در عالم علیم و عالم است، زیرا دانستید که آنها قابلیت اشاره در موطن عالم علیم و عالم را ندارد.

این که فرمود: ظاهر از آن اسماء اللَّه و تبارک و تعالی است؛ یعنی این اسماء سه گانه گرچه قابلیت اشاره دارند و اسم مکنون مخزون چنین قابلیتی ندارد، جز این که اسم ظاهر به طور اطلاقی تنها «اللَّه» است و این که فرمود: تبارک و تعالی باشند، این دو را برای وصف خدا آورده نه این که مراد از این سه اسم اللَّه و تبارک و تعالی باشد، چنان که برخی توهم کرده اند.(145)

این مطلب که امام فرمود: پس اینها اسمایی اند که ظاهر شده اند از این سه اسم به جمع تعبیر کرد، ولی دوباره از آنها به الفاظی که بر مفرد مذکر اطلاق می شود تعبیر فرمود، پس همین دلالت بر مطلوب ما دارد، زیرا فرمود: «فالظاهر هو اللَّه تبارک و تعالی»(146) و نیز بعد از آن فرمود: «فهو الرحمن الرحیم» که در اینجا ضمیر به «ما هو الظاهر»

برمی گردد، گرچه احتمال می رود که ضمیر در این سخن وی «فهو الرحمن الرحیم» به اسم یاد شده در مرتبه اول برگردد.

و این که فرمود: پس اینها نسبتی با این اسماء دارند؛ یعنی بین آن اسماء سه گانه و همه موجودات ارتباطی برقرار است. و این که فرمود: این سه اسم ارکانند و یک اسم مکنون مخزون را با این اسماء سه گانه استتار و محجوب کرد مراد از اینکه اسماء سه گانه ارکان او هستند این نیست که به آن در تأثیر نیازمندند، بلکه مراد این است که بزرگ تر از این است که خودش و به لحاظ ذاتش بما هو هو در تدبیر عالم شهادت مباشرت کند، زیرا از مباشرت در آن بسیار فراتر است و لذا به این سه اسم آن رامحجوب کرد تا صفت متعالی بودن خود را حفظ نماید و الّا خودش در پس پرده در تمام مراتب مؤثر است.

از اول، اسمی است که از محمدصلی الله علیه وآله مشتق کرده و مراد از دوم اسمی است که از علی علیه السلام مشتق نموده است.

چنان که در روایت ابو حمزه از ابو عبداللَّه علیه السلام بیان شده است(148) و همانند این جمله در اخبار موجود است و در هر موجودی آیه ای از آن وجود دارد، بنابراین امام سجادعلیه السلام به خدای تعالی به واسطه ایشان تقرب می جوید، زیرا آن دو راه به سوی خدایند و نیز در همه انسان ها چنین است، حتی خود محمد و علی. و به خواست خدا در فقره «من أراد اللَّه بدأ بکم» خواهد آمد.

حقیقت نبوت در وحدت چهار مرتبه دارد: وحدت ذات، وحدت صفت، وحدت فعل، وحدت اثر. اما درباره وحدت اثر می دانید که مبدأ همه اسماء حسنی که در عالم آثار و صور موجود است اللَّه می باشد و البته همه صور، خواه فردی و خواه ترکیبی صور اسماء حسنی هستند، و این اسم نیز واحد می باشد و آثار و صور گرچه فراوانند، لکن آنچه ظاهر است یکی است و آن اسم اللَّه می باشد.

فعل نیز به این دلیل وحدت دارد که عالم وجود کلی فعل چیزی است که در نزد پروردگار در عالم تمیز معلومات و عالم مفاتیح موجود است و البته جز خدا کسی عالم مفاتیح را نمی داند و عالم وجود کلی شعاع همان چیز می باشد و این عالم وجود وحدت دارد.

و درباره وحدت صفت اینکه: آن چیزی که به نزد خدا در عالم تمیز معلومات و عالم مفاتیح معلوم است مصدر و منشاء همه صفات می باشد و آن چیز وحدت دارد.

اما درباره وحدت ذات اینکه: وی چیزی است که در

عوالم اسم عالم و علیم و علم و عالم اسم مستأثر فانی شده است و این فنا ذاتی است، یعنی هرگز محدودیتی ندارد تا با لفظ «این» بدان اشاره شود و یا نظری به آن معطوف گردد و هیچ چیز حتی عدم را نمی توان با آن اعتبار کرد.

را دارند در هر سال هفت میقات با آنها دارند: یکی از مواقیت فرود ملائکه و استفاده از ایشان توسط ائمه علیهم السلام، شبهای قدر است امور خلق با اجناس و فصول و انواعش در هریک از شبهای قدر در ائمه علیهم السلام آشکار می شود.

اگر خواستی چنین بگو: امور از عالم تمیز معلومات که عالم کتاب است به عالم مشیت و عالم اراده و عالم قدر فرود می آید. آنگاه به عالم قضاء در شب های جمعه فرود می آید، در شب های جمعه ارواح ائمه علیهم السلام و امام حی علیه السلام به عرش صعود می کند، آنگاه با دانش فراوان هبوط می نمایند و اگر چنین نبود معلومات ایشان پایان می یافت و در این باره روایاتی در کافی آمده، برای همین منظور باب مستقلی گشوده شد و بیان شد که در این شب ها امور به مرتبه قضاء می رسند.

فقراتی از دعای کمیل که قرائت آن در شب نیمه شعبان و شب های جمعه توصیه شده بر آن دلالت دارد در آنجا فرمود: «فأسئلک بالقدره الّتی قدّرتها وبالقضیه الّتی حتمتها وحکمتها؛ خدایا از تو به قدرتی که آن را تقدیر کردی و به قضایی را که حتمی و محکم کردی می خواهم».

میقات چهارم و پنجم ائمه علیهم السلام با ملائکه در روزها و ساعاتی است که اشیا در آن دو به مرتبه اذن و اجل رسیده است و اخباری در این باره وارد شده که در این هنگام بر ابواب علوم ایشان افزوده می گردد و در کافی(149) در این باره بابی باز شده است.

میقات هفتم در اوقات تکون تدریجی اشیاء و تحقق یکی پس از دیگری آنهاست، پس در این مواقیت هفت گانه ملائکه در حال رفت و آمد و انگیزش هستند

تا تکلیف امام را در امور خودش و مردم بیان کنند، بلکه بخشی که برای بیان تکلیف در رعیت و امور مربوط به ایشان است به تدریج و آرام آرام به آنها ابلاغ می شود، آیا شما در درون و باطن خود نمی یابید که کسی در هر حرکت و سکون تو را برای انجام آن وادار می کند و یا باز می دارد؟!

دلیل آنچه بیان کردیم غیر از اخباری که در خصوص هر یک از مراتب هفت گانه آمده و ما بدان اشاره کردیم، اخباری است که درباره ابتدای خلقت آنها آمده، من تنها به ذکر یکی تبرک می جویم؛ روایت را مرحوم مجلسی در بحار(150) از کتاب ریاض الجنان از انس بن مالک نقل نموده است وی گفت: «بینا رسول اللَّه صلّی صلوه الفجر ثمّ استوی فی محرایه کالبدر فی تمامه، فقلنا: یا رسول اللَّه! إن رأیت أنْ تفسّر لنا هذه الآیه قوله تعالی: «فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدآءِ وَالصّالِحِینَ» فقال النبی صلی الله علیه وآله: أمّا النبیون فأنا، وأمّا الصدّیقون فعلی بن أبی طالب، فأمّا الشهدآء فعمّی حمزه، وأمّا الصالحون فابنتی فاطمه وولداها الحسن والحسین. فنهض العبّاس من زاویه المسجد إلی بین یدیه وقال: یا رسول اللَّه! أ لست أنا وأنت وعلی وفاطمه والحسن والحسین من ینبوع واحد؟ قال: وما وراء ذلک یا عماه؟! قال: لأنّک لم تذکرنی حین ذکرتهم ولم تشرفنی حین شرفتهم.

فقال رسول اللَّه: أمّا قولک: أنا وأنت وعلی وفاطمه والحسن والحسین من ینبوع واحد، فصدقت. ولکن خلقنا اللَّه نحن حیث لا سمآء مبنیه ولا أرض مدحیه ولا عرش ولا جنّه ولا نار، کنّا نسبّحه حین لا تسبیح، ونقدّسه حین لا تقدیس،

فلمّا أراد اللَّه بدء الصنعه، فتق نوری فخلق منه العرش، فنور العرش من نوری ونوری من نور اللَّه، وأنا أفضل من العرش.

ثمّ فتق نور ابن أبی طالب، فخلق منه الملآئکه فنور الملآئکه من نور ابن أبی طالب، ونور ابن أبی طالب من نور اللَّه، ونور ابن أبی طالب أفضل من نور الملآئکه.

وفتق نورا بنتی فاطمه منه فخلق السماوات و الارض فنور السماوات والارض من نور ابنتی فاطمه و نور فاطمه من نور الله. و فاطمه افضل من السماوات والارض.

ثم فتق نور الحسن فخلق منه الشمس والقمر، فنور الشمس والقمر من نور الحسن، ونور الحسن من نور اللَّه، والحسن أفضل من الشمس والقمر.

ثمّ فتق نور الحسین، فخلق منه الجنّه والحور العین، فنور الجنّه ونور حور العین من نور الحسین، ونور الحسین من نور اللَّه، والحسین أفضل من الجنّه والحور العین. ثم إنّ اللَّه خلق الظلمه بالقدره فأرسلها فی سحائب البصر، فقال الملآئکه: سبّوح قدّوس ربّنا عرفنا مذ هذه الأشباح ما رأینا سوءاً، فبحرمتهم ألا کشفت ما نزل بنا، فهنالک خلق اللَّه تعالی قنادیل الرحمه وعلّقها علی سرادق العرش.

فقالت: إلهنا! لمن هذه الفضیله وهذه الأنوار؟ فقال: هذا نور أمتی فاطمه الزهراء، فلذلک سمّیت أمتی الزهراء، لأنّ السموات والأرضین بنورها ظهرت وهی ابنه نبیی وزوجه وصیی وحجّتی علی خلقی، أشهدکم یا ملآئکتی! إنّی قد جعلت ثواب تسبیحکم وتقدیسکم لهذه المرأه وشیعتها إلی یوم القیامه، فعند ذلک، نهض العبّاس إلی علی بن أبی طالب، و قبّل مابین عینیه وقال: یا علی! لقد جعلک اللَّه حجّه بالغه علی العباد إلی یوم القیامه؛ پیامبر ما رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز صبح را به جا آورد، آنگاه به سان ماه

شب چهارده در محراب قرار گرفت. پرسیدیم: ای رسول خدا! اگر خواهی برای ما این آیه: «أُولئِکَ الَّذِینَ...» ایشان: با کسانی محشورند که خداوند به آنها نعمت داده، یعنی پیامبران و صدیقان و شهداء و صالحان» را تفسیر فرمایید! پیامبر فرمود: مراد از پیامبران منم و مراد از صدیقان علی بن ابی طالب است و مراد از شهدا عمویم حمزه می باشد و مراد از صالحان دخترم فاطمه و دو پسرش حسن و حسین هستند. عباس از گوشه مسجد برخاست و به نزد پیامبر آمد و گفت: ای پیامبر خدا! آیا من و تو و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک سرچشمه نیستیم؟ فرمود: مقصودت چیست؟ عباس گفت: ای رسول خدا! هنگامی که ایشان را یاد کردی، مرا یاد نکردی و در زمانی که ایشان را بدان شرافت ها یاد کردی، مرا مشرف نفرمودی.

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: این که گفتی من و تو و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک سرچشمه هستیم، راست گفتی. لیکن خدای تعالی ما را به هنگامی آفرید که آسمانی بنا نشده و زمینی گسترده نگردیده و عرش و بهشت و جهنمی نبود، ما به هنگامی او را تسبیح می کردیم که هیچ کس او را تسبیح نمی کرد و در زمانی او را تقدیس می کردیم که هیچ تقدیسی انجام نمی گرفت، هنگامی که خداوند خواست عالم را بیافریند، نور مرا شکافت و از آن عرش آفرید، پس نور عرش از نور من و نور من از نور خداست و من بهتر از عرش هستم.

آنگاه نور ابن ابی طالب را شکافت و از آن فرشتگان را آفرید، پس نور فرشتگان

از نور ابن ابی طالب و نور او از نور خداست، پس نور او افضل از نور فرشتگان است.

سپس نور دخترم فاطمه را شکافت و از آن آسمان ها و زمین را آفرید، پس نور آسمان ها و زمین از نور دخترم فاطمه و دخترم فاطمه از نور خداست و فاطمه برتر از آسمان ها و زمین است.

پس از آن نور حسن را شکافت و از آن خورشید و ماه را آفرید، پس نور خورشید و ماه از نور حسن هستند و نور حسن از نور خدا و نورش از خورشید و ماه برتر است.

آنگاه نور حسین را شکافت و از آن بهشت و حوریان آفرید، را پس نور بهشت و فرشتگان از نور حسین و نور او از نور خدا و حسین افضل از بهشت و حوریان است.

و در پایان خداوند با قدرتش تاریکی را آفرید و آنها را به سوی سحائب بصر روانه ساخت. فرشتگان گفتند: «سبوح قدوس ربنا» یعنی بدون نقص و پاکیزه است، پروردگارمان از زمانی که این اشباح را شناختیم بدی ندیدیم، خدایا به حرمت ایشان آن چه را بر ما فرود آمده را دور کن، در این هنگام خدای تعالی قندیل های رحمت را آفرید و آنها را در سراپرده عرش آویخت.

فرشتگان گفتند: پروردگارا! کیست که چنین فضیلتی دارد و چنین انواری را حایز است؟ فرمود: این نور کنیزم فاطمه زهرا است، به همین خاطر کنیزم را زهرا نامیدم، زیرا آسمان ها و زمین به واسطه نور وی ظهور و بروز یافت و او دختر پیامبر و همسر وصی و حجت من بر مردم است. ای فرشتگانم! شاهد باشید که من ثواب تسبیح و

تقدیس شما را برای این زن و شیعه وی در روز قیامت قرار دادم. در این هنگام عباس برخاست و به نزد علی بن ابی طالب رفت و بین دو چشمش را بوسید و گفت: ای علی! خداوند تو را تا روز قیامت حجت بالغه بر بندگان قرار داده است».

از اینجا دانسته شد که مبدأ پیدایش فرشتگانی - که موکلان عرشند و استواری عرش به ایشان است و ایشان باید عرش را حمل کنند و فرشتگان کروبی و روحانی و فرشتگانی که موکل بر آسمان های هفت گانه و زمین های هفت گانه و بالا و پایین و مابین آنها - از مراتب سه گانه ای است که برای رسالت است. (این در ارتباط با تکوین)

و اما به لحاظ این که رفت و آمدهای فرشتگان برای خدمت و اجرای دستورات ایشان و مشرف شدن به زیارت آنها و زیارت قبور آنها و غیر آنها و اینکه ائمه فرشتگان را می بینند با توجه به اینکه آنها از وجود ایشان تکوین یافتند اخباری آمده است.

از جمله این روایات روایت علل (151)به اسنادش به ابی خدیجه از اباعبد اللَّه علیه السلام است که گفت: از آن حضرت شنیدم که فرمود: مردی در حال طواف پدرم با او برخورد، دستش را بر شانه اش گذاشت و گفت: می خواهم از سه خصلت بپرسم که کسی جز تو و مردی دیگر آن را نمی داند، پدرم سکوت کرد و طواف خویش را به پایان برد، آنگاه در حجر اسماعیل رفت و دو رکعت نماز طواف خواند، من به همراه پدرم بودم، هنگامی که نمازش را به پایان برد، صدا زد سؤال کننده کجاست؟ آن مرد آمد و در جلوی آن حضرت نشست،

پدرم فرمود: پرسش خویش را بیان نما! آن مرد از مسائلی پرسید، هنگامی که پاسخ های خویش را گرفت، گفت: راست گفتی و رفت. پدرم فرمود: این مرد جبرئیل بود که به نزد شما آمد تا معارف دینی را به شما بیاموزد.

از جمله روایت کافی(152) و بصائر(153) است و آن دو به اسناد خویش به حسین بن علی العلا از ابوعبداللَّه روایت کرده اند، وی گفت: «آن حضرت فرمود: ای حسین و در این هنگام دست خود را به دیوارهای خانه گذاشت فرشتگان بسیار بر این دیوار تکیه زده اند و چه بسا با رغبت با ما ملاقات کرده اند.

و در بصائر در ابتدای این روایت چنین اضافه کرد: ای حسین خانه های ما محل هبوط ملائکه و منزلگاه وحی است، آنگاه دست خود را بر...» که ادامه روایت با روایت بالا اندکی تفاوت دارد.

تنها بر آن حضرت نازل می شود، ولی مردم دیگر که وی به سوی آنها مبعوث شده بر آنها چنین وحی نمی گردد؛ ما یافتیم که از زمره امت، علی بن ابی طالب است که فرمود: «لو کشف العظآء ما ازددت یقیناً(155)؛ اگر پرده برداشته شود، بر یقین من افزون نگردد». و نیز ائمه علیهم السلام از امت من محسوب می شوند، پاکانی که خدای تعالی ایشان را از پلیدی پاک و پاکیزه کرد، چنانکه در قرآن منصوص است.

با استمداد از ولی توفیق در جمع بین دو آیه گوییم: هر نفسی گرچه به افق بلند معرفت و تخلیه و تزکیه برسد به طوری که هیچ چیزی را نبیند، مگر اینکه خداوند را قبل از آن و با آن و بعد از آن ببیند و پروردگارش را به گونه ای ملاقات کند که هیچ چیز به غیر از وی در دلش باقی نماند، چنان که در معنای قلب سلیم روایت شده است.(156)

و در کافی(157) از امام صادق از معنای سخن حق تعالی: «إِلّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»(158) سؤال شد، فرمود: «القلب السلیم الّذی یلقی ربّه ولیس فیه أحد سواه؛ دل پاک و سالم آن دلی است که پروردگارش را در حالی ملاقات کند که هیچ کس در آن غیر از خدا نباشد». وی در عالم خود سیر می کند و از حدودش تجاوز نمی کند و به مرتبه ای از مراتب اللَّه اسمی می رسد که خدای تعالی در بدو ایجاد و انشایش در او به ودیعت گذاشت، اللهی که مبدأ تمام اسماء در همه عوالم است و یا اینکه به شأنی از شؤون خدا می رسد؛ پس گرچه وی ذاتا غیر متناهی است، ولی در

رعیت نسبت به ولی زمان و وصی پیامبرش متناهی است و همچنین وصی در عالم خود گرچه نهایتی ندارد، ولی نسبت به رسولش که وصی و مولایش می باشد متناهی است، و همچنین نسبت رسول به خداوند - جلت عظمته - این چنین است، گرچه خداوند نسبت به رسولان محیط است.

پس وحیی که بر محمد نازل شده است نهایت مرتبه توحید است که جامع همه مراتب توحید می باشد، این مرآت و آینه وحدت الهیه است، نه اینکه از مرتبه ای از مراتب آن حکایت کند.

و لذا فرمود: «یوحی إِلَی أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ»(159) و اله را به صیغه جمع (کم) اضافه کرد و فرمود: إِلهُکُمْ این صیغه جمع برای استغراق افرادی است، از آن به حقیقت تک تک افراد تعبیر کرده است، زیرا قوام و ارکان همه مراتب اسم اللَّه است، خداوند این اسم را در ابتدای آفرینش و ابداع موجودات در آنها به ودیعت گذاشته، پس مراد از وحی نبوت و اسم اعظم است که خداوند - جلت عظمته - در دل های ایشان کاشته و این وحی از آن دل برمی خیزد و در زیارت شب مبعث یعنی بیست و هفتم رجب این چنین به آن اشاره شده است: «اللّهمّ إنّی أسألک بالتجلّی أعظم...(160)؛ خدایا من از تو به واسطه تجلی اعظمت می خواهم...». و همین مرتبه «قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی (161) است. چنان که در کتاب احتجاج(162) و در تفسیر امام(163) در سوره بقره نقل شده است آن حضرت درباره آیه فرمود: به ایشان بگو من در بشر بودن همانند شما هستم و لکن پروردگارم فقط مرا به پیامبری برگزید، چنان که به برخی افراد ثروت و تندرستی و

زیبایی می دهد و به برخی دیگر نمی دهد پس انکار ننمایید که خداوند مرا برای پیامبری برگزید.»

و روایت کافی(164) بر همین مطلب دلالت دارد، این روایت از حمران بن اعین از ابی عبد اللَّه علیه السلام نقل شده است که آن حضرت فرمود: «إنّ جبرئیل أتی رسول اللَّه برمانتین، فأکل رسول اللَّه أحدیهما وکسر الأخری بنصفین فأکل نصفا وأطعم علیاً نصفاً، ثم قال له رسول اللَّه: یا أخی! هل تدری ما هاتان الرمانتین؟ قال: لا، قال: أمّا الأولی فالنبوّه لیس لک فیها نصیب، وأمّا الأخری فالعلم فأنت شریکی فیه. فقلت: أصلحک اللَّه! کیف یکون شریکه فیه؟ قال: لم یعلم اللَّه محمداً علماً إلّا وقد أمره أن یعلمه علیاً؛ جبرئیل برای رسول خداصلی الله علیه وآله دو انار آورد، رسول خداصلی الله علیه وآله یکی از آن دو را میل فرمود، و دیگری را دو قسمت کرد، نیمی از آن را میل فرمود و نیم دیگر را به علی علیه السلام داد، آنگاه رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: برادرم! آیا می دانی این دو انار چیستند؟ عرضه داشت: خیر. فرمود: انار نخست نبوت بود و تو را از نبوت بهره ای نیست؛ و انار دوم دانش است، تو در دانش شریک منی. عرضه داشتم: خداوند تو را سلامت بدارد، چگونه وی شریک پیامبر گردید؟ حضرت فرمود: خداوند هیچ دانشی را به پیامبر نیاموخت مگر این که به او فرمان داد که به علی بیاموزد».

و از محمد بن مسلم روایتی(165) در همین معنا وارد شده است، و در پایان گفتار امام علیه السلام فرمود: به خدا سوگند! رسول خدا صلی الله علیه وآله حرفی را نیاموخت مگر اینکه آن سخنی را که

خداوند به او آموخت به علی علیه السلام آموخت، آنگاه دانش به ما منتقل گردید، سپس دست خویش را بر سینه اش قرار داد.

و اکنون که حقیقت وحی را که بر پیامبرصلی الله علیه وآله فرستاده شد، دانستید، بر شما روشن است که مراتب وحی را که بر محمدصلی الله علیه وآله وارد شد از طبیعت آن حضرت و مراتب وحیی که بر آل محمدعلیهم السلام وحی شده از مراتب پایین تر از آن وحی است، به طوری که حقیقت وحی از طبیعت وی تنزل یافته است.

پس مراد از هبوط وحی بر آل محمدعلیهم السلام این است که وحی به مرتبه ای که به آل محمدعلیهم السلام داده شده فرود آمده، پس ایشان مهبط حقیقت وحی هستند.

این مطلب در این است که وحی به رسول خداصلی الله علیه وآله اختصاص داشته و اوّلاً و بالذات وحی به ائمه علیهم السلام نیز داده شده، لیکن ایشان به طور تبعی از آن بهره ورند.

الّذی یسمع الکلام ولا یری الشخص؛ تفاوت بین رسول و نبی و امام این است که رسول کسی است که جبرئیل بر او فرود می آید و او جبرئیل را می بیند و سخنش را می شنود و بر او وحی نازل می شود، و چه بسا در خواب رؤیایی همانند رؤیای ابراهیم می بیند و نبی چه بسا سخن را می شنود و چه بسا شخص را می بیند ولی نمی شنود و امام کسی است که کلام را می شنود، ولی شخص را نمی بیند».

و از کافی(167) به اسنادش به برید از ابی جعفر و ابی عبد اللَّه علیهما السلام در سخن حق تعالی: «وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَلا نَبِی»(168) وَلا مُحَدِّثٍ...؛ ما قبل از تو هیچ پیامبر و نبی و محدثی را نفرستادیم...». عرضه داشتم: فدایت شوم! این قرائت شما را ما قرائت نمی کنیم (یعنی کلمه محدث در آیه شریفه قرآن موجود نیست) معنای رسول و نبی و محدث چیست؟ فرمود: رسول کسی است که فرشته بر او آشکار گردد، و با او سخن گوید. نبی کسی است که در خواب فرشته را ببیند. گاه نبوت و رسالت در یک تن جمع می شود، محدث کسی است که صدا را می شنود، ولی صورت را نمی بیند.

اخبار دیگری(169) در این باب نیز موجود است که همه آنها متفقند بر این که رسول شخص را می بیند، و فرشته را معاینه می کند، و سخن او را می شنود، و در خواب او را می بیند، و امام و محدث فرشته را نمی بینند، و نبی اگر رسول باشد فرشته را می بیند و نیز او را در خواب می بیند و صدا را می شنود».

توضیح این مطلب متوقف بر بیان مراتب نبی

و رسول و محدث و امام است.

اقتضای مألوه می کند، و اسم غیر از مسمی است، پس هر کس اسم را بپرستد و نه معنی را کفر ورزید، و چیزی را نپرستید، و هر کس اسم و معنا را بپرستد، پس شرک ورزید و دو چیز را عبادت نمود و هرکس مسمی را بپرستد و نه اسم را این توحید است».

و در باب معبود(171) نیز نظیر همین را نقل کرده است.

و در قاموس آمده: اله الاهه و الوهیه عبادت کرد و لفظ جلاله از آن است.

و فوق این مرتبه وجود مطلق است.

و فوق آن مرتبه عدم است که در عالم خلق از آن ذکری نیست، و تنها در عالم حق تعالی مذکور است.

آنگاه مراتب سه گانه غیبیه ای هستند که به تفصیل در سابق با آنها آشنا شدیم و اباعبداللَّه در روایت کافی به اسنادش به زید شحام به آن اشاره کرد که مرتبه نخست آن مرتبه عبودیت است.

و به اسنادش(172) به جابر از ابو جعفرعلیه السلام روایت کرده است که گفت از آن حضرت شنیدم که می فرمود: «إنّ اللَّه تبارک وتعالی اتّخذ ابراهیم عبداً قبل أن یتّخذه نبیاً، وأنّ اللَّه اتّخذه نبیاً قبل أن یتّخذه رسولاً، وأنّ اللَّه اتّخذه رسولاً قبل أن یتّخذه خلیلاً، وأنّ اللَّه اتّخذه خلیلاً قبل أن یجعله إماماً، فلمّا جمع له الأشیاء قال: إنّی جاعلک للناس إماماً(173)؛ خدای تبارک و تعالی ابراهیم را بنده اش گرفت و این قبل از آن بود که او را به عنوان نبی مبعوث نماید، و قبل از این که او را رسول نماید او را نبی کرد و قبل از این که او را خلیل گیرد او را رسول قرار داد و خدای تعالی

قبل از این که او را امام گیرد او را خلیل گرفت، پس هنگامی که این حقایق را در وی جمع کرد فرمود: من تو را امام و پیشوای مردم قرار دادم».

پس مرتبه عبودیت پایین تر از مرتبه رسالت و نبوت خاصه است که آنها دو اعتبار از یک مرتبه اند، و آن مرتبه استفاضه و افاضه می باشد، و آن دو پایین تر از مرتبه خلت (دوستی) است که مرتبه موت است که حتی از مرتبه وجود مطلق می میرد، و این مرتبه پایین تر از مرتبه امامت است، زیرا مرتبه موت حتی از مرتبه عدم است.

روی می آورد، چنان که فرمود: «یوْمَ لا ینْفَعُ مالٌ وَلا بَنْونَ إِلّا مَنْ أَتَی اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِیمٍ»(175)؛ روزی که مال و فرزندان سود نبخشد مگر کسی که دل پاک برای خدا آورد. «قلب سلیم» تفسیر به دلی شده که پروردگارش را ملاقات کند، پس هیچ کس جز خدا در آن نمی ماند. چنان که از امام صادق علیه السلام روایت شده است(176) که مولای ما امام سجادعلیه السلام(177) فرمود: «اللّهمّ إنّی أخلصت بانقطاعی إلیک وأقبلت بکلّی علیک؛ پرورگارا! من خالصانه به تو پناه آورده ام و با همه وجودم به تو روی آور شدم».

مرتبه سوم: بعد از این روی دلش به سوی خدا منصرف می گردد به گونه ای که بنده، هیچ تصرفی غیر از خدای تعالی را برنمی تابد، پس مطمئن می گردد که هرچه در دلش می افتد و یا به گوشش می خورد جز از خدای تعالی نیست، پس از وساطت رسول بی نیاز می شود و آنچه راکه در دلش می افتد و یا به گوشش می خورد قبول می نماید و به آن ملتزم می شود و یقین دارد که از جانب خداست.

و بعد از این هیچ کس بر او حجت نیست، مگر اینکه خداوند فرمان دهد؛ چنانکه در اوصیای پیامبرانی که الوالعزم نیستند چنین است و اگر چیزی بر دل او وارد شود و یا بر گوش او مطلبی خوانده شود که مربوط به دیگران می شود چنین شخصی رسول نیز هست همانطور که نبی بود و این مرتبه سوم است.

مرتبه چهارم: مرتبه خلت است و آن رسیدن بنده به مرحله ایست که چون میتی در قبضه خداوند قرارگیرد خود را همانند سرابی می بیند که تشنه او را آب می بیند و وقتی به نزد او آمد آن

موجود را چیزی که بوی وجود شنیده باشد نمی یابد، چنان که ابن بابویه از مولای ما ابومحمد عسکری علیه السلام(178) روایت کرد که وی از آن حضرت پرسید که مرگ چیست؟ فرمود: «التصدیق بما لا یکون؛ رسیدن به مرتبه ای که در عالم وجود تحققی ندارد»، و این مرتبه مرتبه «او ادنی» است، چنان که مرتبه دوم مرتبه «قاب قوسین» است.

و مرتبه پنجم: مرتبه امامت است و آن رسیدن بنده به درجه ای است که وجود و عدم و مرگ و زندگی را در نمی یابد و اثبات نفی و نفی اثبات بی خبر می ماند؛ این مرتبه موسوم به مرتبه حیرت و سدره المنتهی و آخرین مرتبه سیر ممکن است و بالاتر از آن مرتبه ربوبیت می باشد. و آن گفتار حق تعالی است که فرمود: «وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلی ثُمَّ دَنی فَتَدَلّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أدْنی 179) - إلی - وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَهً أُخْری عِنْدَ سِدْرَهِ المُنْتَهی .»(180)؛ او در افق اعلی است آنگاه نزدیک تر شده و تدلی نمود، پس به دو قاب قوس یا نزدیک تر رسید تا اینکه فرمود: و در نزول دیگری او را در سدره المنتهی دید. و به خواست خدا به زودی در سخن امام «والقاده الهداه» بیان دیگری از مراتب عبودیت در تفسیر حق تعالی: «نُرِی إِبْرَاهِیمَ مَلَکُوتَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ»(181)؛ «به ابراهیم ملکوت آسمان ها و زمین را نشان خواهیم داد» را می گوییم.

دلیل بر آنچه بیان کردیم این است که بعد از اتصاف بنده به صفت عبودیت فرشته موکل منصب رسالت و آورنده تکالیف پیامبران و حامل خلعت ایشان جبرئیل است و حامل خلعت خلت عزرائیل است که متولی منصب اماته می باشد، چنان که در روایت

وارده در تفسیر آیه شریفه «وَاتَّخَذَ اللَّهُ اِبْراهِیمَ خَلِیلاً»(182) آمده است.

در کافی(183) و عیاشی(184) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که به هنگامی که خدای - عزّوجلّ - ابراهیم را خلیل خویش گرفت بشارت به خلت به او رسید، پس ملک الموت به شکل جوانی سپیدروی که دو پیراهن سپید بر تن او بود و از موهایش آب و یا روغن می چکید به نزد ابراهیم علیه السلام آمد، ابراهیم علیه السلام وارد منزل شد، جبرئیل در بیرون خانه به استقبال او شتافت. حضرت ابراهیم مردی غیرتمند بود، و هرگاه برای کاری منزل را ترک می کرد در آن را می بست و کلیدش را با خود می برد، اکنون که بازگشته بود، زیباترین مرد را در داخل منزل بر در خانه اش یافت؛ پرسید: ای بنده خدا چه کسی اجازه داد که وارد منزل من شوی؟ مرد جواب داد: خدای خانه، فرمود: البته پروردگار خانه از من سزاوارتر است، اکنون بگو تو کیستی؟ پاسخ داد: من عزرائیل هستم.

حضرت ابراهیم ترسید و فرمود: آیا آمدی که روح از بدنم جدا سازی؟ پاسخ داد خیر، خدای تعالی بنده ای را خلیل خویش گرفته است، پس من برای دادن بشارت آن آمده ام، فرمود: آن مرد کیست که من او را تا هنگام مرگ خدمت کنم؟ گفت: تو هستی، پس ابراهیم به نزد ساره آمد و گفت: خداوند مرا خلیل خویش گرفت.

ولی خداوند برای منصب امامت حاملی قرار نداده است (و فرشته ای را مأمور تبشیر آن نکرده است) و فرمود: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنّاسِ إِماماً»(185) من تو را برای مردم امام قرار دادم. و در هر دو روایت امام فرمود: امامت در دیدگاه حضرت ابراهیم چندان بزرگ

آمد که گفت: «وَمِنْ ذُرِّیتِی قَالَ لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»(186)؛ خداوندا فرزندان مرا نیز امام گردان. عهد من (امامت) به ستمگران (از ذرّیه و فرزندان تو) نمی رسد.

بر معنای امامت این روایت کافی(187) در باب «أنّ الإمام متی یعلم أنّ الإمامه قد صارت إلیه؛ باب اینکه امام چه هنگام، آمدن امامت (امام شدن) را می فهمد. دلالت دارد. در کافی(188) به اسنادش به هارون بن فضل گفت: ابوالحسن علی بن محمد را در روزی که ابوجعفرعلیه السلام وفات یافت دیدم، «فقال: إنّا للَّه وإنّا إلیه راجعون(189)، مضی أبوجعفر فقیل له: وکیف عرفت؟ قال: لقد تداخلنی ذلّه للَّه لم أکن أعرفها؛ فرمود: همه ما از خدا هستیم و به سوی وی باز می گردیم، ابوجعفرعلیه السلام وفات یافت از آن حضرت پرسیدند: چگونه متوجه وفات او شدی؟ فرمود: در من ذلتی برای خدا راه یافت که تاکنون آن را نمی شناختم».

زیرا اشکالی ندارد که امام صامت درنهایت کمال باشد و تنها فاقد فعلیت امامت باشد، و هنوز آن منصب به او منتقل نشده باشد، بنابراین آن ذلتی که آن را نمی شناخت و بعد از وفات پدرش بر او طاری شد همان منصب امامت باشد.

اکنون که آیات پروردگار و سنت خلفای او برای شما بیان شد، و با گوش های فهمنده به آنها گوش دادی، دلت بیدار شود و آگاه گردد که مراد اخبار در فرق بین امام و نبی و رسول و محدث، همان فرق بین رسول و نبی به دو چیز است (چنانکه در آن تصریح شده) و تفاوت رسول و نبی که دارای منصب خلت و امامت نیستند به این دو نیست.

امام و محدث نیز چنین هستند، زیرا مراد

از آن دو مطلق امام و محدث مثل اسحق و یعقوب هستند که شریعت ندارند و تنها از اوصیای حضرت ابراهیم هستند، و نیز مثل سلمان می باشد که درباره وی آمده که وی محدث بوده است، وگرنه مثل محمد و آل او و ابراهیم و امامان آل محمدعلیهم السلام سخن فرشته را می شنیدند ولی خود فرشته را نمی دیدند، و قبلا چگونگی برخورد فرشتگان نسبت به ایشان و این که آنها در عالم تکوین فروع انوار آل محمدعلیهم السلام هستند را فهمیدی پس در دیگر شؤون چه می اندیشی؟

روشن است که هر نبی و یا رسولی که به مرتبه خلت و امامت نرسد نمی تواند از خدای - عزّوجلّ - تلقی کند مگر به توسط فرشتگان و یا به آمدن وحی در خواب باشد، اما کسانی که به مرتبه خلت و امامت رسیده باشند، نیازی به صورت یافتن وحی و یا وساطت فرشتگان در آوردن وحی ندارند، زیرا وساطت آنها در مرتبه رسالت ضرورت دارد.

و لذا خدای تعالی در حق حبیب خود فرمود: «وَما ینْطِقُ عَنِ الهَوی إِنْ هُوَ إلّا وَحْی یوحی عَلَّمَهُ شَدِیدَ القُوی (190)؛ او از هوی سخن نمی گوید، این جز وحیی که به او وحی می شود نیست، کسی که دارای قوای فراوان است به او تعلیم کرده است. مراد از شدید القوی خدای تعالی است، چنانکه علی بن ابراهیم گفته است و این آیه شریفه: «فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ مَا أَوْحی (191) بر آن دلالت دارد، پس کدامین فرشته را جرأت است که در آن مقام موجود شود ویا بوی وجود را بشنود، چه رسد که بتواند واسطه بین خدا و حبیب او محمدصلی

الله علیه وآله شود، «وَلَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الکُبْری (192)؛ او آیات پروردگار بزرگ خود را دید.

با فهم این مطلب مراد از مهبط وحی معلوم می شود، زیرا وحیی که به محمدصلی الله علیه وآله وحی کرده است امکان هبوط ندارد مگر به سوی امامان، زیرا غیر از ایشان نمی توانند آن را دریافت کنند و قابلیت و استعداد آن را واجد نیستند تا بتوانند محل هبوط آن باشند. پس «الف و لام» در «مهبط الوحی» برای عهد است، پس شما (ای امامان) اولین منزل وحی هستید، آنگاه دیگر مراتب مهبطهای شما هستند.

«عَذَابِی أُصِیبُ بِهِ مَنْ أَشآءُ وَرَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَی ءٍ فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یتَّقُونَ وَیؤْتُونَ الزَّکاهَ وَالَّذِینَ هُم بِآیاتِنا یؤْمِنُونَ»(196)؛ عذابم را بر هر کس بخواهم می فرستم و رحمت من همه اشیاء را برمی گیرد، و به زودی آن را برای کسانی که پروا پیشه می کنند و زکات می دهند، و کسانی که نشانه های ما را باور می کنند می نویسم. و نیز سخن حق تعالی: «وَما أَرْسَلْناکَ إلّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ»(197)؛ و ما تو را جز برای رحمت دو جهان نفرستادیم. بر آن دلالت دارد، و این مطلب در شرح حقیقت نبوت بیان شده است.

و نیز سخن حق تعالی: «وَقالُوا لَوْلا نُزِّلَ هذَا القُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ القَرْیتَینِ عَظِیمٍ أَ هُمْ یقْسِمُونَ رَحْمَهَ رَبِّکَ...»(198)؛ و گفتند: و چرا این قرآن را بر مردی بزرگ از این دو قریه نفرستاده است، آیا ایشان رحمت پروردگار را تقسیم می کنند. مراد از رحمت در اینجا نبوت است، چنانکه در احتجاج(199) و تفسیر امام(200) از پدرش روایت شده است که گفت: روزی رسول خداصلی الله علیه وآله در آستان کعبه نشسته بود، عده ای از بزرگان قریش جمع شدند تا اینکه فرمود: «عبداللَّه بن امیه به پیامبر گفت: اگر خداوند می خواست رسولی برای ما بفرستد باید بزرگ ترین ثروتمند و کسی که بهترین وضع را دارد برای ما بفرستد چرا قرآن را که تو گمان می بری که خدا بر تو فرستاده و تو را رسول خویش کرده بر مردی بزرگ از این دو قریه ولید بن مغیره در مکه و یا عروه بن مسعود ثقفی در طائف نازل نکرده است...» در این هنگام سخن حق تعالی نازل شده که: « وَقالُوا لَوْلا نُزِّلَ... - إلی -

وَرَحْمَهُ رَبِّکَ خَیرٌ مِمّا یجْمَعُونَ»(201)؛ یعنی نبوتی که به تو عطا کردیم.

و نیز آیه شریفه: «وَلَوْ شآءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النّاسَ أُمَّهً واحِدَهً وَلا یزالُونَ مُخْتَلِفِینَ إِلّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَلِذلِکَ خَلَقَهُمْ...»(202)؛ اگر پروردگارت می خواست مردم را یک امت قرار می داد و هرگز اختلاف نمی کردند، مگر کسانی که خداوند به ایشان رحم کند، برای همین ایشان را آفریده است.

علی بن ابراهیم گفت(203) درباره روایت ابی الجارود از ابوجعفر که فرمود: «وَلا یزالُونَ مُخْتَلِفِینَ»؛ پیوسته در دین مختلف بودند». و مراد از «إِلّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ» آل محمدعلیهم السلام و پیروان ایشان هستند، «وَلِذلِکَ خَلَقَهُمْ»؛ اهل رحمت اختلاف در دین نمی کنند.

و در کافی(204) از امام صادق روایت شده است که مراد از آیه فوق «وَلا یزالُونَ مُخْتَلِفِینَ...» مردم در فهم واقع در اشتباهند و همه در هلاکت هستند مگر کسانی را که پروردگارت به آنها رحم کند یعنی مگر شیعیان ما و «لِذلِکَ خَلَقَهُمْ» برای رحمت خویش ایشان را خلق کرده یعنی برای طاعت امام ایشان را خلق کرده است.

گویم: توضیح این آیه شریفه و دو روایت شریف فوق این است که: چون خدای تعالی نهایت کمال را داراست به طوری که هیچ کمالی از جلال و جمال را فاقد نیست و صفات حق تعالی دارای مراتب غیر متناهی اند، و هر کدام شؤونی غیر متناهی دارند، و عالم امکان گنجایش وجود آنها را ندارد، زیرا عالم امکان عالم امور محدود است، به همین خاطر خواست مراتب صفات و شؤون خود را برای خلقش آشکار کند، لذا مخلوقات را دارای اطوار و مراتب ساخت و انسان را آفریده و بیان را به او آموخت، تا مظهر همه صفات

او شود و انسان را دارای اطواری کرد تا هر فردی مظهر و مرتبه ای از مراتب جامعیت او باشد، چنان که فرمود: «ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ للَّهِ ِ وَقاراً وَقَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً»(205)؛ چه شده شما را که برای خدا ثبات و وقار ندارید در حالی که خداوند شما را بر اطواری آفریده است».

و فرمود: «وَمِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّمواتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَأَلْوانِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ»؛ از آیات خداوند آفرینش آسمان ها و زمین و تفاوت های زبان ها و رنگ های شماست، همانا در آن نشانه هایی برای جهانیان است». به همین خاطر در آدمیان دو تن را در همه ملکات و حالات و خواسته ها و چهره ها و رنگ ها و دیگر ویژگی هایی که باعث اشتباه شود یکسان دیده نشده و نمی بینید. به همین خاطر امام صادق علیه السلام در روایتی که در کافی(206) به اسنادش به شهاب آمده و چنین شنیده که فرمود: اگر مردم می دانستند که چگونه خدای تعالی مردم را آفریده هرگز کس دیگری را ملامت نمی کرد و حدیث را تا به اینجا رساند که آن حضرت فرمود: اگر مردم می فهمیدند که خدای - عزّوجلّ - این مردم را این گونه آفرید، هیچ کس دیگری را سرزنش نمی کرد».

و در اخبار طینت به اسناد کلینی(207) به زراره از ابوجعفرعلیه السلام آمده که آن حضرت فرمود: «اگر مردم می دانستند که پیدایش خلق چگونه است هرگز دو تن با همدیگر اختلاف نمی کردند» اکنون که مردم نمی دانند، لذا با همدیگر در دین اختلاف دارند، و در علم و عمل با همدیگر متفاوتند و هرکس بر شاکله و طینت خود می تند و گمان می کند که او درست را فهمیده و هرکدام بر دیگری اشکال می کند،

مگر کسانی که مظاهر عالم رحمت مطلقه غیر متناهی باشند، ایشان محمد و آل پاک او علیهم السلام و دوستداران ایشان هستند و نیز طبقات مختلف انبیاء و پیروان ایشان که مرتبه ای از مراتب محمدصلی الله علیه وآله بوده و کتاب های ایشان آیه ای از آیات کتاب او می باشد این کتاب بر همه آن کتاب ها مشرف و مهیمن بوده و شاهد علوم و آدابی که انبیاء دارند می باشد. چنان که مفاد اخبار طینت بر آن دلالت دارد.

اکنون که مطالب یاد شده را فهمیدی برای شما روشن می شود که اسم اشاره «وَلِذلِکَ خَلَقَهُمْ» به مجموع مطالبی که از مستثنی و مستثنی منه استفاده می شود بر می گردد، یعنی به دلیل عدم اختلاف اهل رحمت آنها را آفرید و چون اختلاف کنندگان اختلاف کردند، ایشان را جداگانه آفرید، پس اهل رحمت اهل جمعند، و بین ایشان اختلافی نیست و رحمت همن عالم وجود مطلق است، زیرا عالم عدم قابل اختلاف نیست و عالم نور و ظلمت نیز نمی توانند با همدیگر ائتلاف کنند.

ذات قدرت و یا علمش، عین ذات و قدرتش عین ذات است و یا صفات ذاتیه چند صفت هستند؟ این عالم، عالم تنزل ذات به عالم صفات و عالم تمیز اجمالی هر صفت از دیگری است، پس از ذات در این عالم به مثل علم و قدرت و حیات تعبیر می شود، مثل مثال های قبلی.

اعتبار سوم صفات اعتبار ثبوت همیشگی آنها برای ذات به لحاظ نفی اضداد و تنزیه ذات از آنها بدون ملاحظه تنزل آنها به اسماء نوعیه است که ارباب انواع خلقند، از ذات در این اعتبار به مثل علیم و قدیر تعبیر می شود.

اعتبار چهارم آن اعتبار تنزل صفات به عالم اسماء که ارباب انواعند می باشد، پس از آن صفات به مثل قادر و عالم تعبیر می شود.

اعتبار پنجم آن اعتبار تشخص جزئیات هر نوع است و این که هر کدام از جزئی دیگر تشخص پیدا می کنند، لذا به این اعتبار معلوم و مقدور و دیگر صفات است.

اکنون که این مطلب معلوم شده است، بدان که رحمن همان رحمت به اعتبار سوم است، و به همین خاطر بر همه اشیاء استیلا یافت، و همه اجزاء عالم امکان قابلیت گنجایش آن را دارند، اما اعتبار چهارم صفات و در پی آن اعتبار پنجم ویژه مؤمنان است و اسم رحمن در غیر مؤمن به اعتبار چهارم است که به اسم باری تنزل کنند و در همین اعتبار در مؤمنین به اسم رحیم تنزل می کند، و در اعتبار پنجم در مؤمنین رحم می کند و در غیر مؤمن خشم می گیرد و خشم می گیرد، و لذا امام صادق علیه السلام(208) فرمود: «الرحمن اسم خاصّ لصفه عامّه، والرحیم اسم عامّ لصفه خاصّه؛

رحمن اسم خاص برای صفت عام و رحیم اسم عام برای صفت خاصه است» یعنی چون رحمانیت به این است که خداوند وجود را به همه موحودات بدهد بدون این که وجود به مؤمنین اختصاص داشته باشد، پس اسم رحمن ویژه خدای تعالی است، زیرا این معنا نمی تواند در دیگران پیاده شود، ولی رحیم عطوفت است به طوری که در پی آن سودی باشد، این اسم عام است که غیر حق تعالی نیز به آن موصوفند.

از این مطلب معلوم شد که رحمت دو بخش است: رحمت ابتدایی و رحمت جزایی، اولین رحمت رحمت رحمانیه است که به همه موجودات وجود می دهد، وجودی که اصل همه خیرات و قوام همه شرور است.

رحمت دوم رحمت رحیمیه است و این رحمت همان است که در پی ایمان به خدا درآمد و پاداش بر آن است، مثل توفیق دادن برای انجام طاعات و رسوخ ایمان در دل های مؤمنان و خوش آیندی ایمان برای مؤمنین و ناخوشایندی فسوق و نافرمانی و نیز پایان بخشی عواقب مؤمنان به خیر مثل ترس و خشیت و امید و گمان خوش به خدای تعالی و امثال آن، پس خدای تعالی رحمن رحیم در دنیاست، ولی در آخرت اصل وجودی که مبدأ همه اشیاء و آشکار کننده شؤون خیر است را در مؤمنان حفظ می کند و این وجود را به بهشت و حوریان زینت می دهد، بلکه هرچه را نفوس خواهانند و چشم را می نوازند، ده برابر تا آنچه که در آیه شریفه به آنها بشارت داده که: «مَثَلُ الَّذِینَ ینْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی کُلِّ سُنبُلَهٍ مِئَهُ حَبَّهٍ وَاللَّهُ

یضاعِفُ لِمَنْ یشآءُ وَاللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ»(209)؛ و مثل کسانی که اموال خویش در راه خدا انفاق نمایند همانند دانه ای است که هفت سنبله آورده که در هر سنبله صد حبه است و خداوند برای هرکس که بخواهد چند برابر می کند و خداوند وسعت بخش داناست». پس او رحمن رحیم در آخرت است، لذا در دعا فراوان آمده است «یا رحمن الدنیا والآخره ورحیمهما».(210)

در روایت شریفه: «الملائکه تفرش اجنحتها فی مجلس العلم؛ فرشتگان بالهای خویش را در مجلس دانش می گسترانند» مراد است.

اطلاق سوم علم، اطلاق علم بر خود مسائل است، مثل این که می گویند: کتاب های علم فقه، کتاب های علم اصول، و بر این وزان مراد از این اطلاق های سه گانه معنای حدثی (مصدری) نیست، چنان که مقصود از آنها صور حاصله حاضر در ذهن که اگر عالم ولو بعد از استنباط به آنها استحضار نداشته باشد جاهل می شود نیست.

دلیل دوم کتاب است، خدای تعالی فرمود: «قُلْ هَلْ عِنْدَکُمْ مِنْ عِلْمٍ فَنُخْرِجُوهُ لَنا»(211)؛ آیا چیزی می دانید که برای ما بیان کنید؟. و در حق یعقوب فرمود: «وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لَما عَلَّمْناهُ»(212)؛ او دانشی دارد که ما به او آموختیم. و فرمود: «وَینْذِرَ الَّذِینَ قالُوا اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلا لِآبآئِهِمْ کَبُرَتْ کَلِمَهً تَخْرُجُ مِنْ أَفْواهِهِمْ إِنْ یقُولُونَ إِلّا کَذِباً»(213)؛ و انذار می کند کسانی را که گفتند، خدای تعالی فرزندی برای خود گرفته، در حالی که به آن علم ندارند، و پدران آنها نیز به آن علم ندارند، کلمه ای بسیار بزرگ (و اشتباه) است که از دهن ایشان خارج می شود، ایشان جز دروغ نمی گویند». معنای آن این است که ایشان از ناحیه خدا دلیلی از کتاب و غیر آن ندارند تا اثبات آن کند، و گرنه ایشان چنین اعتقاد دارند که خدای تعالی فرزندی برای خود گرفته است.

و فرمود: «وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوآءَهُمْ مِنْ بَعْدِ ما جآءَکَ مِنَ العِلْمِ إِنَّکَ إِذاً لَمِنَ الظّالِمِینَ»(214)؛ اگر بعد از این که از ناحیه پروردگارت به علم رسیدی از هواهای ایشان پیروی کنی از ستمگران خواهی بود.

و فرمود: «وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوآءَهُمْ بَعْدَ الَّذِی

جآءَکَ مِنَ العِلْمِ ما لَکَ مِنَ اللَّهِ مِن وَلِی وَلا نَصِیرٍ»(215) یعنی: «اگر بعد از این که به تو علم داده شده از هواهای ایشان پیروی نمایی از جانب خدا ولی و یاوری نخواهی داشت».

و فرمود: «وَما أُوتِیتُمْ مِنَ العِلْمِ إِلّا قَلِیلاً»(216)؛ دانشی جز اندک به شما داده نشده است.

این خبر شریف که: «العلم نور یقذفه اللَّه فی قلب من یشاء(217)؛ دانش نوری است که خداوند در دل هر کس بخواهد می اندازد» برای اثبات مطلوب ما کافی است و می تواند شاهد ما بوده و بیان کننده آیات فوق باشد.

علاوه این که خداوند به اشیاء قبل از وجود خارجی آنها علم داشت، بلکه علم خدای تعالی ازلی و عین ذاتش می باشد، پس چگونه ممکن است که معنای حدثی (مصدری) و یا صور حاصله عین ذات او باشد؛ پس به ناچار یکی از این دو امر لازم است: 1 - ازلیت اشیاء 2 - حدوث علم خدای تعالی در نظر بدوی به برخی از آیات مثل: «أَحَسِبَ النّاسُ أَنْ یتْرَکُوا أَنْ یقُولُوا آمَنّا وَهُمْ لا یفْتَنُونَ»(218)؛ آیا مردم گمان بردند که با این گفته که ایمان آوردیم به حال خود گذاشته می شوند و امتحان نمی گردند. «وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَلَیعْلَمَنَّ الکاذِبِینَ»(219)؛ کسانی که پیش از ایشان می زیستند را آزمودیم، پس خدا باید کسانی را که راست گفتند بداند و کسانی را که دروغ گفتند بشناسد.

و فرمود: «وَلَیعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَلَیعْلَمَنَّ المُنافِقِینَ»(220)؛ خداوند باید کسانی را که ایمان آورده اند بشناسد و بفهمد منافقان کیانند. در این چهار فعل (لیعلمن) که برای انشاء است دلالت می کند که هنوز آنها وقوع نیافته اند.

و نیز

خدای تعالی فرمود: «وَتِلْکَ الْاَیامُ نُداوِلُها بَینَ النَّاسِ وَلِیعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَدآءَ...»(221)؛ و این روزها را بین مردم دست بدست می گردانیم تا خداوند کسانی را که ایمان آورده اند بشناسد و از شما شاهدانی بگیرد.

و فرمود: «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الجَنَّهَ وَلَمّا یعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَیعْلَمَ الصّابِرِینَ»(222)؛ آیا گمان کرده اید که داخل بهشت می گردید در حالی که هنوز خداوند کسانی از شما را که جهاد کرده اند نمی داند و صابران را در نیافته است». زیرا آیه نخست مثل دو آیه اول و دوم علم خدا را در دو موضع نفی می کنند، در حالی که بدیهی است که علم خدای تعالی به اشیاء قبل از حدوث ازلی است و امثال آن در قرآن کریم فراوان است اکنون به توفیق کسی که همه عنایات را تنها او می بخشد رمز این آیات را می گشاییم، شما در گذشته تفاوت بین رحمت رحمانیه و رحمت رحیمیه را فهمیدید و این که صفات دارای مراتب و اعتباراتی اند:

اعتبار و مرتبه اول: این است که صفت عین ذات می باشد معنای این که ذات به لحاظ این که ذات است از همه چیز کفایت می کند. به معنای این است که ذات موجود است نه به وجود، عالم است نه به علم، حی است نه به حیات، چنان که مولای ما امیرالمؤمنین در خطبه وسیله فرمود: علم وی به ادات و آلاتی نیست که بدون آن نتواند علم پیدا کند، بین وی و معلومش علمی دیگر نیست که به آن عالم به معلومش گردد.

اعتبار دوم: این که صفات حق تعالی متعددند و آنها عبارتند از: علم و قدرت و حیات و وجود و سمع و

بصر، در هر کدام از این صفات باید امری اعتبار شود که هر صفتی از آن در عرض صفت دیگر باشد. پس به ناچار باید ذات در عالم صفات به حجابی محجوب گردد، آن حجاب باعث تنوع و گوناگونی صفات می گردد و هر صفتی در عرض دیگری قرار می گیرد. این عالم، عالم تجلی اسم مستأثر به جلوه های صفات است.

اعتبار سوم: این است که هر صفتی مثلا علم، ذاتی اسم مستأثر است، و به نادانی بدل نمی شود، لذا به این اعتبار به ذات «علیم» گفته می شود، و این اسم دلالت دارد که مبدأ اشقاق آن ذاتی موصوف است بدون اعتبار احتجاب آن به اسماء نوعیه ای که هریک از آنها رب هریک از انواع علوم متباینه اند.

اعتبار چهارم: احتجاب اسم مستأثر به این حجاب هاست پس به اعتبار یاد شده از وی به مثل اسم عالم تعبیر می شود، این اسم دلالت می کند که موصوف آن درصدد تنزل از قوه به فعل است بدون این که اعتبار بالفعل شدن آن شود، به طوری که می توان از فعلیت مبدا و از صدورش از موصوف و از وقوعش برمفعول خبر داد به طوری که مفعول مصداق و محل انجام فعل در عرض مصداق دیگر می گردد.

اعتبار پنجم: فعلیت اسم مزبور به لحاظ یاد شده است، پس به این اعتبار می توان از موصوف خبر داد که مثلا دانست و می داند، در حالی که در آن مراحل نمی توانستیم چنان خبری بدهیم، زیرا این مرتبه فعل است و قبل از صدور فعل از صدور آن از فاعل نمی توانستیم خبر دهیم، اگرچه مبدأ ذاتی موصوف بوده باشد. زیرا می دانید که اگر کسی ملکه فقاهت و اجتهاد را در بالاترین

مرتبه داشته باشد ولی مشغول اجتهاد و استنباط نشده باشد، نمی توان از او نفی علم کرد و نادانی را برای او ثابت کرد، بلکه علیم و عالم را برای او اثبات می کنیم و بدان حکم می نماییم، لذا می گوییم وی چون علیم و عالم است می تواند قضاوت کند، و هر چه که بر فقیه جایز باشد برای او ثابت است، و نیز می توانیم از او خبر دهیم که دانست و می داند، و یا همانند چنین خبرهای درباره او می توان داد.

اکنون که مطالب فوق را دریافتی پس اعتباری که اسم مستأثر بدان محتجب شده و لذا علم در عرض قدرت و دیگر صفات قرار گرفت. این اعتبار همان احاطه وی به مفاتیح اشیاء است، و آن وجودات ماهیات متمایز در عالم تمایز معلومات می باشد، این مرتبه همان مرتبه چهارم حقیقت نبوت است که در آیه شریفه: «وَعِنْدَهُ مَفاتِحُ الغَیبِ لا یعْلَمُها إِلّا هُوَ»(223)؛ و به نزد او کلیدهای غیب موجود است که جز او کسی آن را نمی داند. به آن اشاره شده است، این مرتبه ای است که قابل اشاره وجودی جز در آن عالم نمی باشد، و او در هر شی ء مفتاح همه مراتب و مبدأ همه عوالمش می باشد و جوهر همه عوارض آن همان مرتبه کتاب است، این مرتبه کتاب از همان خصال هفتگانه ای است که در روایت حضرت ابوعبداللَّه امام صادق علیه السلام و ابوالحسن بیان شد، در آنجا بیان گردند که هر چیز در آسمان و زمین به کمال نمی رسد مگر به مرتبه کتاب پس مرتبه کتاب مرتبه ای است که همه اشیاء در عالم الهی تعین پیدا می کند و مرتبه غیب همه اشیاء است، آنگاه به

مشیت الهی و اراده و قدرت و قضا و اذن و اجل خداوند در عالم خلق متعین می گردد، بدون این که مراتب آن معین گردد و شؤون آن معلوم شود، پس همه مراتب عالم اکبر در وی منطوی است، لذا در تعین هر مرتبه و شأنی باید خصال هفت گانه اعمال گردد.

پس معنای علم خدا این است که خداوند مرتبه غیب اشیاء و معلوماتش را تمیز و تشخص داد، ولی نه به این معنا که تمیز و تشخص آنها به گونه ای باشد که در عرض شی ء دیگر به این و آن اشاره شود و در عین حال خداوند احاطه علمی به آنها دارد، چنانکه مفاد آیه شریفه: «وَعِنْدَهُ مَفاتِحُ الغَیبِ لا یعْلَمُها إِلّا هُوَ» چنین است.

پس از این که تعبیر به «عنده» کرد برای فهماندن این است که اسم مستأثر وی بر آنها احاطه دارد، و از این که به «لا یعْلَمُها إِلّا هُوَ» به آن اشاره کرد تا بفهماند که تشخص دادن مفاتح مزبور در آینده ویژه حق تعالی است، لذا هم اکنون تشخص علمی ندارد و در ضمن دلالت دارد که معلومات حدوث پیدا می کنند، و در عین حال علم وی به آنها احاطه دارد، پس احاطه علمی حق تعالی به اشیاء مستلزم وجود آنها نیست و علت تامه برای تعین آنها نمی باشد، بنابراین احاطه علمی نه در عالم الهی باعث تعین آنهاست و نه در عالم خلق و هنگامی که در عالم حق - تبارک و تعالی - تعین یافت به واسطه مشیت و اراده و قدر و قضا و اذن و اجل در عالم خلق تعین می یابد، ولی در این مرحله

هنوز مراتب آن تشخص نیافته و شؤون آن متعین نمی باشد.

آنگاه به آن هفت خصال الهی (مشیت و اراده...) تک تک مراتب تشخص می یابند، بنابراین احاطه علمی حق با نفی علم درگذشته و آینده منافاتی ندارد.

قصه در همه اشیای محدود چنین است و اصلا تا زمانی که سهمیه زید معلوم نشده و به مشخصات ممیزه تشخص نیافت نمی توان حکم به وجود آن کرد، اما می توان به آن احاطه کرد، زیرا احاطه به هویت ممکن است و لازم نیست هویت تشخص های گوناگون پذیرفته باشد، پس مثال ما برای این بود که ممکن است احاطه بر چیزی ممکن باشد ولی آن چیز هنوز تعین حدی پیدا نکرده باشد.

به عبارت دیگر: علم به هویت های اشیاء تعلق می گیرد و متعلق دانستن اشیاء در ماضی و مستقبل (علم و یعلم) دانستن اشیاء به مشخصات و تعینات است، بنابراین بین اثبات علم و بین نفی علم (در گذشته و آینده) تنافی ندارد، همین مطلب در خطبه حضرت علی علیه السلام به روایت کافی(224) از فتح بن جرجانی آمده است وی گفت: من با حضرت ابوالحسن در یک مسیر حرکت می کردیم، تا این که فرمود: «کان ربّاً إذ لا مربوب، وإلهاً إذ لا مألوه، وعالماً إذ لا معلوم، وسمیعاً إذ لا مسموع؛ وی پروردگار بود در آن هنگام که هیچ مربوبی نبود، و معبودی بود که هنوز عابدان نبودند، و دانایی بود که هنوز دانسته ها محقق نبودند، و شنونده ای بود به هنگامی که شنیده ها نبودند. و تتمه ای در روایت دیگر از علی بن ابراهیم(225) نقل شده و آن این است: «عالم إذ لا معلوم، وخالق إذ لا مخلوق، وربّ إذ لا مربوب؛ دانا بود در زمانی که هنوز معلوم نبود، آفریننده ای بود که هنوز آفریده ای نبود، پروردگاری بود که هنوز پروریده ای نبود. پس مراد حضرت اثبات مراتب چهارگانه این صفات برای حق تعالی است، و می خواهد نفی

تنزل آنها به مرتبه پنجم کند.

مرتبه پنجم مرتبه وقوع فعل از فاعل بر مفعول است، در این مرتبه می توان نفی صفات کرد در عین حال که مبدأ اشتقاق موصوف را برای او اثبات می کنید، چنان که در بنا و نجار مادامی که بنایی نکرده و سریر را نساخته می توان گفت که وی هنوز کاری نکرده و نفی این کار (یعنی مرتبه پنجم) مستلزم نفی مراتب چهارگانه نیست، و حتی مستلزم نفی یک مرتبه هم نیست. لذا ابوعبداللَّه امام صادق علیه السلام (در روایت کافی(226) از ابوبصیر) به همین مطلب اشاره دارد: «قال سمعت أباعبد اللَّه یقول: لم یزل اللَّه - عزّوجلّ - ربّنا والعلم ذاته ولا معلوم، والسمع ذاته ولا مسموع، والبصر ذاته ولا مبصر، والقدره ذاته ولا مقدور، فلمّا أحدث الأشیآء وکان المعلوم وقع العلم منه علی المعلوم والسمع علی المسموع والبصر علی المبصر والقدره علی المقدور؛ پیوسته خدای - عزّوجلّ - پروردگار ما بوده و علم عین ذات او بوده در حالی که هنوز معلوم نبوده و سمع ذات او بود ولی هنوز مسموع وجود نیافته بود و بصر عین ذات او بود و هنوز مبصری نبود و قدرت ذات او بود و هنوز مقدوری نبود، هنگامی که اشیاء را آفرید و معلوم تحقق یافت علم وی به معلوم و سمع وی به مسموع و بصر وی بر مبصر و قدرت وی بر مقدور تعلق گرفت».

پس مثال ما برای بیان همین مقدار خوب است گرچه مثال از جهات دیگر با مورد ما تفاوت دارد.

حادث می باشد، دچار اشتباه شدند و منشأ اشتباه ایشان توجه نکردن به مراتب اشیاء و تمییز ندادن حدود صفات و اعتبارات آنهاست و این که هرهیأتی به یک اعتبار غیر از اعتبار ملحوظ در هیأت دیگر است.

اکنون دلیل دیگر بر این مطلب که «متعلق علم هویت های اشیاء است و متعلق علم به ماضی و مضارع (علم و یعلم) مشخصات ممیزه اشخاص از یکدیگر است و نه مراتب و شؤون آنها» این است که همه ادیان اتفاق دارند که علم حق به اشیاء ازلی است و نیز خدای تعالی بعد از خلقت اشیاء به همه مراتب و شؤون آنها علم دارد، در این صورت چگونه دیگر اسماء و صفات از قبیل خالق و باری و مقدر و مدبر و مصور و موجد و سمیع و بصیر و خبیر و... تا هزار اسم مجال بروز دارند، معنای این که علم از صفات ذات است و آن را از خدای تعالی ازلا و ابدا نمی توان نفی کرد برخلاف دیگر صفات فعلی چیست؟ و نیز معنای این که همه موجودات در آسمان ها و زمین بر خصلت های هفت گانه علم و مشیت و اراده و قدر و قضا و اذن و اجل هستند چیست؟ اگر کسی گمان برد که می تواند این قاعده را نقض کند کفر ورزیده است. بلکه از عالم علیه السلام در روایتی که در کافی(227) نقل شده و حدیث به اینجا رسید که فرمود: «فللَّه تبارک وتعالی البداء فی ما علم متی شآء...؛ خدای تعالی هرگاه بخواهد در آنچه می داند تجدید نظر می کند». یعنی بعد از تنزیل از عالم تمیز معلومات به عالم مشیت که عالم وجود کلی

است بداء را می پذیرید، نه در عالم تمیز معلومات.

خدای تعالی فرمود: «یمْحُو اللَّهُ ما یشآءُ وَیثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الکِتابِ»(228)؛ خداوند آنچه را بخواهد محو کند و آنچه را بخواهد اثبات می کند، و امّ الکتاب به نزد حق تعالی است.

مراد این است که معلوماتی که به عالم مشیت رسیده را محو می کند و در همین عالم چیز دیگری را اثبات می کند، ولی در عالم تمیز معلومات محو صورت نمی گیرد، بلکه آنچه محو می شود و اثبات می گردد در آنجا وجود دارند و آن عالم ام الکتاب و لوح محفوظ است.

و عالم اذن و عالم اجل می آید، همه آنها محیط بر مادون بوده و به سان احاطه جنس عالی نسبت به جنس سافل و جزییات اضافیه بر مادون محیطند، اگر متعلق علم اشیاء متعین می بود راهی برای بداء در آنچه خدا می دانست نبود تا خداوند به هر هنگام بخواهد آن را دگرگون کند، بلکه اصلا توقف معلومات بر مشیت و دیگر خصال معنایی نداشت. زیرا علم به آن تعلق گرفته بود و نیازی به مراحل پایین نبود.

اگر گویی: لازمه سخن شما این است که اشیاء به طور متعین و مشخص برای خدای تعالی معلوم نیستند، بلکه بعد از وجود معلوم می گردند! گویم: اگر معلوم نبودن اشیاء نادانی و جهل خداوند است، ما از این گفته به خدا پناه می بریم، بلکه از این جنبه علم قبل از حدوث خداوند همانند بعد از حدوث آن است و حدوث اشیاء بر دانش خداوند نیافزود، زیرا دانستید خداوند در عالم صفات به آنها علم داشت. و اگر مراد از اینکه اشیاء برای خدا معلوم نبودند این است که اشیاء عینا و شخصا در نزد خداوند نبوده اند، (ما نه تنها قائل به آن هستیم بلکه) با این قول به خداوند تقرب می جوییم، زیرا اشیاء مخلوق و حادثند، و بعد از پیاده شدن همه اسماء حسنی از قبیل صفات ذات و صفات فعل در آنها به مرتبه غیبت رسیده اند، ولی بنابر سخن شما باید اشیاء عینا قدیم و ازلی باشند و همه صفات فعلی از مرحله فعلیت خارج شوند، و هرگز بداء در آنها راه پیدا نکند، زیرا علم حق تعالی نمی تواند دگرگون شود.

اگر گویی: علم به اشیاء به معنای حضورشان

در نزد خداست لازمه آن قدم اشیاء نیست زیرا مراد از حضور اشیاء به نزد حق تعالی این است که برای خدا زمان ها تفاوتی ندارد و زمان ماضی و حال و آینده یکسان است و اشیاء زمانی در زمان وجود خود برای خدا حاضرند، گرچه در اعیان موجود نباشند، پس اگر اشیاء در زمانی موجود شوند و در زمانی نبوده اند منافات با حضورشان نزد حق تعالی ندارند.

گویم: این سخن شما که در زمان گذشته و حال و آینده به نزد خداوند یکی است مورد پذیرش و مسلم است، ولیکن گویم: آیا زمان آینده با همه حوادث شخصاً و عیناً در عالمی در عوالم موجود است؟ یعنی زمان آینده با حوادث به طور مشخص و معین قابلیت اشاره مثلاً در عالم الهی دارد و یا اینکه معدوم است و امکان اشاره ولو در عالم الهی و به اشاره الهی به آن نیست.

اگر گویی: زمان آینده مثلاً در عالم الهی موجود است بنابراین ازلی است و لازمه آن این است که در ازل با خداوند چیزی بوده است و اگر گویی در آن عالم به اشاره الهی نیز موجود نیست در این صورت چه چیزی در آن عالم به نزد خدا حاضر بود؟

پس روشن شد که علم حق تعالی عبارت از اسم مستاثر خداست، به عبارت دیگر اینکه علم خدا به حقایق و انیت های اشیاء که بر آنها اسم «شی ء» اطلاق می شود احاطه دارد و بعد از وصول به مرتبه معلوم و تمیز از دیگر معلوماتی که در عرض آن است یعنی بعد از تنزل در مرتبه معلوم و در عالم الهی قابلیت اشاره در عالم خلق

پیدا می کند، بنابراین پس از اینکه مشیت و دیگر خصلت های هفت گانه الهی در اشیاء تاثیر گذاشتند و در عالم خلق موجود شدند شایسته اشاره در عالم خلق شدند، چنان که در شرح قول مصنف «وموضع الرساله» در شرح حدیث حدوث اسماء بیان شده است.

آگاه نمی کند مگر کسانی به سان پیامبران که از ایشان خشنود باشد. فرمود: به خدا قسم محمدصلی الله علیه وآله از جمله کسانی بوده اند که خداوند از ایشان خشنود بود. و در خرائج(234) از امام رضاعلیه السلام درباره این آیه آمده است: «پس رسول خدا مورد رضایت خداوند است و ما وارثان آن پیامبریم که خداوند وی را بر آنچه از غیب که می خواست آگاهانیده، به همین خاطر ما گذشته ها و آینده ها را تا روز قیامت فهمیدیم و این علمی است که خداوند خواسته که ایشان را در این سخن خویش بر آنها احاطه دهد. «وَلا یحِیطُونَ بِشَی ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاشر بِما شآءب...»(235)؛ خداوند به معلوماتی که به ایشان رسیده و ایشان را بر آنها احاطه داده به مرتبه مشیت رسانده است.

و نیز سخن حق تعالی: «وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَیبِ لَا یعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ وَیعْلَمُ مَا فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلَّا یعْلَمُهَا وَلَا حَبَّهٍ فِی ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتَابٍ مُبِینٍ»(236)؛ در نزد او کلیدهای علم است که جز او نمی داند، و آنچه در خشکی ها و دریاهاست می داند، و هیچ برگ درختی نمی افتد مگر خداوند آن را می داند، و هیچ دانه ای در تاریکی های زمین نمی افتد و تر و خشکی نیست مگر این که او آنها را می داند». در اینجا خداوند احاطه به «مفاتح الغیب» را ویژه خودش قرار داده است و جز او کسی نمی تواند آنها را از همدیگر متمایز سازد، آنگاه فرمود: هر دانه و تر و خشکی که از عالم غیبی که عالم تمیز معلومات است به عالم شهادت تنزل کرده است و به نامی نامیده شده

در کتاب مبین قرار دارد، یعنی: آشکار کننده عالم غیب از عالم شهادت و جدا کننده علم حق از عالم خلق و تفاوت و فرقان عالم وجوب از عالم امکان. و این که خدای تعالی فرمود: «وَکُلَّ شَی ءٍ أَحْصَیناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ»(237)؛ و همه اشیاء را در امام مبین شماره کرده ایم. خدای تعالی شمارش (و معلوم و مشخص کردن) همه اشیا را که امکان شمارش دارند و به نامی نامیده می شوند به امام مبین اختصاص داده است.

مشیت که وعای آن محمد و آل طاهرین علیهم السلام آن حضرت هستند رسید. رسیدن به عالم اعیان موقوف بر تنزیل به عوالمی است که همه موجودات سماوی و زمینی منوط به آن هستند و می توانند بداء بپذیرند.

پس اخباری که دلالت دارد که ایشان علم گذشته و آینده و آنچه خواهد شد را دارند معنایش این است که علم نازل شده به عالم مشیت که محیط بر همه وجودات است که از آن به اضافه اشراقیه تعبیر می شود که ایشان وعای آنند آنگاه در هر سال سرّ عالم در عالم امام در شب های قدر بر او نازل می شود، آن عوالم سه گانه عبارتند از: عوالم مشیت، ارادت و قدر؛ و سه عالم دیگر باقی مانده یعنی عوالم قضاء در شب های جمعه و عوالم اذن در ایام و سپس در ساعاتی که اجل آنها رسیده بر ایشان نازل می شود. اجل آنها زمانی می رسد که خودشان شخصا در آن ساعات به عوالم خویش می روند، و یا در اوقات دیگری که خدای - عزّوجلّ - آن را معلوم کرده و ایشان آن را می دانند، به آن عالم می روند.

بر این که ایشان به هنگامی که بخواهند بدانند می دانند، و اخباری که دلالت دارد بر این که دانش برای ایشان بازشود و تفصیل می یابد و می فهمند و بسته و مجمل می شود و نمی دانند.

می گویم دریاب؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله به هنگام معراج فرود نیامد مگر این که خداوند - جل ذکره - علم گذشته و آینده را به وی آموخت، بسیاری از آن علوم کلی و اجمالی بودند، تفسیر آن امور اجمالی در شب قدر می آید، همچنین علی بن ابی طالب علیه السلام آن جمل از علوم را فهمید و تفسیر آنها نیز در شب قدر می آید، چنانکه با رسول خدا صلی الله علیه وآله چنین بوده است آن مرد پرسنده گفت: آیا آن علوم اجمالی به همراه تفسیر بود؟ پاسخ داد: آری ولیکن تفسیر آن با امر الهی در شب های قدر به پیامبر و اوصیاء می رسد که چنین کن و چنان نما، دلیل آن چیزی است که ائمه علیهم السلام می دانند، به ایشان دستور داده شده که چگونه عمل کنند، گفتم: این جمله را تفسیر نما. فرمود: رسول خدا صلی الله علیه وآله از دنیا رحلت نفرمود مگر این که آن علوم کلی و اجمالی و تفسیرش را می دانست، پرسیدم: پس آنچه در شب های قدر نازل می شود علم به چه چیز است، پاسخ داد: امر و یسر در آن چه می دانست می باشد، آن مرد پرسید: بنابراین در شب های قدر دانشی جز آنچه می دانستند برای ایشان پدید نمی آمد؟ پاسخ داد: درباره این مطلب مأمور به کتمان هستند، و تفسیر آنچه را که از آن پرسیدی جز خدای - عزّوجلّ - نمی داند.

و نیز در تفسیر قول حق تعالی: «فِیها یفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ»(242) از ابوجعفرعلیه السلام روایت شده(243) فرمود: «در هر شب قدر برای ولی امر تفسیر امور هر سال نازل می شود، در آن چگونگی فرامین مربوط به خود وی

و مربوط به مردم بیان شده...» با این روایات مطالبی که ما درباره تفاوت بین مرتبه علم و علیم و عالم و مرتبه علم و یعلم بیان کردیم روشن می شود، و معلوم می گردد که بین اثبات علم و علیم و عالم و نفی علم و یعلم تنافی وجود ندارد.

بر مطالب یاد شده در این که خداوند آن علمی که به محمدصلی الله علیه وآله و آل طاهرین اوعلیهم السلام داده در مرحله مشیت الهی است اخباری که در بداء وارد شده دلالت دارد، از آن جمله روایت کافی(244) به اسنادش به ابوبصیر از ابوعبداللَّه علیه السلام است که فرمود: خدای تعالی دارای دو علم می باشد: علم مکنون و مخزون که جز او نمی داند، و از این علم بداء حاصل می شود و علمی که به ملائکه و رسولان و پیامبران آموخته، ما از این دانش بهره وریم.

پس مراد از این که علم اول مخزون و مکنون است این است که آن علم به عالم مشیت نمی رسد، و مراد از این که خداوند علم دوم را به فرشتگان و رسولان و انبیا داده این است که معلومات در عالم مشیت الهی از همدیگر جدا شده و تمییز پیدا می کنند، عالم مشیت همان عالمی است که خزانه داران و وعای آن محمد و آل طاهرین اوعلیهم السلام هستند.

و از آن جمله روایت کافی(245) به اسنادش از فضیل بن یسار است که گفت: از ابوجعفرعلیه السلام شنیدم که می فرمود: علم بر دو قسم است: علمی که در نزد خدا مکنون و مخزون است و خداوند هیچ مخلوقی را بر آن مطلع نگردانیده است، و علمی که خداوند به ملائکه و فرشتگان

و رسولانش آموخته است، پس علمی که خداوند به فرشتگان و رسولانش آموخته واقع خواهد شد و خود به دروغ نمی افتد، و فرشتگان و رسولانش به دروغ نمی افتند، و آن دانشی که در نزد خدا مخزون است، اگر بخواهد بخشی را فرو می فرستد، و بخشی را تأخیر می اندازد، و هر چه را بخواهد اثبات می کند. ما درباره علم مخزون توضیح دادیم که مراد علومی است که در عالم تمیز معلومات آنها را تفصیل داده است.

و اما دانشی که خداوند به فرشتگان و رسولان و انبیای خویش آموخته همان است که به عالم مشیت فرستاده است، این عالم از عوالم وجود کلی ایشان است که حتماً با تمام شؤون خود به تدریج تا ابد ظاهر می شود، زیرا عالم مشیت برای بقا خلق شده و نه برای فنا، و لذا تعبیر روایت «سیکون» می باشد که دلالت بر تجدد تدریجی دارد، مگر این که مانعی از ناحیه عبد در اجرایش پیش آید.

این که امام فرمود: «و در نزد خداوند علمی مخزون است که برخی را مقدم داشته و فرو می فرستد... الخ» و نیز در روایت نخست فرمود: «علم مکنون مخزون که جز او آن را نمی داند و بداء از آن است». مراد این است که آن علم مبدأ بداء است، یعنی همه عوالمی که تحت آن هستند بداء را می پذیرند، ولی در خود آن بداء جاری نمی شود، زیرا این عالم، عالمی است که محو شده ها و اثبات شده ها در آن نگه داری می شوند و در آن از تغییر و دگرگونی محفوظند، برخلاف دیگر عوالم، پس علمی که به نزد خدا محفوظ است، یکی می باشد و آن لوح محفوظ است

و عوالمی که در آن محو و اثبات انجام می پذیرد چند عالم است.

آن بداء واقع شده خبر داده اند به لحاظ این بوده که آن معلوم در عالمی بوده که تفسیر آن هم به ایشان رسیده است، نه اینکه ایشان از امور محتوم غیر قابل بداء خبر داده باشند، چنان که حضرت علی بن حسین علیهما السلام در روایات عیاشی(247) از زراره از علی بن جعفر از آن حضرت خبر داده که می فرمود: «لولا آیه فی کتاب اللَّه لحدّثتکم بما یکون إلی یوم القیامه، فقلت: أیه آیه؟ قال: قول اللَّه: «یمْحُو اللَّهُ ما یشآءُ وَیثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الکِتابِ»؛ اگر آیه ای در کتاب خدا نبود من از حوادث تا روز قیامت به شما خبر می دادم، پرسیدم کدام آیه بود؟ فرمود: خداوند آنچه را بخواهد محو می کند و اثبات می نماید و به نزد او امّ الکتاب است». به همین مضمون در بحار(248) از احتجاج و امالی(249) و توحید(250) صدوق از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده، چنان که از قرب الاسناد(251) از بزنطی از امام رضاعلیه السلام در حدیثی روایت شده و در آخر آن این بود که اباعبداللَّه و اباجعفر و علی بن حسین و حسین بن علی و حسن بن علی و علی بن ابی طالب علیهم السلام فرمود: «واللَّه لولا آیه فی کتاب اللَّه لحدّثناکم بما أن یکون إلی أن تقوم الساعه «یمْحُو اللَّهُ ما یشآءُ وَیثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الکِتابِ»».(252)

بنابراین روشن شد که مراد از اخباری که دلالت دارد بر اینکه بداء در آن علومی که به انبیا و ائمه علیهم السلام رسید راه ندارد آن علومی است که به عالم اعیان رسیده این عالم عالم فعلیت و عینیت است و آن علمی است که برای ایشان به تدریج و لحظه به لحظه

پدید می آید، این دانش بهترین دانش های ایشان است، چنان که در روایات فرموده اند، زیرا بداء به معنای یاد شده بعد از وقوع راه ندارد.

از آن جمله روایاتی است که در کافی(253) در باب صحیفه و جفر و جامعه آمده و در آخر آن آمده است که گفت: پرسیدم دانش کدام است؟ فرمود: آنچه در شب و روز و واقعه ای بعد از واقعه دیگر و حادثه ای بعد از حادثه دیگر تا روز قیامت حاصل می شود آن علم است و در باب این که امامان، وارثان علم پیامبر خاتم و همه پیامبران و اوصیا هستند. و به اسناد کلینی(254) و مفضل بن عمر روایتی آمده است که در آخر آن فرمود: این علم یعنی علم تورات و انجیل و زبور آن علم نیست، علم کامل آن است که روزانه و لحظه به لحظه حادث می شود.

و در آخر روایت دیگری(255) از ابوبصیر آمده است: علم تنها آن علمی است که شبانه روز و روز به روز و لحظه به لحظه پدید می آید. و از آنچه بیان کردیم روشن می شود که سبب بداء پیدایش علم تازه ای برای خدای تعالی نیست، بلکه بداء ناشی از این است که خدای تعالی عادل است و برای ذات او هیچ تفاوتی ندارد، یعنی صفات متضاد که وجود یکی باعث عدم ضدش می شود در ذات باعث تفاوت نمی شود، زیرا خدای تعالی دارای صفتی نیست و او از صفات بی نیاز است. موجودیت او به وجود و علیم بودن او به علم و قوی بودن او به قدرت نیست، بلکه کمال توحید حق تعالی به نفی صفات است؛ و در فقره شریفه زیارت «ومجدّتم کرمه» و

در این باره تحقیق خواهیم کرد.

و چون صفات حق تعالی به لحاظ صفت اقتضای ظهور و تأثیر و افاضه دارد و عالم امکان، وجود صفات را بر نمی تابد و گنجایش آن را ندارد، به همین خاطر خلائق را اصناف گوناگون کرد تا هر کدام صفتی به صفات یا مرتبه ای از مراتب و یا شأنی از شؤون او را نشان دهد، انسان را آفرید و به او بیان آموخت به اینکه همه اسماء خویش را به او تعلیم داد تا اینکه صفت عدل که صفت جامع اوست گردد، چنان که مفاد آیه شریفه: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَهً»(256) بر آن دلالت دارد، آنگاه آدم را آفرید، و به هنگامی روح خویش را به آدم دمید و به فرشتگان فرمود: بر آدم سجده کنند، و صورت انسانی را به خود نسبت داد و نه صور دیگر موجودات را، چنان که در کافی از امام باقرعلیه السلام روایت شده و در شرح قول امام و عناصر الابرار خواهد آمد.

پس همه افراد و مصادیق انسان جامع همه صفات کمال است، گر چه به لحاظ کمیات مراتب گوناگون باشند، ولیکن هر کدام جامع تمام صفات هستند، منتهی هرکس به اندازه کمیت و بهره ای که از انسان بودن دارد از آن بهره ور است مثل قطره ها و جدول ها و چشمه ها و شطها و دریاها نسبت به آب؛ بنابراین همان طور که قطره و دیگر مراتب آب در داشتن دیگر مراتب آب از قبیل روشن و مایع بودن و رطوبت و برودت شریکند و در عین حال در کمیت ها به حسب صفات گوناگونند، و همه مصادیق انسان نیز متصف به صفات انسانی هستند، البته صفات و

کمالات هرکدام به اندازه بهره ایشان از انسانیت و عمرها و روزی ها و عزت ها و ذلت ها و به شادی ها و اندوه ها و دانش ها و نادانی ها و غیر آنها تفاوت می کند، بنابراین هر کدام از این موارد خود دارای شرایط و موانعی است که برای رسیدن به اجل و تعین در خارج مؤثرند، برخی از آنها نمی گذارند صفات اقتضایی داشته باشند و در مرحله اقتضاء جلوی آن را می گیرند و برخی در مرحله تأثیر جلوی آن را سد می کند و برخی شرط اقتضاء می باشند، بنابراین اگر از عالم تمیز معلومات به عالم مشیت تنزل یابند، به عالم اقتضاء صرف راه یافتند، تنها در زمانی که به عالم اراده و عالم قضاء و عالم اذن و عالم اجل برسند علیت آن حقایق و صفات کامل می شود و هم اکنون بیان کردیم که برای نزول آن به این عالم موانع و شرایطی وجود دارد و این موانع و شرایط همان اسماء منطوی در آنهاست.

پس اگر در اخبار ذکر شده که قطع رحم از عمر می کاهد و صله رحم بر عمر می افزاید، و صدقه و دعا بلا و امثال آن را دفع می کند پس هر کدام از ایشان برای بیان شرطیت و یا مانعیت هستند که نمی گذارند آن اقتضاء به این عوالم برسد، این عوالم در تمامیت و کمال علت آنها مؤثر است، زیرا افراد انسان مجاری صفات الهی اند، چنان که در آن معنای یاد شده بیان کردیم. «ولا حول ولا قوّه إلّا باللَّه العلی العظیم».

بنابراین اگر بدون هیچ گونه مرجحی از ناحیه قوابل، در برخی صفت رحمت و در برخی صفت غضب یا در برخی صفت هدایت و در برخی

صفت ضلالت پیاده شود بر خلاف عدل الهی است، بنابراین باید مرجحی از ناحیه نفس عبد باعث چنین تفاوت هایی گردد تا مردم بر خداوند حجتی نداشته باشند، چنان که خدای تعالی فرمود: «مَنْ کانَ یرِیدُ العاجِلَهَ عَجَّلْنا لَهُ فِیها ما نَشآءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنا لَهُ جَهَنَّمَ یصْلیها مَذْمُوماً مَدْحُوراً وَمَنْ أَرادَ الآخِرَهَ وَسَعی اً لَها سَعْیها وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ کانَ سَعْیهُمْ مَشْکُوراً کُلًّا نُمِدُّ هؤُلآءَ وَهؤُلآءِ مِنْ عَطآءِ رَبِّکَ وَما کانَ عَطآءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً»(257)؛ هر کس دنیای عاجل را خواهد، برای وی آنچه را بخواهیم و برای کسانی که بخواهیم دنیای عاجله می دهیم، و آنگاه برای وی دوزخ قرار خواهیم داد که مذمت شده و هلاک شده در آن وارد می شود و هرکس آخرت خواهد و برای آن تلاش در خور نماید و مؤمن به آن باشد تلاش اینان مورد تقدیر قرار گرفته، ما به همه امداد نماییم، و این عده از عطای پروردگار برخوردارند و عطای پروردگار ممنوع نیست».

اکنون که برای شما روشن شد که بداء ناشی از خدای تعالی است و لازمه آن دادن حق هر صاحب حقی به وی و پیاده کردن هر صفتی در موردش می باشد، چنان که مولای ما - عجّل اللَّه فرجه الشریف - در دعای افتتاح(258) فرمود: «وأیقنت أنّک أرحم الراحمین فی موضع العفو والرحمه، وأشدّ المعاقبین فی موضع النکال والنقمه، وأعظم المتجبّرین فی موضع الکبریآء والعظمه؛ من یقین دارم که تو در جایگاه عفو و رحمت، ارحم الراحمینی و در جایگاه عقاب و نقمت بسیار عذاب کننده ای و در جایگاه کبریاء و عظمت از بزرگ ترین جبارها هستی» یعنی تو همه صفات کمال را در خود جمع کردی و

هرکدام را در جایگاه خود مظهری.

به همین خاطر بسیاری از اخبار بحار(259) از توحید از زراره از یکی از دو امام باقر و صادق علیهما السلام روایت شد که فرمود: «ما عبد اللَّه - عزّوجلّ - شی ء مثل البداء؛ هرگز خداوند به چیزی مثل بداء عبادت نشده».

و نیز در همان کتاب از توحید(260) از هشام بن سالم از ابی عبد اللَّه علیه السلام روایت شده که آن حضرت فرمود: «خدای تعالی به چیزی همانند بداء بزرگ داشته نشده است» زیرا بنده هرچه در طاعت بکوشد خود را مقصر می یابد همین معنا در بسیاری از روایات آمده است.

از جمله سخن امام سجادعلیه السلام در صحیفه است(261) فرمود: «ولا یبلغ مبلغاً عن طاعتک وإن اجتهد إلّا کان مقصّراً دون استحقاقک بفضلک فاشکر عبادک عاجز عن شکرک واعبدهم مقصر فی طاعتک؛بنده به هر درجه ای از تلاش در طاعت تو کوشد به قله طاعت تو نرسد و از ادای آنچه که تو به خاطر فضلت مستحق آن هستی مقصر است، پس سپاس گذارترین بندگانت از سپاسگذاری تو ناتوان است و عابدترین آنها در طاعت تو مقصر است».

و خدای تعالی فرمود: «وَالَّذِینَ یؤْتُونَ ما آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَهٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ»(262)؛ کسانی که آنچه آورده اند را تقدیم کرده اند و در حالی که دلهای ایشان ترسان است، ایشان به سوی پروردگارشان باز می گردند. پس هنگامی که خود را مقصر یافت خالی نیست که احساس تقصیر ناشی از این است که یا از عدالت خداوند می هراسد و از اینکه خداوند نعمتهای فراوان در ابتدا در اختیارشان قرار داده شده که باعث فوز و رستگاری و پیروزی وی در دنیا و آخرت شده می هراسد که

به دلیل گناهانی که از او به ظهور پیوسته خداوند او را به همان شقاوتی که او را رهانیده بازگرداند، و سعادت او به شقاوت بدل گردد و لذا پیوسته توبه کرده و زاری می کند و از گناهانش استغفار می نماید و انابه می کند، آیا یوسف صدیق را نمی نگرید که می فرماید: «وَما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأََمّارَهٌ بِالسُّوءِ إِلّا ما رَحِمَ رَبِّی»(263)؛ من خویشتن را تبرئه نمی کنم و پاکیزه نمی دانم، زیرا نفس بسیار به بدی ها امر می کند مگر پروردگارم رحمت آورد».

آیا دعاهای صحیفه از قبیل استفاده از شیطان و مکارم الاخلاق و دیگر دعاها را در این زمینه نخوانده اید؟

عیب به نزد پروردگارش رسیده می تواند آرام یابد در حالی که بنده ای مملوک نیش نیست و بر هیچ چیز توانایی ندارد، آیا گناهی از این بزرگ تر و زشتی از این سزاوار ملامت تر که خویش را می بیند، و بر مولای خود ادعای حقی می نماید، و یا اینکه گمان می کند که حقوق مولایش را ادا کرده، و پس از آن مستحق کرامت و عطوفت وی شده است؟ چگونه کسی که چنین گناه بزرگی از او سر زده امید نجات و رهایی دارد و از عدالت احکم الحاکمین و جزا دهنده و روز جزا نمی هراسد و به کارهای خویش اعتماد می کند و به فضل او میل نمی کند؟ چگونه به طاعت های خویش دلخوش می شود ولی به غفران و بخشش او میل نمی نماید در حالی که امام سجادعلیه السلام و آقای عبادت کنندگان فرمود: «ولست أتّکل فی النجاه من عقابک علی أعمالنا، بل بفضلک علینا، فإنّک أهل التقوی والمغفره، اللّهمّ إنّا نعوذ بک من شرّ أنفسنا فأعذنا ونستغفرک فاغفرلنا ونستعصمک فیما بقی من أعمارنا فاعصمنا، فإنّا عبیدک نتقلّب فی قبضتک ولا حول ولا قوّه إلّا بک و صلّی اللَّه علی محمد وآله الطاهرین(265)؛ خدایا من در نجات درعقاب بر اعمال خویش تکیه نمی کنم، بلکه امیدم به فضل توست، زیرا تو اهل تقوا و اهل آمرزشی! خدایا ما از شر نفوس خویش به تو پناه می بریم پس به ما پناه ده، خدایا به درگاه تو استغفار می کنیم پس ما را بیامرز و در بقیه عمر خویش از تو خواهانیم که ما را از گناه مصون بداری، پس به ما عصمت بده! ما بندگان تو هستیم در دست تو به این سو

و آن سو رویم، نیرو و توانی جز از تو نداریم، و درود خدا بر محمد و آل پاکش باد!».

امر خدا عقلی بهتر و کامل تر دارد و درجه آن ها در دنیا و آخرت برتر است.

و عقل را رویی به خلق است، و به این اعتبار به آن حلم می گویند، و لازمه آن ضبط و حفظ نظم به هنگام هیجان، خشم و آرامش است.

البته این معانی را در معنای حلم آورده است و در واقع معانی حلم نیستند، بلکه استعمال حلم در این معانی استعمال در لوازم آن است مؤید آن روایت نبوی(269) است که در پاسخ برخی از حواریانش که از عقل پرسید فرمود: «فینشعب من العقل الحلم، ومن الحلم العلم، ومن العلم الرشد، ومن الرشد العفاف، ومن العفاف الصیانه، ومن الصیانه الحیآء، ومن الحیآء الرزانه، ومن الرزانه المداومه علی الخیر، ومن المداومه علی الخیر کراهه الشرّ، ومن کراهه الشرّ طاعه الناصح، فهذه عشره أصناف من أنواع الخیر، ولکلّ واحد من هذه العشره الأصناف أنواع...؛ از عقل حلم منشعب می گردد، و از حلم علم و از علم رشد و از رشد عفاف و از عفاف صیانت و از صیانت حیاء و از حیاء رزانت و سنگینی و از وقار و رزانت مداومت بر خیر و از مداومت بر خیر بد داشتن شر و از بد داشتن از شر پیروی از ناصح است، اینها ده صنف از انواع خیرند، و هر کدام از این ده صنف دارای انواعی اند...».

پس چون حقیقت عقل به طور کلی حقیقت محمدیه الهیه است که صادر اول در هر موجود است، و او کتاب خداست که خداوند به دست خویش آن را نوشته است، که در آن کناب آیات محکم موجود است، و همین آیات محکم، عقل است که

در مقابل آن جهل است و جهل آیات متشابه می باشد، پس عقل به طور مطلق همانست که گفته شده که اولین موجودی است که خداوند آن را خلق کرده و در عرض وی موجودی نیست، و آن عقلی که در عرض جهل و شیطنت قرار دارد، آن چیزی است که به عالم کثرت تنزل کرده و به عنوان معنای آلی حرفی اسم اللَّه است که در عرض آن طاغوت قرار دارد.

به همین خاطر در مرفوعه ای که در کافی(270) روایت شده و به امام صادق می رسد گفت: «من از آن حضرت پرسیدم که عقل چیست؟ فرمود: «ما عبد الرحمن واکتسب به الجنان قال قلت: فالّذی کان فی معویه؟ فقال: تلک النکراء، تلک الشیطنه وهی شبیهه بالعقل ولیست بالعقل؛ عقل آن است که پروردگار رحمن به آن عبادت شود و بهشت به آن کسب گردد. راوی گفت: از آن حضرت پرسیدم: پس آن عقلی که در معاویه بود چیست؟ پاسخ فرمود: آن نکراء است، آن شیطنت می باشد که شباهت به عقل دارد و عقل نیست». در این کتاب روایات فراوانی است که عقل را با جهل مقابل قرار داده است و برای این معنا به خواست خدا تحقیقی بیشتر داریم و آن در ضمن جمله آن حضرت «و ذوی النهی» می آید.

پس اسم «اللَّه» به اعتبار این که حجاب و مانع از حریم خدای تعالی است همان عقل می باشد، و همین عقل به اعتبار این که به مراتبش به عنوان آلیت و حرف بودن تنزل می کند «حلم» می باشد (یعنی اسم اللَّه به اعتبار تنزل مزبور حلم ) است، و چون آل محمدصلی الله علیه وآله مظاهر کلی

آن اسم مبارک هستند، پیروان ایشان مظاهر جزیی آن هستند به همین خاطر امامان پاک منتهای حلم و رسول اللَّه نیز منتهای امامان است، زیرا بیان داشتین که ایشان مظهر حقیقت الهیه محمدیه هستند.

آب گوارا شد و همین طور در سایر مظاهر هستی، چنان که همین معنا در روایات وارده و در عرض ولایت امامان بر همه موجودات آمده است هر کس تفصیل بیشتری خواهد به کتاب امامت بحارالانوار مراجعه کند.

و در کافی(277) از زراره از حمران از ابوحعفرعلیه السلام روایت شده که فرمود: «إنّ اللَّه - تبارک وتعالی - حیث خلق الخلق، خلق مآء عذباً ومالحاً أجاجاً، فامتزج المآءان، فأخذ طیناً من أدیم الأرض فعرکه عرکاً شدیداً، فقال لأصحاب الیمین وهم کالذرّ یدبّون: إلی الجنّه بسلام، وقال لأصحاب الشمال: إلی النار ولا أبالی. ثمّ قال: «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟! قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یوْمَ القِیامَهِ إِنّا کُنّا عَنْ هذا غافِلِینَ»؛ خدای تعالی به هنگامی که خلق را آفرید، آب گوارا و آب شور تلخی آفرید، پس این دو آب درهم آمیختند، پس گلی از سطح زمین برداشت و آن را سخت در هم تکانید، و به اصحاب یمین که همانند مورچگانی بودند و می جنبیدند فرمود: با سلامت به سوی بهشت درآیید و به اصحاب شمال فرمود: به سوی جهنم روید، و باکی از آن ندارم، آنگاه فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم، پاسخ دادند: آری شهادت دادیم، شما را بر حذر می داریم از این که روز قیامت بگویید که ما از این غافل بودیم».

شما و محمد رسولم و علی امیرمؤمنین و اوصیای آن حضرت والیان بر امرم و خزینه داران دانشم را برای یاری دین خویش و اظهار دوستم و انتقام از دشمنانم تا به رغبت و یا کراهت عبادت گردم اختیار کردم؟

پاسخ دادند: پروردگارا! ما اقرار کردیم و شهادت دادیم و حضرت آدم انکار نکرد و اقرار نیز ننمود، پس عزم برای این پنج تن در باب حضرت مهدی علیه السلام ثابت شد، و حضرت آدم عزمی بر اقرار نداشت، و لذا خدای تعالی فرمود: «وَلَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِی وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً»(278)؛ ما قبلا با آدم پیمان بستیم ولی او را دارای عزم نیافتیم. امام فرمود: پس آدم واگذاشته شد آنگاه آتشی افروخت و به اصحاب شمال فرمود: در آن آتش روید. از آتش هراسیدند، و به اصحاب یمین فرمود: وارد آتش شوید به داخل آن رفتند، آتش بر ایشان خنک و آرام شد، پس اصحاب شمال به خداوند عرضه داشتند: پروردگارا! این بار از ما در گذر و اقاله نما! فرمود: من اقاله کردم، پس بروید و داخل آتش گردید، از آن در هراس شدند، در آنجا بود که طاعت و ولایت و معصیت ثابت شد.

دلیل دیگر بر آن معنایی که در کرم گفتیم این گفتار حق تعالی است که فرمود: «وَلَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیباتِ وَفَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلاً»(279)؛ ما بنی آدم را گرامی داشتیم و ایشان را در خشکی و دریا حمل کردیم و غذاهای پاکیزه روزی ایشان کردیم و بر بسیاری از مخلوقات تفضیل و برتری دادیم.

روشن است که فضیلت

انسان بر دیگر اصناف خلق به خاطر این است که انسان همه اسماء حسنی را در خود جمع دارد، اما دیگران چنین نیستند، و به همین خاطر انسان بهترین و گرامی ترین مخلوقات گردید، شاهد دیگر برای معنای کرم آیه شریفه در حکایت از گفتار ابلیس است که فرمود: «قالَ أَرَأَیتَکَ هذَا الَّذِی کَرَّمْتَ عَلَی لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلی یوْمِ القِیامَهِ لَأَحْتَنِکَنَّ ذُرِّیتَهُ إِلّا قَلِیلاً»(280)؛ ابلیس گفت: آیا نظر تو این است که آدم را بر من گرامی داشتی، اگر مرا تا روز قیامت عمر دهی فرزندان او را گمراه کنم جز اندکی را».

بوده و محیط به همه شؤونات آن است، و بر همه آن تفوق و برتری دارد، و حقایق اهل بیت آن حضرت نیز بعد از حقیقت آن حضرت بر آنها احاطه و برتری دارند، زیرا ایشان از رتبه اعلای حقیقت محمدیه خلق شده و دیگر انبیاء و رسولان و صالحان و دوستداران اهل بیت و پیروان ایشان از مرتبه پایین آن خلق شده اند، پس ایشان اصل آن حقیقت و دیگران شاخه های آن هستند.

سپس این که این مفاتیح شؤون حقیقت محمدیه الهیه بوده و نور همه اشیاء و مبدای همه خیرات و ستر همه موجودات و ظل همه اشیاء هستند که در آیه شریفه به آن اشاره شده است خدای تعالی فرمود: «أَ لَمْ تَرَ إِلی رَبِّکَ کَیفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شآءَ لَجَعَلَهُ ساکِناً»(283)؛ آیا ندیدی که چگونه پروردگارت سایه را گسترانیده و اگر می خواست آن را ساکن قرار می داد. و فرمود: «وَللَّهِ ِ یسْجُدُ مَنْ فِی السَّمواتِ وَالأَرْضِ طَوْعاً وَکَرْهاً وَظِلالُهُمْ بِالغُدُوِّ وَالآصالِ»(284)؛ برای خدا کسانی را که در آسمانها و زمین هستند به میل و یا با بی میلی سجده می کنند، و سایه های ایشان در صبحگاهان و شامگاهان سجده می نمایند».

و فرمود: «أَ وَلَمْ یرَوْا إِلی ما خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَی ءٍ یتَفَیؤُوا ظِلالُهُ عَنِ الیمِینِ وَالشَّمآئِلِ سُجَّداً للَّهِ ِ وَهُمْ داخِرُونَ»؛ آیا به موجوداتی که خداوند خلق نمود نمی نگرند که سایه های ایشان از راست و چپ برای خدا سجده می نمایند در حالی که خضوع و خشوع می کنند».

پس محمد و آل طاهرین علیه السلام او دارای سرّ و علانیه ای هستند، سرّ آنها این است که مبدای همه موجودات و همه کسانی که در آسمان و

زمین به طوع و یا کره سجده می کنند می باشد، زیرا در این سرّ عالم اکمل منطوی است و اسماء ارکان آن را پر کرده است، چنان که تفصیل آن در سخن آن حضرت «و موضع الرساله» بیان شده است، پس در این سرّ حقیقت نبوت و ولایت مبدای هر موجود تحقق دارد، بلکه این سرّ نهایت ندارد، البته این سرّ نسبت به محمد و آلش علیه السلام به سان قطره ای در کنار اقیانوس است، و به این مرتبه، ایشان شفیعان مخلوقات مرئی و غیر مرئی اند.

مرتبه علانیه آل محمد و موجودات و تعینات ایشان است که در عرض دیگر تعینات در عالم مفاتیح هستند که بیان نمودیم که آنها جامع همه مراتب خلقند، زیرا ایشان آینه تمام نمای حقیقت محمدیه الهیه اند، و این مرتبه خویش شاهدان و حجج بر خلقند، و میثاق ولایت ایشان را از انبیاء و دیگران در عالم ذر گرفتند، چنان که از ایشان علیه السلام و از همه خلایق به آن مفاتیح غیبیه میثاق ربوبیت گرفتند چنان که آیه ذیل به آن اشاره دارد: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ...»(285)؛ به هنگامی که پروردگارت از فرزندان آدم از پشت های آنها از ذریه ایشان پیمان گرفت، و ایشان را شاهد خویش قرار داده به این که آیا من پروردگارتان نیستم؟!... ظهر و پشت چیزی آن جنبه غایب اوست به همین خاطر به (پشت) ظهر گفتند، و ذریه و فرزندان از ذر گرفته شده و به این علت به ذریه ذریه گفتند که از ریشه های خود انتشار یافتند مراد مراتب و شؤون منتشره بنی

آدم است.

مراد از این آیه این است که: به یاد آور و یا به یاد دیگران بیانداز به هنگامی که پروردگار تو از غیب هر آدم و مراتب شهودش پیمان گرفت و ایشان را شاهد بر خودشان قرار داده که هر چه دارند از خداوند به آنها داده شده و از ایشان کاری بر نیامده است و خدای تعالی در ملک و ابداء و آفرینش همه منفرد است، پس ایشان شهادت دادند و اعتراف به ربوبیت به واسطه آن مفاتیح کردند به این که ایشان بندگان خاضع و خاشعند نمی توانند برای خویش سود و زیان و زندگی و مرگ و نشوری داشته باشند مگر به واسطه خدا، این اقرار و اعتراف بر ایشان حکم می کند که باید ایشان همه نعمت های خدا که از فضل وکرم خویش به ایشان داده را در راه اراده الهی صرف نمایند نه اراده خویش، و مرگ ایشان نیز در قبضه اوست.

آنگاه ایشان را بر خودشان شاهد کرده که آیا محمد رسولم و علی امیرمؤمنان نیست؟ این مطلب را از خودشان شاهد گرفته و آن شاهد در خود آنها موجود بوده است، به این که عالم موجود مطلق که کتاب بندگان است که خداوند به دست خویش آن را نوشته و سرّ محمد در ایشان است و نیز این جهت را از خود ایشان شهادت گرفته چه این که عالم وجود نوری که مرتبه سرّاللَّه و سرّ علی امیرالمؤمنین و آیه محکم از کتاب می باشد در ایشان موجود است، بنابراین میثاق نبوت و ولایت را به خاطر این که در خود ایشان شاهد بر آن موجود است گرفت، عده ای اقرار

کردند؛ و عده ای انکار کردند البته همه اقرار به بندگی کردند و به همین خاطر به مقتضای اعتراف به عبودیت خدای تعالی بر ایشان لازم شد که عالم وجود خویش را در اداره مالک خویش به کار گیرند، و نه اراده خویش پس کسانی که اقرار به نبوت و ولایت ایشان نمودند به نبوت رسیدند، آنگاه ایشان را بر جامعیت ولایت شاهد گرفت و از این شهادت از ایشان اقرار به مهدی - که بر او و پدرانش درود باد - گرفت، پس هر کس اقرار کرد و شهادت داد و انکار نکرد عزیمت برای وی ثابت گردید.

آنگاه ایشان را بر مراتب ولایت با همه ملکات و افعال و آثار و غایات شاهد گرفت و به ایشان فرمان داد که در نار عبودیت داخل شوند، مراد از این نار فانی شدن بنده با همه داده های خدا در جنب معبود و مرگ با تمام وجود در قبضه مولی است مراد از فتنه در آیه شریفه همین است: «الم أَحَسِبَ النّاسُ أَنْ یتْرَکُوا أَنْ یقُولُوا آمَنّا وَهُمْ لا یفْتَنُونَ»(286)؛ الم. آیا مردم گمان برند که با گفتن این که ایمان آوردیم رها می شوند و آزموده نمی گردند؟ و نیز در این آیه شریفه: «ما کانَ اللَّهُ لِیذَرَ المُؤْمِنِینَ عَلی ما أَنْتُمْ عَلَیهِ حَتّی یمِیزَ الخَبِیثَ مِنَ الطَّیبِ»(287)؛ خداوند مؤمنان را به آن گونه هستید رها نمی کند تا اینکه ناپاک را از پاکان جدا کنند.

پس هر کس در آتش وارد شود و با تمام وجودش در کنار ملک معبود جبار بمیرد و در دار السلام نزول نماید از رنج برهد و مالک وی همان خدایی می گردد که به

واسطه او می شنود و می بیند و دست او در قبض و بسط می گردد ونار عبودیت در حق وی به سلامت ربوبیت خنک می گردد، و دارای یمن و برکت می شود و با صرف عوالمی که در - اختیار دارد - در راه خدا، برای وی طاعت ثابت می شود.

و هر کس از مولایش روی گرداند خفیف شده و بدون برکت می گردد و با به کار گیری عوالم وجودی خود در راه طاغوت برای وی معصیت ثابت می شود، پس همه خلایق حتی انبیاء و رسولان و محمدصلی الله علیه وآله و آل طاهرین علیه السلام او در این عالم هستند و در این مراتب چهارگانه است که گرفتن ذریه از ظهورشان و عرض ربوبیت و نبوت و ولایت و طاعت و اظهار مواد این مراتب چهارگانه و فعلیت آنها در ایشان و این که هر کدام واجد انوار محمد و علی و امامان علیه السلام و فروع آنها هستند یعنی واجد همه اسماء حسنی که آیات قدرت خدا در خلق انوار می باشد اتفاق افتاده است.

و در همین مراتب در هر یک از مردم آیات قدرت الهی برای خلق ظلمات که در مقابل اسماء حسنی الهی اند موجود است، زیرا اسماء الهی و ظلمات مقوم حقیقت اختیارند و اختیار همان عدالتی است که قوام عالم ربوبیت و عبودیت و قوام تبلیغ رسولان کتب و ثواب و انزال ثواب و عقاب و بهشت و دوزخ و سعادت و شقاوت و ایمان و کفر می باشد و تفاوت درجات آن دو نیز به یک اندازه است، البته تفاوت در کمیتهای آن دو موجود است و پیامبران و امامان در داشتن آن به

سان بحر به قطره و غیر آن هستند.

اضافه بر آن چه درباره حقیقت نبوت در نگاه عقل گفتیم این دلیل نقلی است که خدای تعالی خلایق را برای رفع نیاز و نقصان خویش خلق نکرده تا آن نیازها را برآورده سازند و آن نقصان را بپوشانند و نیز خلقت برای این نیست که خداوند از تنهایی وحشت داشته و می خواسته با خلقت ایشان انس پیدا کند و نیز نمی خواست با خلقت مردم بازیچه ای برای خود درست کند، بلکه او بی نیاز ازلی و ابدی است و نیز برای فزونی قدرت خویش به خلقت آنها دست نیازیده، زیرا خداوند قبل از وجود قدرت و قوت، قوی بوده است.

اما چون گنج پنهان بوده و می خواست شناخته گردد و وجود صفات خدا محلی در عالم امکان نداشت، زیرا صفات او عین ذات بودند و ذات غیر محدود بود و عالم امکان محدود، به همین جهت خلق را به اطوار و مراتب مختلف آفریده تا هر ذره ای از ذرات عالم وجود دلیل بر مرتبه ای از مراتب صفات و شأنی از شؤون آنها قرار گیرند، پس هر موجودی دلالت بر صفتی از صفاتش دارد که در حیطه ذاتش امتناع ظهور داشته است.

چنان که مولی امیرالمؤمنین و ابوالحسن موسی بن جعفرعلیهما السلام در خطبه ای که کافی(288) آن را از امام صادق علیه السلام از امیرالمؤمنین و از ابوالحسن روایت کرده است و از آن خطبه این است: «حجاب ها او را نمی پوشاند، حجاب بین او و بین مردم، خود خلقند؛» زیرا او در محدوده ذوات امکان نمی گنجد و صفات محدوده و ممکنه در ذات او جای ندارد و به همین خاطر محمد

و آلش علیهم السلام را برای راهنمایی به مراتب پایین تر از آن آفریده است و امتهای ایشان را نیز برای بیان مراتب آن کلیات خلق نموده و دیگر امتها را برای بیان بقیه صفات به وجود آورده است، چنان که سابقا آن را تحقیق کردیم.

اگر از خلایق جز محمد و آلش علیهم السلام را نمی آفرید، تنها یک مرتبه کلیه که شامل همه مراتب بود خلق می نمود لذا پیامبران و امت های ایشان و امت محمدصلی الله علیه وآله را خلق کرده تا بدان وسیله نشان دهد که قدرت او کامل است، پس همان طور که بر اظهار این مراتب جزئیه به واسطه حضرت محمدصلی الله علیه وآله می تواند خود آنها را در غیر عالم محمدصلی الله علیه وآله اظهار کند، و لذا حضرت محمدصلی الله علیه وآله به سان دیگر مردم به حق تعالی نیازمند است، زیرا آن حضرت و فرزندانش هیچ گونه سود و زیانی را جز به خدا مالک نیستند، چنان که دیگر خلایق چنین هستند و خدای تعالی به وزیر و کمک کننده نیازی ندارد و نیازی به دوست ندارد که او را از ذلت برهاند و او را بزرگ شمارید، و تکبیرش گویید و ضد و همتایی ندارد.

و صفات او پایان ندارد؛ زیرا کلمات او که مظاهر صفات او هستند بی نهایت است، چنان که خداوند فرمود: «وَ لَوْ أَنَّ ما فِی الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَهٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ یمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَهُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ»(289) پس درباره خود صفات چه می اندیشید نسبت وجود موجودات به اسم مستأثر خداوند مثل نسبت اجزای انسان به انسان است و نسبت افراد

انسان به حقیقت محمدیه که اسم مستأثر خداست به سان نسبت آبهای محدود به اقیانوس است، گرچه هر قطره جوی و نهر حکایت از همه اوصاف آب می نمایند، لیکن هر یک به اندازه خود از آن حکایت می نماید، مرتبه اطلاق که غیر از آب بودن هیچ چیز را حکایت نمی کند به نام صادر اول است و این مرتبه مفتاح همه مراتب می باشد و همو عالم نبوت است که با همه مراتب خود سرّ محمد و آل طاهرین علیهم السلام او هستند، و همان مرتبه کتابی است که دارای آیات محکمات که ام الکتابند و آیات متشابه می باشد، پس محکمات سرّ آل محمدعلیهم السلام و متشابهات سرّ اعدای ایشان است، پس حقیقت و وجود انسان حاوی همه مراتب عالم امکان از ملک و ملکوت است، زیرا خدای تعالی فرمود: «وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْمآءَ کُلَّها»(290) و فرمود: «وَما مِنْ دآبَّهٍ فِی الأَرْضِ وَلا طآئِرٍ یطِیرُ بِجَناحَیهِ إِلّا أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الکِتابِ مِنْ شَی ءٍ»(291)؛ هیچ جنبنده ای در زمین و پرنده ای که با بالهایش در آسمان پرواز می کند نیست جز این که امتهایی همانند شماهستند ما در کتاب از هیچ چیز فروگذار نکرده ایم. و نیز امیر المؤمنین فرمود: «وباسمائک الّتی ملأت أرکان کلّ شی ء؛ به اسماء تو که ارکان همه اشیاء را پر کرده اند».

اکنون که حقیقت انسان و کتاب او را که نشانه ای از حقیقت محمدیه بوده و در آن جهان برتر منطوی است و همه آنچه که تصور می رود که سهمی از وجود دارند در وی موجودند، پس بدان که انسان در آن عالم با بهترین ساختار وجود دارد، زیرا انسان حدی مخصوص و قیدی ویژه

ندارد، و شخصیت او پایبند نور و یا ظلمت و یا خرد و یا نادانی و یا سعادت و یا شقاوت نیست، چنان که خدای تعالی فرمود: «أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیرِ شَی ءٍ أَمْ هُمُ الخالِقُونَ»(292)؛ آیا ایشان از هیچ آفریده شده اند و یا ایشان آفرینندگان هستند».

و امیر المؤمنین در خطبه ای که در کافی(293) از وی روایت کرده فرمود: «الحمد للَّه الواحد الأحد الصمد المنفرد الذی لا من شی ء کان ولا من شی ء خلق ما کان...؛ سپاس خدایی را که واحد احد و صمد است، خدایی که یگانه بوده و از چیزی آفریده نشده و نه از چیزی اشیاء را خلق کرده...» بلکه او می تواند در هر حدی تنزل نماید و هر مرتبه ای از مراتب نور و ظلمت و سعادت و شقاوت و عقل و جهل را بگزیند و خداوند به آن اشاره کرده و فرمود: «وَهَدَیناهُ النَّجْدَینِ»(294)؛ ما او را به مسیر خوبی و خیر و مسیر بدی و شر راهنمایی کردیم». چنان که از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده است. راه رفتن به سوی خدای همه از دل عالم نور و عالم ظلمت، این است که به او ایمان آورده و به طاغوت کفر بورزند، در آیه شریفه «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الغَی فَمَنْ یکْفُرْ بِالطّاغُوتِ وَیؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالعُرْوَهِ الوُثْقی لَا انْفِصامَ لَها»(295)؛ در دین اکراهی نیست، چه این که راه رستگاری از ضلالت آشکار شده، هرکس به طاغوت کفر بورزد و به خدا ایمان آورد، به ریسمان محکم چنگ زده، ریسمانی که هرگز پاره نمی گردد.

این ، مرتبه عدالت و کتاب و قرآن اوست که کفر و ایمانش از

هم پیدا نیست و سعادت و شقاوت آن روشن نمی باشد و اختیار خردمندی بر نادانی هنوز به منصه ظهور نرسیده، ولی هنگامی که به عالم کثرت تنزل کند و از پشت وی ذریه اش به درآیند، یعنی هنگامی که از عالم غیب آدم عوالم شهودش آشکار گردند، عوالم نور و ظلمت و مراتب و شؤون شان فعلی شوند و آتش عبودیت مشتعل گردد و کسانی که خواهند در آن داخل شوند و کسانی که بترسند از آن دوری کنند، هر کس خواهد در آتش عبودیت داخل شود رستگار و سعادتمند شده و به ریسمان محکم الهی چنگ می زند، و لذا خدای تعالی به این سبب آتش عبودیت را بر او خنک و امن و سلام کرده و از تلاش وی قدردانی نموده و عبودیت و فناء و طاعت را در فطرت وی قرار می دهد، و هر کس از آن بهراسد و بعد از اعتراف به ربوبیت روی گردان شود، زیان کار شده و از رسیدن به مرادش محروم گردد و خداوند او را به خذلان دچار می کند، به این که وجودش را تاریک کرده و وی جز خودش را نخواهد دید، لذا خدای تعالی فرمود: «بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیها بِکُفْرِهِمْ فَلا یؤْمِنُونَ إِلّا قَلِیلاً»؛ خداوند به واسطه کفر ورزیدن ایشان بر ایشان مهر نهاده، لذا جز اندکی ایمان نمی آورند».

و در عیون از امام رضا روایت شده که آن حضرت فرمود: «الختم هو الطبع علی قلوب الکفار عقوبه علی کفرهم کما قال عزّوجلّ: «بَلْ طَبِعَ اللَّهُ...» و «إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوآءٌ عَلَیهِمْ ءَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یؤْمِنُونَ خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَعَلی سَمْعِهِمْ وَعَلی

أَبْصارِهِمْ غِشاوَهٌ...»(296)؛ ختم همان مهر بر دلهای کفار است و آن جزای کفر ایشان است، چنان که خداوند فرمود: «بَلْ طَبَعَ اللَّهُ...» و فرمود: کسانی که کفر ورزیده اند خواه ایشان را انذار کنید و یا انذار ننمایید ایمان نمی آورند خداوند بر دلها و گوشهای ایشان مهر زده و بر چشمان ایشان پرده ای قرار دارد... .

پس اصحاب یمین به دلیل این که خداوند را بر نعمتهایش سپاس گفتند به مقام اصحاب یمین نائل شدند و اصحاب شمال به دلیل این که از خدای تعالی روی گردانیدند به آن مرحله رسیدند. بنابراین دو مقام مزبور به اعتبار طاعت و معصیت در پیش روی انسان قرار گرفتند، زیرا حقیقت انسان از همه اعتبارات برهنه و خالی است، نه این که طاعت و معصیت بر آن دو متفرع باشند، بله طاعت و معصیت در دنیا فرع آن دو هستند. چنان که معنای روایت حمران(297) از ابوجعفرعلیه السلام همین است، پس در دنیا طاعت و ولایت و معصیت وجود دارد، و لذا پیامبران و رسولان و امامان و بندگان شایسته خدا از اصحاب یمین هستند.

چنان که مولای ما آقای عابدان در دعای الستر والوقایه فرمود: «وشرف درجتی برضوانک وأکمل کرامتی بغفرانک وأنظمنی فی أصحاب الیمین(298)؛ خداوندا درجه مرا به رضایت خودت شرافت ده! و کرامت مرا به مغفرت خود کامل کن و مرا در سلک اصحاب یمین درآور!».

و مشرکان و کافران و تاجران و فاسقان را از اصحاب شمال قرار داد. عده ای از اصحاب یمین که در فنا تلاش کردند و در آتش عبودیت به جد و جهد فرو رفتند به نام سابقان اختصاص یافتند و عده ای از سابقان که از

فنا هم فانی شدند از اولی العزم شدند، در بین اولی العزم آن کس که فانی شده و محترق گردید، تا مرگ خویش در راه خدا را نیز از خدا دید، خاتم حقیقت نبوت شد، و خداوند او را در مقام «قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی»(299) واداشت و چون سابقان در شکر مبالغه کردند خداوند ایشان را به عصمت از اشتباه و لغرشها و گناهان زینت داد، و کوشش ایشان را ارج نهاد و نجاست را از ایشان دور ساخته و پاکیزه نموده و ایشان را به «روح» خود تأیید نمود، در زمین خلیفه و حجت های بر مردم و امنا بر سرّش قرار داد. همین مطلب درباره اصحاب شمال نیز می آید.

پس اختلاف مراتب مؤمنان در ایمان و طاعت و دنائت رتبه فرقه های مشرکان و کافران و فاجران و منافقان اندازه مراتب پیروی ایشان در مراتب چهارگانه است که در شرح سخن حق تعالی: «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ...»(300)در ابتدای همین فقره بیان می کردیم می باشد. مؤید مطالبی که درباره تمام مراتب عالم امکان در هر لحظه بیان کردیم، این است که ائمه اطهار علیه السلام فراوان خداوند را به آل محمد قسم می دهند و آنها را شفیع و واسطه قرار می دهند، آنگاه حاجت های خویش را بر خدای تعالی عرضه می دارند، و این وساطت و قسم دادن به آل محمد برای نزول رحمت بر رسول خدا و امامان که از سابقانند در حالی که خود آل محمد هم هستند نیکو نمی نماید، مگر این که مراد از آل محمد و نصیب ایشان از حقیقت نبوت کلیه الهیه باشد.

اکنون که این مقدمه را فهمیدید، پس هر کس که ایمان

به خدا بیاورد، این ایمان در دنیا او را به خدا می رساند، این همان سر آل محمد است که همان بهره از اسم خدا است که خداوند در جبلت و طبیعت ایشان بعد از ورود در آتش عبودیت قرار داده است، همانطور دانستید فطرت ایشان یعنی وجود آنها رنگ ایمان را ندارد، چنان که رنگ کفر را نیز ندارد، و از همین جا طاعت و معصیت ثابت می شود چنان که مقتضای روایات است.

همین مطلب در کلام مولی علی آمده که فرمود: «کنت مع کلّ نبی سرّاً ومع محمد علانیه؛ من در پنهان با همه پیامبران و در آشکارا با پیامبرصلی الله علیه وآله بودم». و نیز مولای ما امام علی هادی علیه السلام در این زیارت یعنی جمله: «و عناصر الابرار و دعائم الاخیار» به آن اشاره دارد و نیز فرموده آن حضرت که فرمود: «إنّ ذکر الخیر کنتم أولّه وأصله وفرعه ومعدنه ومأویه ومنتهاه» در این باره روایاتی وجود دارد که به خواست خدا در همان فقره خواهیم آورد و به همین جهت رهبران ملت ها از انسانها و جنّی ها و فرشتگان و همه خلایق قبلی و بعدی شده اند، والحمدللَّه رب العالمین.

به خدا و رسول و اهل ایمان خواست به این سه مرتبه رسالت در عالم شهادت اشاره کند و این مرتبه همان مرتبه معلومیت است که مرتبه مفاتیح غیر قابل اشاره و وجودی اند، مگر این که اشاره در مرتبه عالم الهی و مرتبه وجود مطلق و عالم وجود نوری مورد اشاره در سابق در بیان حدیث حدوث اسماء در شرح قول آن حضرت «وموضع الرساله» باشد. و نیز اشاره به این است که این عوالم سه گانه مبدأ و منتهای عوالم وجود است که به سیصد و شصت عالم به تعداد روزهای سال می رسد و هر کدام از این سه چهار رکن دارد و این دوازده رکن به شماره ماههای سال که مظاهر حقیقت رسالت و اهل بیت نبوت هستند می باشد، پس همه عوالم وجود و پایه های آن دوازده بوده و مظاهر آن در این عالم دوازده امامند.

و «نعم» در «اولیاء النعم» مکسور الفاء بوده و جمع نعمت به کسر نون می باشد، و آن ارزانی و آسانی و مال و به طور کلی همه آنچه که انسان از آن بهره مند می شود می باشد، نعمت ها دو گونه اند: یا نعمت های آشکارند نظیر نعمت هایی که در آسمان و زمین و بین آنها هستند و یا نعمت های پنهان. نعمت های پنهان نظیر معرفت و ایمان و فروع آنها از قبیل ملکه های فضیلت و خیرات معنوی است که بر سرّ آل محمد مترتب می باشد که این سر ناشی از اسم اللَّه است که آیه ای از آن در همه موجودات محقق می باشد، پس مراد از آیه شریفه انحصار ولایت در اسم اللَّه در نهان و آشکار است، درباره نعمت

باطنه به این جهت که همه نعمت های باطنی از فروع اسم اللَّه هستند و این همانست که نشانه تامه آن در همه موجودات برای خدایند. و اما نعمت آشکار خداوند این است که خداوند همه عالم را برای آل محمدعلیهم السلام خلق کرده است و آنها فرع وجود وی هستند. این مطلب را در فقره «ومختلف الملائکه» بیان نمودیم، ملائکه با همه مراتب و شؤون خود مظاهر اسم اللَّه هستند و ائمه اطهار اولیای نعمت های ظاهری و باطنی اند، به زودی در این باره بیشتر سخن خواهیم گفت.

حقایق و مبادی آنها مرادند، عالم اجسام صور آن مبادی اند، عده ای از این مبادی به کلمات تعبیر می کنند و عده ای از آنها به اسماء و گروهی به عقول از آنها نام می برند.

خلاصه این که این مبادی همان اسباب وجود خلایق و ارباب انواع هستند، انواع توسط ایشان خلق شده و قیام به آن کلمات داشته و روزی خویش را نیز از ایشان می گیرند، امیرالمؤمنین در گفتار خویش به آن چنین تعبیر فرموده است: «وباسمآئک التی ملأت أرکان کلّ شی ء؛ قسم به اسمای تو که ارکان همه اشیاء را پر کرده است».

پس چون حقیقت انسان جامع و مرکب از همه حقایق می باشد و لذا به طور طبیعی از همه حقایق متأخّر می باشد و لذا کمالات آن حقایق را در بر داشته و آینه تمام نمای همه صفات الهی می باشد، به همین خاطر تنها انسان مستحق خلافت خدا می باشد و دیگر موجودات چنین استحقاقی را ندارند.

پس مبدای همه اشیاء و کلید همه انوار و ظلمات و عقل و جهل و کفر و ایمان در انسان موجود می باشد، چنان که انسان واجد ملائکه و جن و شیاطین و جنت و نار است، و از همین جنبه است که صورت انسانی اشرف صور می باشد و خداوند به صورت انسانی نسبت دارد.

در کافی(303) از محمد بن مسلم از ابوجعفر روایت شده که فرمود: «سالت أباجعفر عما یروون أنّ اللَّه تعالی خلق آدم علی صورته فقال: هی صوره محدثه مخلوقه واصطفیها اللَّه واختارها علی سایر الصور المختلفه فأضافها إلی نفسه کما أضاف الکعبه إلی نفسه والروح إلی نفسه فقال بیتی ونفخت فیه من روحی؛ از ابوجعفر باقرعلیه السلام درباره این روایت

که خداوند آدم را بر صورت خویش آفرید پرسیدم؟ فرمود: این صورت حادث و آفریده است، خداوند آنرا انتخاب کرد و بر سایر صور گوناگون دیگر برگزید، لذا آن صورت را به خودش نسبت داد چنان که کعبه را به خود منسوب کرد و روح را به خود اضافه کرد و فرمود: «خانه من، و من روح خویش را در انسان دمیدم».

با فهمیدن این مطلب اخباری که درباره اختلاف طینت آمده و بیان داشته که خلق محمد و آل محمد علیهم السلام از نور بدون تاریکی و دشمنان ایشان را از تاریکی بدون نور آفریده و دیگر مردم را از مخلوطی از آن دو با تفاوت مراتب آنها آفریده، به طوری که ظاهر این روایات دلالت بر جبر دارد معلوم می شود و لذا عده ای در ژرفای این دریا فرو رفتند و متحیرانه در ادراک آن درمانده اند و نتوانستند سخنی شایسته بگویند و من از خدای تعالی که رهنمایی جز او نیست یاری می جویم و هر کس را خداوند هدایت کند کسی نمی تواند یاری کند و من از آل محمد خواهانم که در این باره شفاعت من نمایند.

(305)؛ به هنگامی که خداوند از فرزندان آدم و ذریه ایشان پیمان گرفت و ایشان را شاهد بر خودشان گرفت که آیا من پروردگارتان هستم، گفتند: آری. پس آن حضرت در حالی که پدرش می شنید، فرمود: پدرم مرا روایت فرمود که خدای عزوجل مشتی از خاک برگرفت تا آدم را با آن خلق کند، لذا بر آن آب گوارای خوش ریخت آنگاه چهل صبح آنرا واگذاشت، سپس بر آن آب شور تلخ ریخت، و سپس آن را چهل صبح واگذاشت، به هنگامی که طینت تخمیر شد، آن گل را برگرفت و تکانهای شدید داد، پس ذریه وی همانند مورچگان از راست و چپ بیرون ریختند و به همه ایشان فرمان داد که در آتش روند، اصحاب یمین در آن فرو رفتند، پس آتش بر ایشان خنک و سلامت شد، اصحاب شمال از رفتن به درون آن ابا کردند.»

و از جمله روایت کافی(306) به اسنادش به محمد بن علی حلبی از امام صادق علیه السلام است که فرمود: «خداوند به هنگام آفرینش آدم آب را بر گل ریخت آنگاه مشتی از آن برگرفت و آن را به شدت درهم آمیخت، سپس با دست خود آن را به دو قسم کرد، آنگاه ایشان را آفرید به گونه ای که به راه افتادند، سپس برای ایشان آتشی افروخت، و به اهل شمال دستور ورود به آتش داد، ایشان از آن آتش ترسیدند و داخل آن نشدند، اما به اهل یمین دستور ورود به آتش مزبور را داد، ایشان وارد آن آتش شدند، خدای تعالی به آتش دستور داد تا خنک و ایمن گردد، لذا به هنگامی که اهل شمال چنین

دیدند گفتند: خدایا از آن چه ما کردیم ما را عفو کن، خداوند نیز از ایشان می گذرد آنگاه به آنها فرمود: داخل آن شوید، پس رفتند و بر آن مشرف شدند ولی داخل نشدند، خداوند آنها را به طینت برگردانید و از آن طینت آدم را آفرید، و امام صادق علیه السلام فرمود: این عده نمی توانند همانند آن عده شوند، فرمود: می گویند رسول خدا اولین کسی است که داخل آن آتش شده است به همین خاطر خدای - عزّوجلّ - فرمود: «قُلْ إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ العابِدِینَ»؛ بگو اگر خداوند را فرزندی بود من نخستین کسی بودم که او را عبادت می کردم».

و از جمله این روایت کافی(307) است که به اسنادش به عبداللَّه بن سنان روایت کرده که گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم، فدایت شوم برخی از اصحاب خویش را می یابم که غضبی فراوان داشته و تند و عجولند، لذا از این بسیار در اندوه می شوم و از جانب دیگر مخالفان را می بینم که دارای روشی نیکو و اخلاقی خوشند حضرت فرمود: نگو روشی نیکو و اخلاقی خوش دارند، زیرا مراد از روش روش مستقیم می باشد و لیکن بگو ایشان دارای سیمایی نیکویند، زیرا خدای تعالی فرمود: «سِیماهُمْ فِی وُجُوهِهِم» گفتم: دیدم که آنها دارای سیمایی نیکو و دارای وقار هستند، لذا از این اندوهگین می شوم، فرمود: اندوهگین مباش از این که یاران خویش را یاران خشم و مخالفانت را دارای سیمایی نیکو می یابی، زیرا خدای - تبارک و تعالی - هنگامی که خواست آدم را بیافریند، این دو طینت را خلق کرد، آنگاه آن را دو قسم کرد، و به اصحاب

یمین فرمود: به اذن من موجود گردید، ایشان نیز به سان مورچگانی آفریده شدند، و در تکاپو افتادند،و به اصحاب شمال فرمود: به اذن من موجود گردید، آنها نیز همانند مورچگانی آفریده شدند و به جنبش افتادند آنگاه آتشی خلق کرد و به ایشان فرمود: به اجازه من در آن داخل شوید، اولین فردی که داخل آن شد حضرت محمدصلی الله علیه وآله بود، آنگاه درپی وی پیامبران اولوالعزم از پیامبران اوصیاء و اتباع ایشان داخل شدند، آنگاه به اصحاب شمال فرمود: به اجازه من داخل آتش شوید، گفتند: آیا ما را آفریدی تا بسوزانی؟ لذا نافرمانی کردند، به اصحاب یمین فرمود: با اجازه من از آتش بیرون شوید، ایشان بدون هیچگونه اثر و اذیتی از آتش بیرون جستند، هنگامی که اصحاب شمال چنین دیدند گفتند: دیدیم که اصحاب ما به سلامت ماندند، از ما بگذر و بار دیگر به ما فرمان ورود در آتش ده! پروردگار فرمود: من از شما گذشتم، بنابراین در آتش روید، در آن هنگام نزدیک آتش شدند و گرمای آتش به ایشان رسید باز گشتند و گفتند: پروردگارا شکیبایی بر سوختن نداریم به همین خاطر نافرمانی کردند لذا سه بار به ایشان فرمان ورود داد ولی در هر سه بار نافرمانی نمودند و به تأخیر انداختند. لیکن خداوند سه بار به اصحاب یمین فرمان ورود به آتش را داد، ایشان فرمان بردند و از آتش به سلامت جستند.

خداوند به ایشان فرمود: گل شوید و آدم را از آن گل آفرید، آنگاه امام فرمود: هر کس از این فرقه باشد از آن فرقه نخواهد شد و هر کس از آن گروه

باشد از این گروه نخواهد گردید و هر گاه تندی و عجله یاران خویش را می بینی از این جهت است که با اصحاب شمال در آمیخته و با گل ایشان آلوده گردیده و اگر در مخالفان سیمایی نیکو و وقار و سنگینی می بینی از آمیختگی با اصحاب یمین است».

و از جمله روایت کافی(308) به اسنادش از ابوجعفرعلیه السلام است که آن حضرت فرمود: «إنّ اللَّه - تبارک وتعالی - حیث خلق الخلق، خلق مآء عذباً ومالحاً أجاجاً، فامتزج المآءان، فأخذ طیناً من أدیم الأرض فعرکه عرکاً شدیداً، فقال لأصحاب الیمین وهم کالذرّ یدبّون: إلی الجنّه بسلام، وقال لأصحاب الشمال: إلی النار ولا أبالی. ثمّ قال: «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟! قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یوْمَ القِیامَهِ إِنّا کُنّا عَنْ هذا غافِلِینَ»؛ خدای تعالی به هنگامی که خلق را آفرید، آب گوارا و آب شور تلخی آفرید، پس این دو آب درهم آمیختند، پس گلی از سطح زمین برداشت و آن را سخت در هم تکانید، و به اصحاب یمین که همانند مورچگانی بودند و می جنبیدند فرمود: با سلامت به سوی بهشت درآیید و به اصحاب شمال فرمود: به سوی جهنم روید، و باکی از آن ندارم، آنگاه فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم، پاسخ دادند: آری شهادت دادیم، شما را بر حذر می داریم از این که روز قیامت بگویید که ما از این غافل بودیم».

بحارالانوار مراجعه کند، بعد از تخمیر و رها شدن در چله ای بعد از چله دیگر به گونه ای شده که همه اجزاء و ذرات آن همگون شد، بلکه در هر جزئی از این اجزاء به اندازه کمیت ذرات شایستگی اختیار ایمان و کفر و طاعت و معصیت وجود داشت، به گونه ای که اگر ایمان و به کفر، طاعت و یا معصیت را بر می گزید مجبور نبود، تنها به اختیار خود چنین کرده بود، حتی این اختیار در پیامبران و رسولان و مشرکان و کافران و منافقان وجود داشت.

و ظاهر برخی از روایات اصول کافی دلالت دارد بر این که آفرینش دلها و بدنهای پیامبران از طینت علیینی و دلهای مؤمنان از طینت علیینی ولی بدنهای ایشان از غیر آن است، و دلها و بدنهای کافران از طینت سجینی است.

برخی از روایات اصول کافی(309) که از حضرت علی بن الحسین علیهما السلام روایت شده است فرمود: «خدای تعالی دلها و بدنهای پیامبران و دلهای مؤمنان را از طینت علیینی آفرید، لیکن بدنهای مؤمنان را از غیر آن خلق نمود و دلها و بدنهای کفار را از طینت سجینی آفرید و بین این دو طینت آمیخت، به همین خاطر از مؤمن کافر متولد می شود و از کافر مؤمن و از همین ناحیه مؤمن دچار گناه می گردد و کافر نیکوکار، پس دلهای مؤمنین به سوی آنچه از آن آفریده شده اندگرایش پیدا می کند.

و در برخی از روایات اصول کافی(310) که مسند به عبد الغفار از ابوعبداللَّه علیه السلام است، آمده که آن حضرت فرمود: «إنّ اللَّه عزّوجلّ خلق المؤمن من طینه الجنّه وخلق الکافر من طینه النار؛ خدای عزوجل مؤمن را

از گل بهشت و کافر را از گل آتش خلقت نمود».

و فرمود: «إذا أراد اللَّه بعبد خیراً طیب روحه وجسده فلا یسمع شیئاً من الخیر إلّا عرفه ولا یسمع شیئاً من المنکر إلّا أنکره؛ هنگامی که خداوند برای بنده خیری خواست روان و جسد او را پاکیزه می گرداند، هیچ خیری را نمی شنود مگر آن را می فهمد( و به آن گرایش دارد) وهیچ بدی را نمی شنود مگر این که آن را انکار می کند».

و فرمود از آن حضرت شنیدم که می فرمود: «الطینات ثلث: طینه الانبیاء و المؤمن من تلک الطینه، الا ان الانبیاء هم من صفوتها هم الاصل و لهم فضلهم و المؤمنون الفرع من طین لازب، کذلک لا یفرق اللَّه عزوجل بینهم و شیعتهم» یعنی:«سه نوع طینت و گل داریم: طینت انبیاء و مؤمن از این گل است، البته تفاوت بین مؤمن و پیامبران این است که پیامبران از برگزیده آن طینت هستند و آن اصل است و لذا انبیاء دارای برتری هستند و مؤمنان شاخه ای از آن گل چسبنده اند لذا خداوند این گونه بین انبیاء و پیروانش هماهنگی برقرار می کند.»

و فرمود: «طینه الناصب من حماء مسنون و أمّا المستضعفون فمن تراب لا یتحول مؤمن عن إیمانه ولا ناصب عن نصبه وللَّه المشیه فیهم؛ طینت و گل ناصبی از گل متغیر و سال دیده می باشد و مستضعفان از تراب خلق شده اند. مؤمن از ایمان خویش بر نمی گردد و ناصبی از دشمنی خود دست نمی کشد و خداوند هم در مشیت خود مختار است».

در آن کتاب روایات چندی به همین مضمون موجود است.

بدان که انسان دارای عوالمی است:

اول: عالم برجستگی حقیقت و وجود انسان از دیگر

حقایق و وجودات در عالم تمیز معلومات و عالم مفاتیح، چنین عالمی منحصراً در احاطه علمی خدای تعالی است و در این عالم حکمی ندارد. بعد از این عالم عالم وجود کلی انسان است، که در آنجا انسان نامی خاص جز وجود ندارد.

بعد از آن عالم وجود نوری انسان است که مرتبه اسم اللَّه است، اللَّه مبدای همه اسماء حسنای الهی است.

در مرتبه وجود مطلق ربوبیت را با «أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ»(311) اقرار گرفت، یعنی آیا من آن مفتاح غیبی نیستم.

و در مرتبه وجود مطلق میثاق و اقرار به نبوت را گرفت، زیرا این مرتبه نشانه مرتبه نبوت است.

و در مرتبه اسم اللَّه اقرار به ولایت را گرفت، زیرا این مرتبه آیینه مرتبه ولایت است.

و در مرتبه جامعیت اسم مبارک اللَّه برای حضرت مهدی علیه السلام میثاق گرفت و با فعلیت یافتن هر کدام از اسمای حسنای الهی، مؤمنین در درجات گوناگون از همدیگر برتری یافتند و جدا شدند، در این درجه با همه مراتب خود به نار عبودیت سوختند.

خدای تعالی به هر کدام به آیه ای اشاره می کند: آیه ای که به مرتبه نخست اشاره می کند این است:

«امْ خُلِقُوا مِنْ غَیرِ شَی ءٍ أَمْ هُمُ الْخالِقُونَ»(312) یعنی: «آیا ایشان از هیچ آفریده شده اند، یا ایشان آفرینندگانند».

آیه ای که به مرتبه دوم اشاره می کند:

«ا وَ لا یذْکُرُ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَمْ یکُ شَیئاً»(313) یعنی: «آیا انسان به یاد نمی آورد که ما او را در حالی که چیزی نبود خلق کردیم».

آیه ای که به مرتبه سوم اشاره می کند:

«هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یکُنْ شَیئاً مَذْکُوراً»(314) یعنی: «آیا بر انسان روزگاری نگذشته که هیچ چیز

مورد اعتنا نبوده است».

آیه ای که به مرتبه چهارم اشاره می کند:

«لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلِینَ»(315) یعنی: «ما انسان را بر بهترین بافت آفریدیم، آنگاه او را به پایین ترین درجه بازمی گردانیم».

آیه ای که به مرتبه پنجم اشاره می کند:

«هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَهَ قَلِیلاً ما تَشْکُرُونَ»(316) یعنی: «اوست که شما را آفریده و گوش و چشمان و دلها برای شما قرار داد، بسیار کم سپاس گزاری می کنید» و آیه ای که به فرود و هبوط انسان به عالم اعیان اشاره می کند این است:

«وَ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیهِ تُحْشَرُونَ»(317) یعنی: «اوست که شما را در زمین آفرید و به سوی او باز می گردید».

و آیه ای که به مراتب جسم انسان اشاره می کند این است:

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظاماً...الخ»(318)؛ یعنی: هر آینه ما انسان را از گل خالص آفریدیم، آنگاه او را در مکانی آرام قرار دادیم سپس نطفه را علقه ( خون بسته) کردیم، و علقه را مضغه (و گوشت) قرار دادیم، آنگاه گوشت را استخوان کردیم...».

و به هر تنزل از هر عالمی و نزول از بالا به پایین نام خلق و آفرینش اطلاق شده است، بنابراین باید کوشید تا خلقت را مطابق همان مرتبه معنا کنیم و قرینه بر آن را به دست آوریم و بفهمیم که آیا مراد از خلقت، خلقت انشایی است و یا تدبیری؟ و یا خلقت فطرت است و یا جبله و یا خلقت صورت گرانه می باشد و یا خلقت

ایجادی و یا دیگر معانی خلقت؟

چه این که اشتباه و اختلاط در این زمینه برای بسیاری پیش آمده و در بحث یاد شده نیز چنین اشتباهی شده است.

زیرا مراد از «خلق» در اخبار خلق طینت مومن از علیین و خلق طینت کافر از سجین، خلق جبله است، برای این که طینت به معنای جبله است، چنان که در قاموس گفت:

که دیگر اخلاط چهارگانه در وی موجود نیستند.

عوالم دلها و ابدان پایین تر از عالم فطرت است، چه اینکه عالم فطرت، اولین عالم خلقت است و در این عالم همه مردم به ربوبیت و وحدانیت اقرار و اعتراف نمودند، چنین اقراری ملازم با اقرار به رسالت و ولایت و طاعت همه جانبه است و لذا در آیه شریفه «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ»(320)یعنی: «فطرت خدا که مردم بر آن آفریده شدند و هرگز آفرینش الهی دگرگون نخواهد شد» و به همان اشاره شده است پس روشن گردید که معنای روایت(321) «کل مولود یولد علی الفطره ثم ابواه هما اللذان یهودانه و ینصرانه»؛ هر کودکی بر فطرت زاییده می شود آنگاه پدر و مادرش او را یهودی و نصرانی می نمایند» این است که چنین کودکی با دل بدون انکار پروردگار متولد می شود، یعنی وی با دل پذیرای ربوبیت زاده می گردد، چنین پذیرشی ملازم با اقرار به پیامبران و اوصیای آنها و پیروی از دستورات ایشان می باشد، لیکن چون از پدران و مادران خویش پیروی می نماید یهودی و یا نصرانی می گردد، بنابراین این انکار و تن زدن از پذیرش رسالت و یا ولایت و یا غیر آن بعد از اتمام حجت بر ایشان یعنی بعد از اقرار به ربوبیت است.

و نیز معنای این روایت: «السعید سعید فی بطن امه و الشقی شقی فی بطن امه» یعنی: «سعادتمند از شکم مادر سعادتمند و شقاوتمند از شکم مادر شقاوتمند است» این است که سعادت و شقاوت توشه ای است که وی از عالم جبلت بعد از پذیرش و مخالفت بر داشته است، بنابراین بر جبر دلالت ندارد.

و نیز معنای آیه شریفه: «وَ

لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ کَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ...»(322)؛ یعنی: هر آینه ما بسیاری از جنبان و انسانها را برای جهنم آفریده...» همین است چه این که «ذرأ» (خلق) به معنای تنزیل و تنزل در عالم طبیعت و جسم است چنان که از آیه شریفه: «وَ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَإِلَیهِ تُحْشَرُونَ»(323) یعنی: «اوست که شما را در زمین آفرید و به سوی او محشور و برانگیخته می شوید» همین مطلب ظاهر و هویداست پس این تنزل بعد از عالم جبلت است.

بهشت و جهنم قبل از آفرینش آدم و نوح و ابراهیم و اسماعیل و یعقوب و موسی و داوود و سلیمان و همه کسانی که در آیه شریفه «و ما به او اسحاق و یعقوب بخشیدیم... و ایشان را به راه راست هدایت کرده ایم» یاد شده و نیز قبل از آفرینش همه انبیاء به صد و بیست و چهار هزار سال آفریده و با وی دوازده حجاب آفرید...الحدیث».

این حدیث شریف در صدد بیان احاطه مراتب و وجود ایشان بر همه مراتب است، چه این که انوار ایشان بسیط است و مراتب پایین تر شأنی از شؤون ایشان است، زیرا ایشان از بندها و حدود و مراتب پایین تر آزادند، لذا دارای برترین مرتبه اختیارند، چنان که قبلا آن را بیان کرده ایم.

علاوه این که اگر ایشان را به مرتبه ای محدود کنیم و ایشان را محیط بر دیگر مراتب ندانیم با جلالت شأن و علو مقام ایشان سازگاری ندارد، زیرا دانستید که هر انسان بلکه هر موجودی نمونه ای از عالم اکبر است، پس چگونه محمدصلی الله علیه وآله و آلش علیه السلام که معادن رحمت و اهل بیت نبوت و عترت حبیب پروردگار عالمیان و خاتم انبیاءاند چنین درجاتی نداشته باشند؟!

پس معلوم گردید که عصمت ایشان با اختیارشان منافات ندارد، چه این که عصمت پاداش فنای مطلق ایشان در آتش عبودیت و ثابت قدمیشان در اقرار به ربوبیت در عالم میثاق است.

صرف و یا تاریکی محضند، همانند فرشتگان و شیاطین بیانی دیگر دارد، توضیح این که هرگز آثار ظلمانی از نور نشأت نمی گیرد، چنان که آثار نورانی از ظلمت صادر نمی شود و چون خدای تعالی مردم را به اطوار گوناگون و انواع مختلف آفرید به گونه ای که هیچ فردی از یک نوع را نمی یابی که در تمام اوصاف با همدیگر شبیه باشند، چنان که در افراد انسان مشاهده می شود، با این که همه خصوصیات همدیگر را از جهت نوع دارا هستند، ولی هیچ یک با دیگری شباهت ندارد، این اختلاف اوصاف و ظواهر نشانگر یک اختلاف درونی و ذاتی است، چه این که اختلاف آثار بر اختلاف مؤثرها دلالت دارد، و با اختلاف و گوناگونی ذوات احکام و صحت ها و بیماری ها و ثمرها و عقلها و کفر و ایمان و درجات و عقابها و پاداش ها و طاعت ها و نافرمانی ها تفاوت می یابند. به همین خاطر طاعت فرشتگان با طاعت شیاطین تفاوت می کند، چنان که طاعت و فرمانبرداری هر گروه از فرشتگان غیر گروه دیگر است همین تفاوت ها در انسان ها نیز می آید.

هر مکلفی در طاعت خود باید فصد تقرب و اخلاص به پروردگار داشته باشد. تقرب به معنای آوردن فعل و یا ترک آن به عنوان این که مملوک مولی است و باید خود و همه توان خویش را در آنچه مولی به آن فرمان داده به کار گیرد، به همین خاطر اگر کاری را با چنین عنوانی انجام داد و در آن هدف دیگری را دنبال نگرد مخلص است ولی اگر کاری را انجام داد و خواسته به خود سودی برساند

و یا زیانی را دور نماید نافرمان و غاصب است، چه این که در مملکت مولای خود بدون اجازه اش تصرف کرده است.

و اگر کاری را با این عنوان به همراه بهره وری و یا دفع زیان از حریم خویشتن انجام دهد مشرک است، و اگر کار وی هیچ یک از عناوین مزبور را نداشته باشد کار بیهوده ای کرده است.

پس فرشته و یا انسان و شیطان و یا دیگر موجودات مختارند و می توانند افعال خود را تحت عنوانی از عناوین فوق بیاورند و همه در این اختیار مساویند، گرچه هر یک بر طبق آثار نوری و یا ظلمانی که در آنهاست رفتار می کنند، بنابراین در طاعت و معصیت آزادند و می توانند آثار وجودی خود را به عنوان طاعت و یا معصیت بیاورند، چه این که اعمال و آثار بدون عنوان یاد شده طاعت و معصیت به شمار نمی رود و با عنوان مزبور به طاعت متصف می گردد.

به همین دلیل امام علیه السلام فرمود: «انما الاعمال بالنیات»(325) یعنی: «هر کاری به نیت خود شکل می گیرد» و رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود(326) : «رفع عن امتی تسعه: السهو، والنسیان، و ما لا یعلمون و الخطا، و ما اضطروا الیه و ما استکرهوا علیه» یعنی «از امت من نه چیز برداشته شد: 1- غفلت 2- فراموشی 3- آنچه را نمی دانند 4- اشتباه 5- آنچه را به آن ناچار شده اند 6- بر آنچه مجبود و وادار شده اند...».

چه این که علت برداشت زحمت از شانه مکلفین در موارد یاد شده یه این خاطر است که آنها عنوان های یاد شده را نداشته اند، ما در ضمن جمله «و عظمت

النعمه» در این دعا توضیح بیشتری خواهیم داد.

اکنون که این مقدمه را فهمیدی که ابراری که به آتش عبودیت سوختند از اصحاب یمین هستند، کسانی که از طینتی خلق شده اند، که حضرت محمدصلی الله علیه وآله و فرزندان پاکش علیه السلام از آن آفریده شده اند.

و در کافی(327) از حضرت امام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود: «ان اللَّه خلقنا من اعلی علیین و خلق قلوب شیعتنا مما خلقنا منه و خلق ابدانهم من دون ذلک و قلوبهم تحن الینا، لانها خلقت مما خلقنا ثم تلا هذه الآیه: کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ لَفِی عِلِّیینَ وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیونَ کِتابٌ مَرْقُومٌ یشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ»(328)یعنی: «خداوند ما را از اعلی علیین آفرید و دلهای شیعیان ما را از آنچه ما را از آن آفرید، خلق کرد و بدنهای ایشان را از غیر آن آفرید و دلهای ایشان به سوی ما گرایش دارد، زیرا آنها را از آنچه ما را آفرید خلق کرد، آنگاه این آیه شریفه را قرائت فرمود: هرگز، نامه نیکان در علیین است و شما علیین را چگونه درک می کنید؟ نامه ای نوشته شده است، که مقربان شاهد آن هستند».

(در ادامه فرمود) «وخلق عدونا من سجین و خلق قلوب شیعتهم مما خلقهم و ابدانهم من دون ذلک فقلوبهم تهوی الیهم لانها خلقت مما خلقوا منه ثم تلا هذه الآیه: «کَلاَّ إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ کِتابٌ مَرْقُومٌ وَیلٌ یوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ»(329) وقال تعالی: «لَیسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیوتَ مِنْ أَبْوابِها»(330)یعنی: «و خداوند دشمنان ما را از سجین آفرید، و دلهای پیروان ایشان

را از آنچه ایشان را آفرید خلق نمود، بدنهای آنها را از غیر آن آفرید، به همین خاطر دلهای پیروانشان به ایشان گرایش دارد چون از ماده ای خلق شده اند که ایشان آفریده شده اند آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: هرگز، کتاب و نامه فاجران در سجین است و سجین را چگونه درک کنی؟ نامه ای نوشته شده است، در آن روز وای به حال تکذیب کنندگان» و خدای تعالی فرمود: «خوبی این نیست که از پشت سر منزل به داخل آن روید، خوبی این است که کسی پروا پیشه کند و از در خانه ها به آن وارد شوید».

احتجاج(331) از امیرالمؤمنین روایت کرده است که فرمود: «قد جعل اللَّه للعلم اهلا و فرض علی العباد طاعتهم بقوله و اتوا البیوت من ابوابها و البیوت هی بیوت العلم الذی استودعته الانبیاء و ابوابها و اوصیاءهم»؛ یعنی: «خدای تعالی برای دانش اهلی قرار داد و طاعت آنها را بر بندگان با این آیه واجب کرد که: از درهای خانه به داخل خانه روید. مراد از خانه ها خانه های دانشند، دانشی که انبیاء در آن خانه ها به ودیعه گذاشته اند و درهای آن خانه ها اوصیای آنها هستند».

و از آن حضرت روایت شده است: «نحن البیوت التی امر اللَّه ان یؤتی ابوابها نحن باب اللَّه و بیوته التی یؤتی منه فمن بایعنا و اقر بولایتنا فقد اتی البیوت من ابوابها ومن خالفنا و فضل علینا غیرنا فقد اتی البیوت من ظهورها...الحدیث؛ ما خانه هایی هستیم که خدای تعالی فرمان داد که مردم از درهای آن وارد شوند، ما باب خدا و خانه های او هستم که باید

مردم وارد آن شوند، پس هر کس با ما بیعت کرد و به ولایت ما اقرار نمود، از درهای خانه وارد شده و هرکس با ما مخالفت کند و دیگران را بر ما برتری دهد، از پشت سر خانه ها وارد آن شده است...».

پس مراد از این جمله شریف «وعناصر الابرار» این است که ایشان مبدأ و محل پیدایش شیعیان هستند که از طینت ایشان آفریده شده اند و به خدا و پیامبرش ایمان آورده و به ولایت در میثاق سوم اقرار کرده اند، بنابراین جبلت ایشان پاکیزه و طینت ایشان طیب و طاهر گردیده و کتابهای ایشان در علیین قرار گرفت و مقربان شاهد این کتابها هستند و کتابها و نامه های ایشان در روز قیامت از سمت راست به دست ایشان می رسد و به آسانی حساب رسی می شوند، آنگاه به سوی اهل خود شادان برمی گردند، و الحمد اللَّه رب العالمین.

و خیریت است یعنی علت این که بهترین امت هستید این است که امر به معروف و نهی از منکر می نمایید.

ضَعْفٍ قُوَّهً ثُمَّ جَعَلَ مِنْ بَعْدِ قُوَّهٍ ضَعْفاً وَ شَیبَهً» یعنی: خدایی که شما را در حالی که ضعیف بوده اید آفرید، آنگاه بعد از ضعف به شما نیرو داد، آنگاه بعد از قوت ضعف و پیری داد».

آنگاه خداوند فرمود: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ»(335) یعنی: «شما را به خوف و گرسنگی و کمبود اموال و جانها و میوه ها می آزماییم، و به شکیبا پیشگان بشارت ده».

آنگاه خداوند پیامبران را فرستاد و کتابها را نازل نمود، چنان که فرمود: «کَما أَرْسَلْنا فِیکُمْ رَسُولاً مِنْکُمْ یتْلُوا عَلَیکُمْ آیاتِنا وَ یزَکِّیکُمْ وَ یعَلِّمُکُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یعَلِّمُکُمْ ما لَمْ تَکُونُوا تَعْلَمُونَ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُون»(336) یعنی: «همانگونه که پیامبری از شما برای شما فرستادیم، آیات ما را بر شما خواند، و شما را تزکیه کرده و کتاب و حکمت را به شما آموخت، و چیزهای را که شما خود نمی توانستید بیاموزید آموخت، پس یادم کنید تا یادتان کنم و سپاسم گزارید و ناسپاس نباشید». خداوند ایشان را راهنمایی کرد، راه خیر و راه شر؛ و نور وظلمت را معلوم نمود، آنگاه فرمود: «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی فَمَنْ یکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقی لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(337) یعنی: «در دین اجباری نیست، راه رشد (و کمال) از راه گمراهی آشکار گردید، هر کس به طاغوت کفر بورزد و به خدای ایمان آورد، به دستگیره محکم که هرگز پاره نمی شود چنگ زده است و خداوند شنوای داناست».

آنگاه خداوند به

متقین وعده داد و فرمود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیئاتِکُمْ وَ یغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(338) یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پروا پیشه کنید خداوند برای شما راهگشایی خواهد کرد و گناه شما را می پوشاند و شما را می آمرزد و خداوند دارای فضل و رحمتی بزرگ است»

و نیز چنین وعده داده است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یؤْتِکُمْ کِفْلَینِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(339) یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از خداوند بهراسید و به پیامبرش ایمان آورید، زیرا به شما دو بخش از رحمت خود را می دهد، و برای شما نوری قرار می دهد که به آن راه روید و شما را می آمرزد و خداوند بخشنده مهربان است».

خداوند فرقان و نور را به واسطه ظهور مرتبه ولایت در عوالمشان قرار داد، لذا با آن می توانند بین حق و باطل تفاوت گذارند و باآن در تاریکی های معنوی و صوری راه می روند این همان حکمت است که به هر کس داده شده به وی خیر کثیر داده شد و لذا به ولایت تفسیر گردیده است.

آنگاه خداوند برای ایشان ولی ظاهری قرار داده و فرمود: «إِنَّما وَلِیکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(340) یعنی: «ولی شما فقط خدا و رسولش و کسانی که ایمان آورده می باشد، کسانی که نماز را بر پای می دارند و در حال رکوع زکات می دهند». آنگاه فرمود: «أَ وَ مَنْ کانَ مَیتاً فَأَحْییناهُ وَ جَعَلْنا

لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُینَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یعْمَلُونَ»(341) یعنی: «آیا کسانی که مرده اند و ما ایشان را زنده گردانیدیم و به ایشان نوری دادیم که در بین مردم می روند، همانند کسانی اند که در تاریکی ها هستند و از آن بیرون نمی روند این گونه رفتار کافران برای ایشان زینت یافت».

پس حقیقت عبودیت این است که بنده با تمام وجود و خصوصیات خود ملک خالص خدا باشد و بعد از پیدایش بنده، جان و تمام صفات و خصوصیات خویش را به پروردگار عالمیان واگذار کند، چنان که فرمود: «إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ»(342) یعنی: «دین در نزد خدا همان اسلام ( و تسلیم کامل) است».

و فرمود: «وَ اتَّبَعَ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ اتَّخَذَ اللَّهُ إِبْراهِیمَ خَلِیلاً»(343) یعنی: «و از ملت ابراهیم حنیف پیروی نما و خداوند ابراهیم را خلیل خود گرفت».

و فرمود: «وَ مَنْ أَحْسَنُ دِیناً مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ»(344) یعنی: «دین چه کسی بهتر از این است که صورت خود را تسلیم خدا کند و در این حال به خوبی از عهده آن برآید».

و فرمود: «بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ للَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُونَ»(345) یعنی: «آری هرکس روی خود را تسلیم خدا کند و این کار را به خوبی انجام دهد، اجرش به نزد پروردگارش محفوظ است و بر ایشان هراسی نیست و ایشان غمگین نمی گردند».

و فرمود: «وَ مَنْ یسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَی اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقی وَ إِلَی اللَّهِ عاقِبَهُ الْأُمُورِ»(346) یعنی: «هر کس روی

خود را به خدا تسلیم کند و در این حال به نیکی چنین کند، حتما به ریسمان محکم چنگ زده و پایان امور به سوی خدا بر می گردد».(347)

پس حقیقت اسلام این است که بنده نفس خود را با همه ویژگیها تسلیم خدای تعالی نماید، عبد هرگز نمی تواند چنین کنند، مگر این که به آن نور فرقانی - که نور ولایت در عالم عبد و سر امیرالمؤمنین و امامان پاک از فرزندانش علیه السلام می باشد- برسد، لازمه آن این است که ظاهر خویش را تسلیم ولّی زمانش گرداند، ولی زمان ممکن است پیامبر و وصی او باشند، تسلیم به معنای فرمانبرداری از فرمانهای آنها و دوری از نواهی است.

و چون حقیقت عبودیت و اسلام به سّر آل محمدصلی الله علیه وآله که همان نور ولایت در مردم است محقق می شود لذا عناصر ابرار شده اند، و چون ظاهر آل محمدصلی الله علیه وآله در بین مردم باعث می شود که مردم از ایشان معارف دین و احکام شرعی را بیاموزند- معارف و احکام شرعی که صور مراتب آن نور در عالم فعل است و عبد با صرف همه توانایی هایی که خداوند به او داده در راه هدفی که او را آفریده و در واقع سپاسگزاری و شکر از خدا همین است- لذا ایشان «دعائم الاخیار» هستند.

پس دانستید که نیازمندی به محمدصلی الله علیه وآله و آل محمدصلی الله علیه وآله امر تعبدی نیست، بلکه هرگز کسی بنده خدا نمی شود، مگر این که به سرّ و معرفت نورانیت ایشان برسد و بنده ای مطیع نمی گردد، مگر این که بعد از شناخت ایشان از آنها فرمان برد پس خداوند از اسلام

و مسلمانان به ایشان بهترین پاداش دهد، پاداشی که شایسته و بایسته باشد، چه این که ایشان اهلیت آن را دارند.

از همه مراتب وجودش بمیرد و در پروردگارش واله و متحیر شود، چنان که در معنای روایتی که از امام صادق در اشتقاق اسم «اللَّه» آمده چنین است.

در کافی(350) از هشام بن حکم روایت شده که از امام صادق علیه السلام پرسید: «اللَّه از چه چیز مشتق شده است؟ فرمود: «یا هشام اللَّه مشتق من اله و اله یقتضی مالوها و الاسم غیر المستمی فمن عبد الاسم دون المعنی فقد کفر...الحدیث» یعنی «ای هشام! اللَّه از «اله» مشتق شده و «اله» مستلزم «مالوه» است و اسم غیر از مسمی است، هر کس اسم را بدون معنی و مسمی عبادت کند کفر ورزیده است...»

و در قǙřȘӠگفت: «اله، الهه و الوهه و الوهیه عبد عباده و منه لفظ الجلاله و فیه اله کفرح تحیر» یعنی «اله و الوهه و الوهیه یعنی عبادت کرد و همین اله منشای اللَّه است، و در قاموس گفت: «اله» بر وزن فرح به معنای متحیر شد و سرگشته گردید».

و در شرح حدیث حدوث اسماء در فقره «و موضع الرساله» دانستید که قوام همه اسماء حسنی که عالم وجود به آن قیام دارند و متکی اند- به همان اسم مبارک در عالم اکبر و عالم اصغر است.

و لذا مولی امیرالمؤمنین علیه السلام بنا بر روایت کافی(351) باسنادش به امام صادق علیه السلام فرمود: «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولَ بِالرِّسَالَهِ وَ أُولِی الْأَمْرِ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَانِ» یعنی: «اللَّه را به اللَّه بشناسید و رسول را به رسالت و اولوالامر را به امر به معروف وعدل و احسان بشناسید» یعنی مسمای «اللَّه» را که اله الالهه است به اسم اللَّه بشناسید.

مرتبه ی دوم:

عبودیت نسبی است مراد از عبودیت نسبی عبودیت نسبت به کسانی است که خدای تعالی آن اسم مبارک را به آنها شناسانید و آنها را به عالمشان رسانید و راهنمای خلقش و ترساننده دیگران از ستم طاغوت قرار داده است، چنان که در آیه شریفه به آن اشاره شده که: «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی فَمَنْ یکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقی لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم»(352) یعنی «اجباری در دین نیست راه رشد از گمراهی باز شناخته شد، هر کس به طاغوت کفر بورزد و به خدا ایمان آورد به دستگیره چنگ زده، دستگیره ای که پاره نمی شود، و خدا شنوای داناست». چنین کسی پیامبر است که شأنش بشارت و انذار است، چنان که خدای تعالی فرمود: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً»(353) یعنی: «ما تو را به حق فرستادیم تا بشارت دهنده و ترساننده باشی».

و فرمود: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاَّ کَافَّهً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً»(354)یعنی: «و ما تو را نفرستادیم مگر برای همه مردم به اینکه بشارت دهنده و ترساننده باشی» و نیز فرمود: «إِنَّا أَرْسَلْناکَ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً» و دیگر آیات همانند اینها.

بنابراین بر بندگان خدا در دست پروردگار به موت رسیده اند لازم است که نسبت به پیامبران نیز به موت و فنا برسند و نفوس و اموال خود را در راه رضایت وی خرج کنند و از مخالفت وی بپرهیزند، زیرا خدای تعالی فرمود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِی شَی ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَی اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ کُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ

الْیوْمِ الاخِرِ ذلِکَ خَیرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً»(355)یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده اید خدا و رسول و اولی الامر را فرمان برید اگر در چیزی نزاع کردید به خدا و به پیامبرش مراجعه کنید اگر به خدا و روز باز پسین ایمان آورده اید مراجعه به خدا بهتر است و کار را به خوبی پایان می دهد».

و فرمود: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ لِیطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ... فَلا وَ رَبِّکَ لا یؤْمِنُونَ حَتَّی یحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(356) یعنی: «ما هیچ پیامبری نفرستادیم مگر اینکه به اذن خدا فرمان برده شود... نه به پروردگارت قسم، ایشان ایمان نمی آورند، مگر اینکه تو را در مشاجرات خود حکم قرار دهند و آنگاه بر آنچه حکم کردی در خود ناراحتی نیابند و پذیرشی مطلق داشته باشند».

پس فرمانبرداری خدا کامل نمی شود، مگر به فرمانبرداری از پیامبر و تصدیق آنچه از جانب خداوند آورده و پذیرش مطلق احکام قضایی و اوامر و نواهی او.

مرتبه سوم: عبودیت نسبت به کسی که پیامبر برای خلافت خویش و هدایت است نصب کرده است، زیرا خدای تعالی فرمود: «أ َطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»(357) و فرمود: «إِنَّما وَلِیکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ.»(358)

و برای خویش سود و زیان و زندگی و مرگ و نشوری را مالک نبوده اند، بنابراین نمی توان برای رسول و اولواالامر ولایت به معنای نخست را که برای خدا ثابت شده ثابت نمود، بلکه لازم است که ایشان را از آن مرتبه پایین تر آوریم، زیرا ایشان نیز با همه خلایق در حقیقت عبودیت برای خدا شریکند، بنابراین مرتبه ای از ولایت که می توان برای رسول و اولواالامر اثبات کرد اثبات مقامی است که خداوند برای ایشان خواسته، چه این که ایشان خلیفه خدای تعالی هستند و به همین خلافت، مرگ در قبضه قدرت ایشان می باشد و لذا بندگان باید نفوس و اموال وهمه خصوصیات خویش را در راه رضایت پیامبر و اولواالامر صرف کنند و همین دلیل و نشانه خوبی برای بندگان است که ایشان با خدا نیز این گونه رفتار می کنند،چنانکه معنای آیه شریفه: «إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً»(359)و آیه شریفه:«وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ فَإِذا سَوَّیتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ»(360)یعنی: «به هنگامی که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من بشری را از گل ولای متغیر و سالخورده آفریدم به هنگامی که کاملش کردم و از روح خود در آن دمیدم بر او سجده کنید».

و فرمود: «إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِینٍ فَإِذا سَوَّیتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ»(361)و نیز صریح آیه شریفه است که فرمود:«مَنْ یطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ»(362) یعنی: «هر کس از پیامبر پیروی کند از خداوند پیروی کرد».

و نیز مفاد همراهی طاعت رسول با طاعت خدا در آیات عدیده همین است، از جمله

آیه: «أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ»(363)و آیه:«وَ مَنْ یطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنَ النَّبِیینَ وَ الصِّدِّیقِینَ الآیه»(364)یعنی: «هر کس اطاعت خدا و رسولش کند با کسانی همنیشین خواهند شد که خداوند به آنها نعمت داده است، آن نعمت دادگان پیامبران و صدیقانند...».

و فرمود:«وَ مَنْ یطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یخْشَ اللَّهَ وَ یتَّقْهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ»(365) یعنی: «هر کس از خدا و پیامبرش فرمان برد و از خدا بترسد و تقوا پیشه کند، فقط ایشان رستگارند».

و فرمود: «وَ مَنْ یطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً»(366)

و فرمود: «وَ مَنْ یطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ یدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ مَنْ یتَوَلَّ یعَذِّبْهُ عَذاباً أَلِیماً»(367) یعنی: «هر کس از خدا و پیامبرش فرمان برد خداوند او را وارد بهشت کند، بهشتی که نهرها در پای درختانش جاری اند، و هر کس پشت کندخداوند ایشان را عذابی دردناک کند». و دیگر آیات. همین مطلب مفاد بسیاری ار اخبار است:

روایت کافی(368) به اسنادش به محمد بن زید طبری، گفت:

«کُنْتُ قَائِماً عَلَی رَأْسِ الرِّضَا بِخُرَاسَانَ وَ عِنْدَهُ عِدَّهٌ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ فِیهِمْ إِسْحَاقُ بْنُ مُوسَی بْنِ عِیسَی الْعَبَّاسِی فَقَالَ- یا إِسْحَاقُ! بَلَغَنِی أَنَّ النَّاسَ یقُولُونَ إِنَّا نَزْعُمُ أَنَّ النَّاسَ عَبِیدٌ لَنَا لَا وَ قَرَابَتِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ مَا قُلْتُهُ قَطُّ وَ لَا سَمِعْتُهُ مِنْ آبَائِی قَالَهُ وَ لَا بَلَغَنِی عَنْ أَحَدٍ مِنْ آبَائِی قَالَهُ وَ لَکِنِّی أَقُولُ النَّاسُ عَبِیدٌ لَنَا فِی الطَّاعَهِ مُوَالٍ لَنَا فِی الدِّینِ فَلْیبَلِّغِ الشَّاهِدُ الْغَائِبَ»؛ من بر بالای سر امام رضاعلیه السلام در خراسان ایستاده بودم، عده ای از بنی هاشم از جمله اسحق بن موسی بن عیسی عباسی در

نزد آن حضرت بودند، حضرت فرمود: ای اسحق، به من رسیده که مردم می گویند که ما گمان می کنیم که مردم بندگان ما هستند سوگند به نسبتی که با رسول خدا صلی الله علیه وآله دارند، هرگز من چنین نگفتم و از هیچیک از پدرانم نشنیده ام که چنین گفته باشند و از پدرانم نیز به من نرسیده که چنین گفته باشند و لیکن می گویم: مردم در فرمانبرداری بنده ما هستند، ودر دین دوستدار ما می باشند، پس شنوندگان حاضر به غائبان برسانند».

از آنچه یاد شد معلوم گردید که وجوب فرمانبرداری از پیامبرصلی الله علیه وآله و اولواالامر علیه السلام به خاطر رساندن مردم به مرتبه اسم خداست که در ذات ایشان مکنون و پوشیده است، ایشان به واسطه تلاوت آیات خداوند و تزکیه و تعلم کتاب و حکمت مردم را به آن مقصود می رسانند، چنان که هدف فرستادن پیامبران طبق نص صریح قرآن در چند جا این است. از جمله آیه:«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(369) یعنی: «او خداوندی است که در مردم درس نخوانده پیامبری از خودشان فرستاد تا بر ایشان آیات خدا را تلاوت می کند و آنها را تزکیه کرده و کتاب و حکمت را به آنها آموزش دهد، گرچه این مردم قبلاً در گمراهی روشن به سر می بردند».

و چون مرتبه اسم «اللَّه» ولایت نوریه ای است که سابقا دانستید که این ولایت عبارت از تصرف در وجود و آوردن آن در مرتبه ای پایین تر و تنزل دادن آن می باشد، گرچه همین تصرف به عنوان آلیت و

معنای حرفی است و از آن به آیه محکمه و حکمت اسم برده می شود. و حکمت همانست که به هر کس داده شد خیر کثیر داده شد. چنان که مراد از کتاب در آیه شریفه زیر مرتبه وجود مطلق می باشد: «هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ»(370)یعنی: «اوست که کتاب را بر شما نازل کرد، بخشی آیات محکمند این بخش ام الکتاب می باشند، و بخشی دیگر متشابهاتند» پس اسم «اللَّه» همانست که با آن به عالم کتاب و عالم حکمت می رسند و چون آیه و نشانه کامل و مظهر کلی و هدایتگر آن محمدصلی الله علیه وآله و آل پاک محمدعلیه السلام هستند، به همین خاطر ولایت برای ایشان ثابت است، این ولایت به معنای وجوب طاعت و گردن نهادن در مقابل آنها و فنا در دست آنهاست، تا کسانی که ولایت ایشان را پذیرفتند و منقاد گردیده اند و آنها را از جان و مال خود برتر داشتند به مرتبه کتاب و حکمت مورد اشاره در آیات سابق برسند.

پس مراد از آیه شریفه «إِنَّما وَلِیکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ»(371) اثبات ولایت برای اسم اللَّه در باطن و ظاهر و سّر و علانیه می کند، این اسم همان مثل اعلی مورد اشاره در آیه شریفه است که: «وَ هُوَ الَّذِی یبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلی فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(372)؛ اوست که خلقت بدست اوست، آنگاه بازشان می گرداند و باز گردانیدن و اعاده بر او آسانتر است و او

مثل اعلی در آسمانها و زمین دارد و تنها او عزیز و حکیم است» و نیز در حدیث حدوث اسماء در سابق در فقره «موضع الرساله» که قبلا شرح گردیده به آن اشاره شده است.

آن اسم را بردارند، بر رسیدن به این مقصود آیات خدا را بر ایشان بخوانند و آنها را تزکیه نمایند و مردم را به حصه ای از آن اسم که در مردم مخفی و مکنون برسانند چه این که آن حصه از اسم اللَّه راه معنوی به سوی خدای عالمیان است. چنین مرتبه ای از ولایت از آن پیامبر است، به همین عبودیت به معنای دوم برای پیامبران ثابت می شود، بنابراین باید مردم از نفس و مال خود فانی شوند، و پیامبران از مردم اولویت بیشتری بر جان و مال ایشان داشته باشند و مردم طاعت و پیروی ایشان را بر خود هموار نمایند و هر چه را پیامبران برای ایشان برگزیدند برای خود برگزینند و در خود احساس نارضایتی از احکام ایشان ننمایند و تسلیم محض ایشان باشند و پیامبران را مؤتمن در احکام نافع و یا مضر به حال خود بدانند، دستورات ایشان را فرمان برند و از آن چه نهی کردند دست بکشند، و مطمئن باشند که پیامبران ایشان را از دروازه هدایت بیرون نمی برند و ایشان را به در گمراهی نمی کشانند. چنان که اخبار و آیات سابق درباره تفویض را قبلا آوردیم و در کافی بابی به نام تفویض به رسول خداصلی الله علیه وآله و ائمه علیه السلام باز شده است.

از جمله روایت کافی به اسنادش به ابواسحاق نحوی است، وی گفت: خدمت امام صادق رسیدم، از او شنیدم که می فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدَّبَ نَبِیهُ عَلَی مَحَبَّتِهِ فَقَالَ وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ(375) ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ

فَانْتَهُوا(376) وَ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ «مَنْ یطِعْ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ»(377) قَالَ ثُمَّ قَالَ وَ إِنَّ نَبِی اللَّهِ فَوَّضَ إِلَی عَلِی وَ ائْتَمَنَهُ فَسَلَّمْتُمْ وَ جَحَدَ النَّاسُ فَوَ اللَّهِ لَنُحِبُّکُمْ أَنْ تَقُولُوا إِذَا قُلْنَا وَ أَنْ تَصْمُتُوا إِذَا صَمَتْنَا وَ نَحْنُ فِیمَا بَینَکُمْ وَ بَینَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا جَعَلَ اللَّهُ لِأَحَدٍ خَیراً فِی خِلَافِ أَمْرِنَا»(378) یعنی: «خداوند پیامبرش را بر محبت خود ادب کرد و فرمود: تو دارای اخلاقی بزرگ ( و کریمانه) هستی، آنگاه به او تفویض کرد و فرمود: آنچه رسول آورده بگیرید واز آنچه نهی فرمود دست باز کشید، و فرمود: هر کس از رسول پیروی کند، از خدا پیروی کرده، سپس فرمود: پیامبر خدا به علی تفویض کرده و او را امین خود گرفت، شما پذیرفتید، ولی مردم انکار کردند، به خدا قسم ما دوست داریم که شما به هنگام گفتار ما بگویید و به هنگام سکوت ما سکوت کنید، ما واسطه بین شما و بین خدای عزوجل هستیم و خداوند در مخالفت دستور ما خیری قرار نداده است».

و از جمله روایت کافی(379) به اسنادش به ابواسحق است گفت: «از ابوجعفر علیه السلام باقر شنیدم که می فرمود:...» آنگاه همین روایت را یاد کرده است.

پس کار پیامبران بشارت به آیات محکم الهی است که همانا اسم خدا و شؤون اوست، اسمی که سّر آن در همه اشیاء مکنون است و مظاهر آن اوصیاءاند و نیز کار ایشان انذار و ترسانیدن از آیات متشابه که طاغوت و شاخه های ظلمانی و شؤون آن که سر آن در همه اشیای مکنون است کی باشد، مظاهر طاغوت خلفای جور و پیروان ایشانند.

بنابراین مرتبه

ی پیامبر مرتبه کتاب و قرآن است که بالاتر از مرتبه آیات محکم و حکمت می باشد، پس وی هم دارای نبوت و هم دارای ولایت است.

مرتبه ی سوم ولایت خلافت است، این ولایت مطلق نیست بلکه نسبت به آن اسم مبارک به لحاظ این که آیه محکمه و ولایت نوریه می باشد، در آیات قرآن و نیز در روایات از آن به «هادی» یاد شده، یعنی کسی که هر چیز را به کمال خود می رساند و جامع همه مراتب حقیقت عبودیت از ذات به عالم آثار است، چنان که فرمود: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(380) یعنی: «تو فقط ترساننده ای و هر قومی دارای هادی است».

در مجمع البیان(381) روایت شده که هنگامی که این آیه نازل شده رسول خدا فرمود: «انا المنذر و علی الهادی من بعدی، یا علی! بک یهتدی المهتدون» یعنی: «من ترساننده ام و بعد از من علی هادی است، ای علی! هدایت جویان با تو هدایت می شوند».

و در کافی(382) از حضرت امام باقرعلیه السلام روایت شده است: «رَسُولُ اللَّهِ الْمُنْذِرُ وَ لِکُلِّ زَمَانٍ مِنَّا هَادٍ یهْدِیهِمْ إِلَی مَا جَاءَ بِهِ نَبِی اللَّهِ ثُمَّ الْهُدَاهُ مِنْ بَعْدِهِ عَلِی ثُمَّ الْأَوْصِیاءُ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ» یعنی: «رسول خداصلی الله علیه وآله منذر و ترساننده است، و در هر زمانی یکی از ما هادی است که مردم را به آنچه پیامبر خدا آورده هدایت می کند، هادیان بعد از پیامبر علی و سپس اوصیا یکی بعد از دیگری هستند».

و از امام صادق(383) روایت شد که فرمود: «کُلُّ إِمَامٍ هَادٍ لِلْقَرْنِ الَّذِی هُوَ فِیهِمْ» یعنی: «هر امامی هادی زمانی است که در بین مردم آن زمان است».

و از

امام صادق علیه السلام در پاسخ از ابوبصیر(384) بعد از پرسش از آیه: «إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرٌ وَ لِکُلِّ قَوْمٍ هادٍ»(385) روایت شده که فرمود: رسول خدا منذر و علی هادی است...الخ».

و اکمال(386) و قمی(387) و عیاشی(388) و دیگر راویان خاصه(389) و عامه(390) به اسانید مختلف همانند روایت نخست از امام صادق در کافی را روایت کرده اند.

و چون مظاهر آن اسم مبارک از جهت یاد شده ائمه اطهار علیه السلام هستند، لذا آیه «مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ» به امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه علیه السلام تفسیر شده است، بنابراین ولایت به این معنا بر خلق دارند، خلق نسبت به ایشان عبودیت دارند به این معنا که باید اوامر و نواهی ایشان را فرمان برند و امور دنیا و دین خود را به آنها واگذارند و نفوس و اموال خود را به امام بسپارند و در راه خشنودی وی صرف نمایند، پس نسبت محمدصلی الله علیه وآله و فرزندان پاکش علیه السلام کمتر از نسبت مولی به بنده ای که به او هبه شده نیست، چه این که خدای تعالی جهان و آن چه در آن است را به خاطر محمدصلی الله علیه وآله و الش آفریده، چنان که از علی علیه السلام روایت شده که فرمود: «نحن صنائع ربنا و الخلق بعد صنائعنا» یعنی: «ما ساخته ی خداییم و بعدا خلایق ساخته ما هستند» مراد این است که خداوند ما را برای خویش ساخته و خلایق را برای ما آفریده است و نیز در حدیث کساء فرمود: «ما خلقت سماء مبنیه و لا ارضا مدحیه و لا فلکا یدور و لا فلکا یسری و لا شمسا مضیئه و لا قمرا منیرا

الا لاجلکم»(391) یعنی: «ما آسمانی ساخته و زمین گسترده و فلک دور زننده و کشتی روان و خورشید تابان و ماه روشن را نیافریدیم مگر به خاطر شما».

فَلِلْإِمَامِ وَ الْبَحْرُ الْمُطِیفُ بِالدُّنْیا» یعنی: جبرییل با پای خویش پنج نهر ایجاد کرد و آب از آن جاری شد، آن نهرها عبارتنداز: فرات، دجله، نیل مصر، مهران، بلخ. پس هر زمینی را که آن نهرها سیراب کردند و هر حیوانی که از آن آب نوشیده از امام است، و از جمله اموال امام اقیانوس محیط بر زمین است».

و بیان این اخبار با آن ملاک که همه خلایق ذاتا بندگان خدا هستند، ایشان با مردم در مخلوق بودن برای خدای تعالی یکسانند و هیچ سود و زیانی را برای خود مالک نیستند، ولی بعد از این که خداوند ایشان را به آداب خویش تربیت کرد وایشان فانی در خدا شدند لذا خداوند ایشان را در زمین خلیفه خویش قرار داد و آنها را ولی بر خلق نموده و دنیا را به ملکیت و اقطاع ایشان درآورد، و از نفوس مؤمنین بر خودشان برتر کرد چنان که فرمود: «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم» این جمله دلالت دارد بر این که ایشان بر اموال مؤمنین اولویت دارند، و بر مردم طاعت و فرمانبرداری از ایشان را واجب نمود و این که مردم برای خود نپسندند مگر آنچه را که ایشان پسندند، و امر دین مردم را به ایشان واگذاشت، و فرمود: «وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(395) آیا بندگی معنایی جز این دارد، و آیا جز این است که بندگان از تصرفات کامل و آزادانه در حرکات و سکنات و شهوات، در خود و اموال خود برخوردار نیستند و باید در تحت اراده رهبران و امامان خود در آنها تصرف نمایند؟ با توجه

به این که امامان و رهبران نیز در وجود و حواس و جوارح و سلامت و روزی و زندگی و مرگ با مردم مشارکت داشته و همه در دست آفریدگار خویشند که خدایی جز او نیست و شریکی ندارد.

و در روایت صفوان از امام صادق علیه السلام در چگونگی زیارت مطلقه(396) معروف به زیارت و ارث در اذن دوم آمده است: «عبدک و ابن عبدک و ابن امتک المقر بالرق و التارک للخلاف علیکم» یعنی: «بنده تو و فرزند بنده تو، و فرزند کنیز تو، اقرار به بندگی دارد و از مخالفت با شما پرهیز می کند»این فقره خردمندان را در اثبات بیان مزبور کفایت است، و خداوند راهنماست و رجوع همه به اوست.

خَیراً فِی خِلَافِ أَمْرِنَا» و نیز در همان کتاب(400) به اسنادش به ابواسحق روایت کرد، گفت: از ابوجعفر باقرعلیه السلام شنیدم که فرمود: ونظیر همین حدیث را نقل نمود.

و نیز در کافی(401) باسنادش به عبداللَّه بن سنان نقل کرد که ابوعبداللَّه (امام صادق علیه السلام) فرمود: «لَا وَ اللَّهِ مَا فَوَّضَ اللَّهُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ إِلَّا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ إِلَی الْأَئِمَّهِ قَالَ عَزَّوَجَلَ إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَینَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ(402) وَ هِی جَارِیهٌ فِی الْأَوْصِیاءِ» یعنی: «نه به خدا سوگند، خداوند به احدی از خلقش جز به رسول خدا و امامان تقویض ننمود، خدای تعالی فرمود: ما کتاب را به حق بر تو فرستادیم، تا بین مردم به آن گونه که خداوند به تو نشان داده حکم نمایی، و همین در اوصیاء علیه السلام جاری است».

بنابراین ائمه علیه السلام استحقاق سیاست و رهبری خلق را دارند، زیرا تربیت و ادب از خداوند پذیرفتند، این رهبری از تولد مردم تا تعالی و تکامل ایشان ادامه دارد، زیرا ایشان بر آنها احاطه دارند، و مصلحت ایشان را لحظه به لحظه می دانند، بر گذشته و آینده آنها مطلعند، این تفویض و سپردن به امامان به معنای این نیست که خداوند خود را از امور آفرینش عزل کرده است، بلکه چون ایشان شایستگی و اهلیت پذیرش و تلقی از خدای تعالی را به تدریج دارا هستند اما مردم چنین نیستند و معنای شفاعت نیز همین است.

«بلاد» جمع «بلده» مثل کلاب و کلبه، و در مجمع البیان آمده: بر هر قطعه از زمین خواه آباد و خواه خراب بلده و بلاد گفته می شود.

گویم: مراد از بلاد و بلده در اینجا کنایه از هر چیزی است که می تواند منشای اثری از آثار شود، خواه بلاد و سرزمین نفوس باشد و خواه غیر آن.

چنین است. بنابراین ایشان ارکان همه اشیاء هستند، و با سرّ ایشان اشیاء تقویت می یابند و اشیاء در وجود خود به ایشان تکیه دارند.

«عرض اللَّه أمانتی علی السماوات السبع بالثواب و العقاب فقلن ربنا لا تحملنا بالثواب و العقاب لکنا نحملها بلا ثواب و لا عقاب و إن اللَّه عرض أمانتی و ولایتی علی الطیور فأول من آمن بها البزاه البیض و القنابر و أول من جحدها البوم و العنقاء فلعنهما اللَّه تعالی من بین الطیور فأما البوم فلا تقدر أن تظهر بالنهار لبغض الطیر لها و أما العنقاء فغابت فی البحار لا تری و إن اللَّه عرض أمانتی علی الأرضین فکل بقعه آمنت بولایتی جعلها طیبه زکیه و جعل نباتها و ثمرها حلوا عذبا و جعل ماؤها زلالا و کل بقعه جحدت إمامتی و أنکرت ولایتی جعلها سبخا و جعل نباتها مرا علقما و جعل ثمرها العوسج و الحنظل و جعل ماءها ملحا أجاجا ثم قال وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ یعنی أمتک یا محمد ولایه أمیر المؤمنین و إمامته بما فیها من الثواب و العقاب إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً لنفسه جَهُولًا لأمر ربه من لم یؤدها بحقها فهو ظلوم غشوم» یعنی: «خداوند امانت مرا بر آسمانهای هفت گانه در مقابل ثواب و عقاب عرضه کرد، ایشان گفتند: پروردگارا! ما با ثواب و عقاب آن را بر نمی داریم، بلکه اگر بدون آندو باشد می پذیریم و خداوند امانت و ولایت مرا به پرندگان عرضه داشت، اولین پرنده ای که ایمان آورد بازهای آبی و قناری ها بودند و اولین منکرش بوم و عنقا، خداوند ایشان را از بین پرندگان دور کرد، لذا بوم نمی تواند در روز آشکار شود، چه این که پرندگان دشمن او هستند، و عنقا در دریاها پنهان شد و دیده نمی شود.

و خداوند امانت مرا بر سرزمینها عرضه کرد، هر قطعه زمینی

که به ولایت من ایمان آورد، پاک و بالنده شده و روییدنی های آن شیرین و گوارا گردیده اند و آبهای آن زلال شده اند و هر سرزمینی که انکار ولایت نموده خداوند آن را نمکزار کرده گیاه آن را تلخ و ناگوار گردانیده و میوه آن را خار و حنظل قرار داده و آب آن را شور تلخ نموده است، آنگاه فرمود: «حَمَلَهَا الْإِنْسانُ» انسان یعنی امت تو ای محمد ولایت و امامت امیرالمؤمنین را در قبال ثواب و عقاب پذیرفت چه این که وی بسیار ستمگر و جهول و نادان به دستور پروردگارش بوده و هر کس حق آن را ادا نکند، ظلوم و غشوم (ستمکار) است».

و اخبار در این باره فراوان است، هر کس خواهد به کتاب امامت بحارالانوار(407) مراجعه کند و روشن است که عرضه کردن ولایت بر موجوداتی که بهره ای از آن ندارند، از خداوند صحیح نیست و در این باره باید در جای خویش بحث شود و خدا توفیق دهنده است.

بدانکه بین این فقره از این حیث که به اطلاق دلالت دارد بر این که آثار در هر موجود مستند به آن مرتبه خاصه از حقیقت نبوت است که مبدای وجودش از آنجا آغاز شده برخلاف دو فقره گذشته از گفتار آن حضرت: «و عناصرالابرار و دعائم الاخیار» می باشد چه این که این دو فقره دلالت دارند بر این که این حقیقت در خصوص ابرار و اخیار مؤثرند، و نه در فاجران و اشرار. زیرا که در کافی(408) به اسنادش به امیرالمؤمنین علیه السلام در حدیث جاثلیق که پرسید: «آیا خداوند عرش را حمل می کند و یا عرش خداوند را

به دوش می کشد؟ امیرالمؤمنین فرمود: اللَّه حامل العرش... فقال امیرالمؤمنین علیه السلام: «إنّ العرش خلقه اللَّه تبارک و تعالی من أنوار أربعه نور أحمر احمّرت منه الحمره، و نور أخضر اخضرّت منه الخضره، و نور أصفر اصفرّت منه الصفره، و نور أبیض ابیضّ منه البیاض و هو العلم الذی حمّله اللَّه الحمله، و ذلک نور من عظمته، فبعظمته و نوره ابیضّت قلوب المؤمنین، و بعظمته و نوره عاداه الجاهلون، و بعظمته و نوره ابتغی من فی السماوات و الأرض من جمیع خلائقه إلیه الوسیله بالأعمال المختلفه و الأدیان المتشتته، و کلّ محمول یحمله اللَّه بنوره و عظمته و قدرته لا یستطیع لنفسه نفعا و لا ضرّا و لا موتا و لا حیاه و لا نشورا، و کلّ شی ء محمول و اللَّه عزّ و جلّ الممسک لهما أن تزولا، و المحیط بهما و بما فیهما من شی ء، و هو حیاه کلّ شی ء و نور کلّ شی ء سُبْحانَهُ وَ تَعالی «عَمَّا یقُولُونَ عُلُوّاً کَبِیراً» یعنی: «خداوند حامل عرش است... و فرمود: خداوند عرش را از چهار نور آفرید: 1- نور سرخ، همه نورهای سرخ از آن سرخ شده اند. 2- نور سبز، همه نورهای سبز از آن سبز شده اند.3- و نور زرد، همه نورهای زرد از آن زرد شده اند. 4- و نور سفید، که سفیدی از آن است.

وعرش علم است که خداوند آن را بر شانه ی حاملین گذاشت و آن نور عظمت اوست، پس با عظمت و نورش دلهای مؤمنان بینا(سفید و نورانی) شده و به عظمت و نورش جاهلان عداوت پیشه کرده اند و با عظمت و نورش همه خلایق از آسمانی ها و زمینی ها با

اعمال گوناگون و ادیان همگون به سوی او خواهان وسیله و راهی شده اند، پس هر باری را خداوند به نور و عظمت و قدرت خود می کشد و ایشان از خود بر زیان و سود و مرگ و زندگی و حشری توانا نیستند، پس همه اشیاء متکی و محمول است و خدای تعالی نگهدار آن دو از زوال می باشد و احاطه بر آنها دارد او زندگی همه اشیاء و نور همه آنهاست، خداوند بسیار منزه و متعالی است از آنچه می گویند». شرح و بیان دلالت حدیث این است که: طبیعی است که عداوت و دشمنی نادانان با خدا نمی تواند به نور عظمت به لحاظ نور بودن باشد، بلکه مراد این است که عرش از نور عظمت آفریده شده و نزول آن مراتبی دارد که اصول دیگر مراتب چهارگانه است، هر چه از عالم تجرد دورتر شود یعنی به عالم تنگنا و حدود پایین تر آید تاریکی و رنگ و کمی درخشش او بیشتر خواهد شد، به همین خاطر به هنگامی که به مرتبه جسم رسید تاریک می شود، پس اگر آن نور به مراتب پایین آید به طوری که عنوان حرفی آلی به خود گیرد عقل نامیده می شود و دارای میمنت و برکت خواهد شد، پس پیوسته نورانی می باشد، گرچه در حجاب ظلمت جسم فرو رفته باشد و اگر نزولش به اندازه ای باشد که مستقل گردد و به معنای اسمی رسد، در این صورت نام جهل می گیرد و اندک و بی برکت می شود.

و از آنجایی که خداوند در هر موجود از آن نور چیزی قرار داده و همین نور مبدای پیدایش و عرش آن شئ است، چه این که حقیقت

اختیار در آن شئ نیز وجود دارد، پس اگر بینا باشد و فقر و ناداری خود به خدا را ببیند و سپس در قبضه خدا بمیرد چنین وجودی به مراتب نازله به عنوان حرفیت تنزل کرده و اعتراف می کند که بر هیچ سود و زیان و زندگی و مرگ و حشری توانایی ندارد و از اصحاب یمین می گردد، زیرا وی به بقاء خدا باقی می شود، و بقای خدا فنایی ندارد و هر کس خود را مستقل ببیند و خود را قائم به ذات خود بداند، به مراتب استقلالی نزول می کند و از اصحاب شمال گردیده و وزن کمی پیدا می کند و برکتی در وی نخواهد بود، زیرا چنین موجود مستقلی حادث بوده و فانی می شود، و ولی آیات پروردگار و وجه اللَّه را منکر می شود، وجه اللَّه همانست که همه اشیاء بدون آن از بین می روند.

از این بیان روشن گردید که دلهای مؤمنان به واسطه نور وعظمت خدای تعالی بینا شده و جاهلان به نور و عظمت وی با خدا دشمنی نمودند.

و در گذشته بیان شد که آن انوار شؤون حقیقت محمدیه الهیه ای هستند که سّر محمدصلی الله علیه وآله و آل پاکش علیه السلام می باشند، ایشان مظاهر کلی او بوده و او ظل(سر) همه اشیاء و مبدا و رحمتی است که خداوند همه اشیاء را به وی وسعت داده است و با کفر ورزی به چنین رحمتی خداوند آن را به غضب منقلب می کند و نور را به تاریکی بدل خواهد کرد، چنان که در قول امام «و قاده الامم» تحقیق کردیم.

و اخباری(409) که درباره عرض ولایت بر اشیاء آمده بر همین دلالت دارند

و نیز آیه شریفه: «ذلِکَ بِأَنَّ اللَّه لَمْ یکُ مُغَیراً نِعْمَهً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتَّی یغَیرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(410)یعنی: «چه این که خدای تعالی نعمتی را که به قومی داد تغییر نمی دهد مگر این که ایشان خودشان را تغییر دهند و خداوند شنوای داناست».

و نیز آیه شریفه: «بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیها بِکُفْرِهِمْ»(411) یعنی: «بلکه خداوند به واسطه کفرشان بر دلهای ایشان مهر زده است». این مطلب را سابقا بیان کردیم.

و همین معنای اخباری است که درباره ارکان زمین بودن ائمه علیه السلام آمده(412) و مراد این است که به سّر آل محمدصلی الله علیه وآله زمین قوت می گیرد و به آن قیام دارد، و نیز اخباری که دلالت دارند(413) بر این که زمین قبل از خلقت آدم موجود بوده و در آن مردم فراوانی بوده اند که در آن فساد می کرده اند و خون ریزی می نموده اند، چنانکه فرمود: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَهِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً قالُوا أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یفْسِدُ فِیها وَ یسْفِکُ الدِّماءَ»(414)یعنی: «به هنگامی که پروردگارت به فرشتگان فرمود: من در زمین خلیفه ای قرار می دهم، گفتند: آیا در زمین کسی را خلق می کنی که در آن فساد کند و خون بریزد». چنان که ائمه علیه السلام ارکان آسمانها هستنند، زیرا خدای تعالی فرمود: «اللَّهُ الَّذِی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها» یعنی: «خدایی که آسمانها را بدون هیچ ستونی بالا برد».

و در این زیارت نیز فرمود: «بکم یمسک السماء ان تقع علی الارض علی الارض الا باذنه» یعنی: «به واسطه شما آسمان بر زمین جز به اذنش فرود نمی آید».

هایی که خداوند به او داده است به کسی که ایمان به وی واجب است تسلیم کند و چنین اعتقاد داشته باشد که تصرف آن کس در وی جز به وجه مصلحت وی نیست و او امین در رفتار با بنده است، اگرچه دست به کشتن او زند و یا همه اموال او را بگیرد و یا فرمان به کشتن فرزندانش دهد و یا بین او و زنش جدایی افکند.

زیرا خدای تعالی فرمود: «فَلا وَ رَبِّکَ لا یؤْمِنُونَ حَتَّی یحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لا یجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیتَ وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً»(415)و فرمود: «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَهٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یکُونَ لَهُمُ الْخِیرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَ مَنْ یعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبِیناً»(416)یعنی: «به هنگامی که خدا و پیامبرش امری را حکم کردند مرد و زن مؤمن در آن امر اختیاری ندارند، و هر کس خدا و رسولش را نافرمانی کند به گمراهی آشکار مبتلا شده است».

قمی(417) از امام باقر روایت کرده که: «ذلک أن رسول اللَّه خطب علی زید بن حارثه زینب بنت جحش الأسدیه من بنی أسد بن خزیمه و هی بنت عمه النبی، فقالت یا رسول اللَّه حتی أؤامر نفسی فأنظر، فأنزل اللَّه وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَهٍ إِذا قَضَی اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یکُونَ لَهُمُ الْخِیرَهُ الآیه فقالت یا رسول اللَّه أمری بیدک فزوجها إیاه» یعنی: «رسول خدا بعد از طلاق زید بن حارثه زینب را خواستگاری کرد، زینب دختر جحش اسدی از بنی اسد بن خریمه و دختر عموی آن حضرت بود.پاسخ داد: ای رسول خدا با

خود بیاندیشم و بنگرم! خدای عزوجل آیه فوق «وَ ما کانَ لِمُؤْمِنٍ...» را فرو فرستاد، زینب گفت: ای رسول خدا امر ازدواج من در دست شماست، رسول خدا او را به ازدواج خود درآورد».

دلیل دیگر حدیث رسول خدا است، کافی(418) به اسناد خود از حضرت امام باقر نقل کرد: «بَینَا رَسُولُ اللَّهِ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ إِذْ لَقِیهُ رَکْبٌ فَقَالُوا السَّلَامُ عَلَیکَ یا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ مَا أَنْتُمْ فَقَالُوا نَحْنُ مُؤْمِنُونَ یا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ فَمَا حَقِیقَهُ إِیمَانِکُمْ قَالُوا الرِّضَا بِقَضَاءِ اللَّهِ وَ التَّفْوِیضُ إِلَی اللَّهِ وَ التَّسْلِیمُ لِأَمْرِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص عُلَمَاءُ حُکَمَاءُ کَادُوا أَنْ یکُونُوا مِنَ الْحِکْمَهِ أَنْبِیاءَ فَإِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ فَلَا تَبْنُوا مَا لَا تَسْکُنُونَ وَ لَا تَجْمَعُوا مَا لَا تَأْکُلُونَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیهِ تُرْجَعُونَ»؛ رسول خدا در سفری بودند، ناگهان کاروانی با او برخوردند، گفتند: درود بر تو ای پیامبر خدا پرسید شما کیستید؟ گفتند: ای رسول خدا! ما مؤمنانیم. پرسید حقیقت ایمان شما چیست؟ پاسخ دادند: خشنودی به قضای الهی واگذاری و تفویض به خدا و تسلیم فرمان الهی. فرمود: دانشمندانی حکیم هستید که از حکمت در شرف پیامبری می باشید، اگر در آن چه گفتید راست می گویید: آنچه را که در آن سکونت نمی گزیند بنا نکنید و آنچه را نمی خورید نیاندوزید، و از خدایی که به سوی او باز می گردید پروا پیشه کنید».

از آنجایی که انسان که حاوی عالم اکبر است و ارکان وجودی اش را اسماء پر کرده و کتاب مبین الهی است که همه نهانها با حروف وی آشکار می شود دارای عوالمی است، بنابراین به حقیقت ایمان نمی رسد، مگر اینکه همه عوالم خویش را تسلیم

خداوند کرده و به او تفویض نماید و به قضای الهی در همه آن عوالم رضایت دهد.

عَینَاهُ اللَّتَانِ یبْصِرُ بِهِمَا وَ أُذُنَاهُ اللَّتَانِ یسْمَعُ بِهِمَا وَ یدَاهُ اللَّتَانِ یبْطِشُ بِهِمَا وَ رِجْلَاهُ اللَّتَانِ یمْشِی بِهِمَا وَ فَرْجُهُ الَّذِی الْبَاهُ مِنْ قِبَلِهِ وَ لِسَانُهُ الَّذِی ینْطِقُ بِهِ وَ رَأْسُهُ الَّذِی فِیهِ وَجْهُهُ فَلَیسَ مِنْ هَذِهِ جَارِحَهٌ إِلَّا وَ قَدْ وُکِّلَتْ مِنَ الْإِیمَانِ بِغَیرِ مَا وُکِّلَتْ بِهِ أُخْتُهَا بِفَرْضٍ مِنَ اللَّهِ تَبَارَکَ اسْمُهُ...»

گفت: از آن حضرت پرسیدم؛ ای عالم به من بگو کدام اعمال به نزد خدا از همه اعمال افضل و برتر است؟

پاسخ داد: عملی که خداوند هیچ چیزی را بدون آن نمی پذیرد.

پرسیدم: آن عمل چیست؟

فرمود: ایمان به خدا که خدایی جز او نیست بالاترین درجه و شرافتمندترین منزلت و زیباترین بهره از اعمال را داراست.

گفت: پرسید آیا برای من نمی گویی که آیا ایمان گفتار و عمل است و یا گفتار بدون عمل؟

حضرت پاسخ فرمود: ایمان کامله عمل است و قول و گفتار بخشی از عمل است که خدای تعالی در کتاب خود آن را بیان فرموده است، نور آن روشن و حجت او استوار و کتاب به حجت آن شهادت می دهد و به آن می خواند

پرسیدم: فدایت شوم آن را بیان نما، تا بفهمم؟

پاسخ داد: ایمان حالات و درجات و طبقات و منازلی دارد، برخی تمام و کامل هستندو در منتهای کمالند، و برخی ناقصندو نقصان آن روشن، و برخی رجحان دارند، و رجحان آن بیشتر است.

پرسیدم: آیا ایمان کامل می شود و یا کمی و زیادی می پذیرد؟

در پاسخ فرمود: آری؛ پرسیدم: چگونه ؟ فرمود: خدای تبارک و تعالی ایمان را بر اعضاء و جوارح فرزند آدم واجب کرد و آن را بر اعضاء و جوارح بخش کرد و پخش نمود، بنابراین هر

عضوی از اعضاء ایمانی ویژه دارد که به غیر از ایمان به دیگر اعضاءست.

از جمله آن اعضاء قلب است که عقل و فهم بر عهده آن است، قلب امیر بدن اوست، جوارح و اعضاء بدون اجازه او وارد و خارج نمی شود مگر این که او نظر و فرمان دهد.

و بخشی از آن چشمانش می باشد که با آن می بیند و گوشهایش که با آن می شنود و دستانش که با آن می گیرد و پاهایش که با آن می رود و فرج او که قوه باه از ناحیه آن می باشد، و زبانش که با آن می گوید و سرش که صورتش در آن است، هر یک از این اعضاء ایمانی ویژه دارند که دیگری ندارد، این اختصاص را خداوندی داده که نامش مبارک است». اکنون که روشن شد که انسان به لحاظ جوارح عوالم و درجاتی از ایمان دارد پس حقیقت ایمان در او پیاده نمی شود مگر این که همه اعضاء و جوارحش ایمان آورند.

روشن است که هیچکس به شناخت ایمان مربوط به جوارح نائل نمی شود، مگر این که کسی به او بشناساند، و بگوید که کدام مرتبه از ایمان به کدام عضو اختصاص دارد و معرفت و شناخت آن بدون شناخت همه اسماء ممکن نیست، شناخت همه اسماء در اعضاء به این است که بفهمد که هر اسمی در مرتبه نزول خود به عالم ملکات و عالم افعال در صورت انفرادی و یا ترکیب با اسماء دیگر و یا با شأنی از شؤون اسم دیگر و یا اسمای گوناگون و یا شؤون متعدد چه صورتی دارد، فهم و دست یابی به چنین علمی تنها از کسی ممکن است که خداوند

منسوب کرده چه این که چنین انسانی را تنها خداوند می شناسد و بدون معرفی خدا نمی توان او را یافت، و او بعد از رسول خدا کسی جز امیرالمؤمنین علیه السلام و اولاد طاهرین علیه السلام او نیست، پس ایشان ابواب ایمانند، و لذا نمی توان به ایمان جوارح دست پیدا کرد، مگر این که ایشان ایمان ویژه هر عضوی را بیان کنند چنان که رسول خدا فرمود: «أَنَا مَدِینَهُ الْعِلْمِ وَ عَلِی بَابُهَا»(420) یعنی: «من شهر علم هستم و علی در آن است».

دانستید که یکی از اعضاء قلب است و عمل آن شناخت و معرفت می باشد، چنان که در روایت بیان شده است، پس ایمانی که بر قلب واجب شده اقرار و معرفت و اعتقاد و رضایت و پذیرفتن این است که «لا اله الا اللَّه وحده لا شریک له الها واحدا» و این که وی همسر و فرزندی ندارد، و محمد بنده و پیامبرش صلی الله علیه وآله می باشد، و اقرار و اعتراف به این که آنچه آن حضرت آورده از ناحیه خداست.

روشن است که معرفت بناگذاری بر این نیست که خدایی جز خدای یکتا نیست و او شریکی ندارد و محمد بنده و رسولش صلی الله علیه وآله می باشد، بلکه معرفت عبارت از دریافت دل و آرامش و اعتقاد به مراتب فوق است، چنان که روایت تصریح کرده است، بلکه معرفت عبارت از این نیست که اجمالا بدانیم که اشیاء سازنده و آفریننده ای دارند که از سنخ آنها نیست، گرچه این مقدار انسان را از کفر خارج می کند و به حزب مسلمانان داخل می نماید.

و عنوانی این چنین دارد: «ادنی المعرفه»؛ یعنی: کمترین مرتبه معرفت» بلکه حقیقت معرفت جداکردن خالق از مخلوق و روشن کردن و یافتن خدا به حقیقت ایمان است.

و به همین جهت امیرالمؤمنین علیه السلام بنابر روایت کافی(422) به اسنادش به امام صادق علیه السلام فرمود: «اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولَ بِالرِّسَالَهِ وَ أُولِی الْأَمْرِ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَان» و معنای معرفت خدا به وسیله خدا این است که خداوند افراد و انوار و جواهر و اعیان را آفرید، اعیان ابدانند و جواهر ارواح می باشند، و خداوند شبیه جسم و روح نیست و هیچکس در خلقت روح حساس دراک دستی ندارد و تنها او به آفرینش ارواح و اجسام متفرد است، و چون شباهت خدا به ارواح و ابدان منتفی شود، لذا خداوند به خودش شناخته شده است و اگر خداوند به روح ویا بدن تشبیه شود، پس خداوند به خودش شناخته شده است. در کافی از و معنی قوله «اعرفوا اللَّه باللَّه یعنی ان اللَّه... فلم یعرف اللَّه باللَّه» از کلام کلینی است نه از فرمایش امام صادق.

و نیز در کافی(423) روایت شده که از آن حضرت پرسیدند: «بِمَ عَرَفْتَ رَبَّکَ قَالَ بِمَا عَرَّفَنِی نَفْسَهُ قِیلَ وَ کَیفَ عَرَّفَکَ نَفْسَهُ قَالَ لَا یشْبِهُهُ صُورَهٌ وَ لَا یحَسُّ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا یقَاسُ بِالنَّاسِ قَرِیبٌ فِی بُعْدِهِ بَعِیدٌ فِی قُرْبِهِ فَوْقَ کُلِّ شَی ءٍ وَ لَا یقَالُ شَی ءٌ فَوْقَهُ أَمَامَ کُلِّ شَی ءٍ وَ لَا یقَالُ لَهُ أَمَامٌ دَاخِلٌ فِی الْأَشْیاءِ لَا کَشَی ءٍ دَاخِلٍ فِی شَی ءٍ وَ خَارِجٌ مِنَ الْأَشْیاءِ لَا کَشَی ءٍ خَارِجٍ مِنْ شَی ءٍ سُبْحَانَ مَنْ هُوَ هَکَذَا وَ لَا هَکَذَا غَیرُهُ وَ لِکُلِّ شَی ءٍ مُبْتَدَأٌ» یعنی: «چگونه پروردگارت

را شناختی؟ فرمود: آن گونه که خود مرا با خودش آشنا کرد.

پرسیدند: خداوند چگونه خودش را به شما شناسانید؟

پاسخ داد: هیچ صورتی با او شباهت ندارد، و هیچ حسی او را در نمی یابد، با مردم مقایسه نمی شود، در عین دور بودن نزدیک است و در عین نزدیک بودن دور، بالاتر از همه اشیاءست و نمی گویند او بالاتر از چیزی است، جلوی هر چیزی است و نمی گویند او جلویی دارد، در اشیاء داخل است نه اینکه همانند چیزی داخل در چیز دیگر باشد و از اشیاء بیرون است نه این که همانند چیزی باشد که از چیز دیگر بیرون است، منزه است خدایی که چنین است و غیر این نیست و هر چیزی ابتدایی دارد».

در توحید(424) از امیرالمؤمنین روایت شده که فرمود: «اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولَ بِالرِّسَالَهِ وَ أُولِی الْأَمْرِ بِالْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْعَدْلِ وَ الْإِحْسَان»

پس مراد ازاین روایات این است که انسان بعد از تخلیه از صورت و جسم و روح در عالم خود به چیزی می رسد که از جواهر نیست و از انوار و اعیان نمی باشد، به حواس درک نمی شود و با چیزی سنجیده نمی گردد و می بیند که وی جلوی همه اشیاء و با همه اشیاء در عالم خود آن شئ می باشد، دور نیست و نزدیک باشد، داخل در اشیایی که در عالم خویشند نیست و از آن خارج نمی باشد و مبدای هر چه را در عالمش ادراک می کند می باشد، و بعد از این که چنین معرفتی به شئ پیدا کرد می فهمد که خدایی که آفریننده چنین موجودی است که این گونه می باشد، پس او فوقش و آفریننده اش و دهنده اسباب هر موجود

می باشد، که می توان آن شئ را بیافریند، پس چنین موجودی منزه از ادراک و احاطه است.

به همین جهت مولی امیرالمؤمنین علیه السلام بنابر خطبه توحیدی که در نهج البلاغه(425) آمده فرمود: «لا یشمل بحد و لا یحسب بعّد و إنما تحّد الأدوات أنفسها و تشیر الآلات إلی نظائرها منعتها منذ القدمه و حمتها قد الأزلیه و جنبتها لو لا التکمله» یعنی: «خداوند محدود به حدی نیست و به شمار در نمی آید و ادوات(احساسی) خودشان را محدود می کنند و آلت های ادراکی به نظایر خود اشاره می کنند، قدیم بودنش از داشتن آلت حادث جلوگیری کرده و ازلیت حق تعالی از داشتن آلات تازه پدید آمده منع می کند و کامل بودنش از داشتن آلات غیر کامل مانع می گردند».(426)

بنابراین شناخت خدای تعالی تنها با اسمی ممکن می گردد که خودش را به آن نامید، اسمی که در همه نفوس به ودیعت گذاشته و آن اسم خلیفه و مثل اعلی و آیت کبری در هر نفسی است، پس هر کس او را شناخت، خدا را شناخت و هر کس او را نشناخت، خداوند را نشناخت و هر کس از او خالی ماند از خدا خالی ماند و همانست که دارای ولایت نوریه مورد اشاره در آیه شریفه است: «اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ»(427)یعنی: «خداوند ولی کسانی است که ایمان آورده اند ایشان را از تاریکی ها به نور بیرون می آورد و اولیای کسانی که کفر ورزیدند طاغوت است و آنها کفار را از نور به سوی تاریکی ها می برند، ایشان با آتش همنشینند...»

چه اینکه مراد

از اللَّه در آیه شریفه نمی تواند «اللهی» باشد که رب مطلق است، زیرا در آیه شریفه وظیفه ولایت امیرالمؤمنین بیان شده و ولایت طاغوت که ویژه مخالفان کافر است بیان گردیده، اگر این اللَّه همان اللَّه آفریننده همه باشد لازم می آید که مذهب ثنویه حق باشد، چه این که ایشان قائل به دو رب و مدبرند، برعکس اگر مراد اسم اللهی باشد که در عرض طاغوت، شیطان قرار دارد، این مطلب از آیات قرآن شواهد فراوانی دارد:

از جمله آیه: «قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی فَمَنْ یکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقی»(428) یعنی: «رشد از گمراهی آشکار گردید، پس هر کس به طاغوت کفر بورزد و به خدا ایمان آورد، به ریسمان محکم الهی چنگ زده است».

تعبیر از اللَّه به «عروه الوثقی» که هرگز پاره نمی شود دلالت بر همین معنا دارد، چه اینکه این عروهالوثقی که پاره نمی شود در مقابل عروه و دستگیره ای قرار دارد که پاره می گردد، پس از این که «اللَّه» در این جا به مرتبه «عروه الوثقی» تنزل کرده دلالت دارد بر این که مرتبه مسمی و مدلول آن بالاتر از این مرتیه است.

آیه دیگر: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ»(429)؛ ما در هر امتی پیامبری فرستادیم که خداوند را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید...».

و در برخی آیات اللَّه را صراط خود داشته مثل این آیه: «وَ کَیفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ یعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(430)یعنی: «چگونه کفر می ورزید، در حالی که بر شما آیات خدا تلاوت می گردد و پیامبرش در بین

شماست و هر کس به خداوند چنگ زند به صراط مستقیم هدایت شده است».

پس مراد این است که اللَّه که خداوند همه است تنها با اللَّه ویژه ای که در تمام نفوس و در هر نفس ودیعت گذاشته شده و اسم و صراط و سبیل و عروه الوثقی و نور و خلیفه و حجت و مثل اعلی اوست و در هر نفس موجود است و بدایت و اعاده آنها به اوست شناخته می گردد و همین اللَّه آیه آن اللَّه مطلق است چنان که درآیه شریفه به آن اشاره شده است: «سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ»(431)یعنی: «ما به ایشان در آفاق و انفسشان آیات خود را نشان خواهیم داد».

و به همین خاطر مولی امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «یا من دل علی ذاته بذاته و تنزه عن مجانسه مخلوقاته»(432) یعنی: «ای کسی که به ذات خود بر ذات خویش دلالت می کند و از شباهت با مخلوقات پاک و منزه است».

و مولی سیدالساجدین فرمود: «بک عرفتک و أنت دللتنی علیک و دعوتنی إلیک و لو لا أنت لم أدر ما أنت» یعنی: «من به واسطه خودت تو را شناختم و تو مرا به سوی خودت راهنمایی کردی و به سمت خود فرا خواندی، و اگر تو نبودی من نمی دانستم که کیستی»

خواندی و اگر آنها را نمی آفریدی احدی نمی فهمید که کیستی، چنان که در خطبه دیگری که در کافی(433) روایت شده امیرالمؤمنین فرمود: «الدَّالِّ عَلَی وُجُودِهِ بِخَلْقِهِ وَ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلَی أَزَلِهِ» یعنی: «خداوند نشانگر وجودش را خلقش و دلالت کننده بر ازلش را حدوث خلقش قرار داده است».

بنابراین با معرفت آیات الهی به معرفت تو اکتفا کردم و از آنچه در آفریده هایت شناختم. به معرفت تو خشنود شدم، چه این که بندگان هر چه وسیع باشند از عالم خلق بیرون نمی روند و نمی توانند به عالم حق برسند، چگونه بندگان به معرفت تو صعود کنند در حالی که حبیب تو محمد با رسیدن به قرب تو به مقام قاب قوسین او ادنی از شناخت تو مأیوس گردید و به همین خاطر از تو زیادت حیرت را خواستار شد، چگونه دیگران تو را بشناسند؟ به همین خاطر امیرالمؤمنین در خطبه ای که در کافی روایت شده فرمود: «حَالَ دُونَ غَیبِهِ الْمَکْنُونِ حُجُبٌ مِنَ الْغُیوبِ تَاهَتْ فِی أَدْنَی أَدَانِیهَا طَامِحَاتُ الْعُقُولِ فِی لَطِیفَاتِ الْأُمُورِ فَتَبَارَکَ اللَّهُ الَّذِی لَا یبْلُغُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا ینَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ» یعنی: «حجابی از غیب مانع از رسیدن به غیب او شده و عقول بلند پرواز در پایین ترین مرحله ادراکی این حجب در امور لطیف وامانده و متحیر گردیدند. پس مبارک است خدایی که همت های و الا به او نمی رسند و فطانت های غواص به او دست نمی یابند». و امام سجاد در روایت کافی به هنگام روایت این آیه «وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَهَ اللَّهِ لا تُحْصُوها» یعنی: «اگر نعمت خدا را بشمارید نمی توانید آن را به اندازه و احصاء در آورید»

می فرمود: «یقُولُ سُبْحَانَ مَنْ لَمْ یجْعَلْ فِی أَحَدٍ مِنْ مَعْرِفَهِ نِعَمِهِ إِلَّا الْمَعْرِفَهَ بِالتَّقْصِیرِ عَنْ مَعْرِفَتِهَا کَمَا لَمْ یجْعَلْ فِی أَحَدٍ مِنْ مَعْرِفَهِ إِدْرَاکِهِ أَکْثَرَ مِنَ الْعِلْمِ أَنَّهُ لَا یدْرِکُهُ فَشَکَرَ جَلَّ وَ عَزَّ مَعْرِفَهَ الْعَارِفِینَ بِالتَّقْصِیرِ عَنْ مَعْرِفَهِ شُکْرِهِ فَجَعَلَ مَعْرِفَتَهُمْ بِالتَّقْصِیرِ شُکْراً کَمَا عَلِمَ عِلْمَ الْعَالِمِینَ أَنَّهُمْ لَا یدْرِکُونَهُ فَجَعَلَهُ إِیمَاناً عِلْماً مِنْهُ أَنَّهُ قَدُّ وُسْعِ الْعِبَادِ فَلَا یتَجَاوَزُ ذَلِکَ فَإِنَّ شَیئاً مِنْ خَلْقِهِ لَا یبْلُغُ مَدَی عِبَادَتِهِ وَ کَیفَ یبْلَغُ مَدَی عِبَادَتِهِ مَنْ لَا مَدَی لَهُ وَ لَا کَیفَ تَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ عُلُوّاً کَبِیراً» یعنی: «منزه است کسی که در احدی معرفت نعمتش را قرار نداده، مگر این که به وی شناساند که وی از معرفت و شناخت نعمت ها کوتاهی دارد، چنان که در احدی شناخت ادراک وی را قرار نداده، مگر این که به وی بیش از این نفهماند که نمی تواند خدا را ادراک کند، به همین خاطر رضایت و شکر خدای تعالی همین است که عارفان بشناسد که از شناخت شکر وی مقصرند، پس معرفت و شناخت تقصیر خودشان را شکر قرار داده چنان که ابعاد دانش دانشمندان را می داند که ایشان به ادراک او نمی رسند و لذا همان را ایمان آنها به خدا قرار داد، چه این که می داند که این مقدار در وسع عباد است، بنابراین از آن نمی توانند تجاوز کنند، زیرا هیچیک از مخلوقات خدا به نهایت عبادت نمی رسد، چگونه می توان به عبادت کسی که پایان و کیفیتی ندارد رسید، خداوند بسیار برتر از آن است».

و اخبار در این باره فراوان است، به ویژه خطبه هایی که از حضرت امیرالمؤمنین روایت شده است، با این که مطالب

گفته شده آن خطب خداوند را وصف می کنند، این وصف دلالت دارد بر این که او پروردگار خود را می بیند به طوری که اگر پرده برداشته شود یقین او زیادت نمی گردد(434)، بلکه در برخی از آن خطب(435) وارد شده که فرمود: «وَیلَکَ مَا کُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ» یعنی: «وای بر تو پروردگاری را که ندیده باشم نمی پرستم» چنان که در کافی از وی روایت کرده است.

و در همان کتاب(436) از امام باقرعلیه السلام در پاسخ از مرد خارجی که از وی پرسید: «أی شی ء تعبد قال اللَّه قال رأیته قال بلی لم تره العیون بمشاهده الأبصار و لکن رأته القلوب بحقائق الإیمان» یعنی: «چه چیزی را می پرستی؟ پاسخ داد اللَّه را؛ پرسید:آیا او را دیدی؟ پاسخ داد: آری، چشمان با دیدن بصری او را نمی بینند، لیکن دلها با حقایق ایمان او را می بینند».

در این باره به خواست خدا در فقره «من اراد اللَّه بدء بکم» پژوهشی بیشتر خواهیم کرد؛ از آنچه یاد شد روشن می شود که مراد از عدم شناخت ومعرفت، عدم معرفت خدای تعالی به لحاظ احاطه به ذات و رسیدن به کنه حق تعالی و احاطه اکتناهی به صفتی از صفات حق تعالی می باشد، مراد از رؤیت حق رؤیت اسم حق که خداوند بالاتر از وصف وصف کنندگان است می باشد و شما دانستید که آن اسم مبارک سر آل محمد و در هر نفسی می باشد، وآل محمدصلی الله علیه وآله مظاهر آن در عالم خلقند، پس ایشان ابواب ایمان در نهان و آشکارند.

به همین خاطر در شأن ایشان وارد شده که معرفت ایشان معرفت خداست و جهل به ایشان جهل به خدا

و ایمان به ایشان ایمان به خداست و کفر به ایشان کفر به خداست، خالی بودن از ایشان خالی بودن از خداست، پس حقیقت معرفت مورد دستور همان معرفت آن اسم مبارکی است که در همه نفوس و شؤون و آیات و مرآئی به ودیعت گذاشته و این حکایت از همه عوالم جلال و جمال دارد، به همین سر آل محمدعلیه السلام است.

و به همین خاطر امیر المؤمینین در حدیث سلمان و جندب فرمود: «معرفتی بالنورانیه معرفه اللَّه»(437) یعنی: «معرفت من به نورانیت معرفت خداست» و در بسیاری از آیات مؤمنان به خدا و چنگ زنندگان و عابدان به خدا به کسانی تفسیر شده اند که به ولایت ایمان آورده باشند چنان که کسانی که دستی در تفسیر دارند، می دانند. خدای پرورنده جهانیان را بر هدایت و نعمت هایش سپاس می گزاریم، آن چنان که شایسته است.

اللَّه خلقا إلا و قد عرض ولایتنا علیه و احتج بنا علیه فمؤمن بنا و کافر و جاحد حتی السماوات و الأرض و الجبال» یعنی: «از ابوعبداللَّه امام صادق شنیدم که می فرمود: احدی از آدمی و انسان و جن و فرشته آسمانها نیست، مگر این که ما حجت بر ایشان هستیم و هیچ مخلوقی را نیافریده، مگر این که ولایت ما را در ایشان عرضه کرد و عده ای مؤمن و عده ای کافر و منکرند، حتی آسمانها و زمین و کوهها».

ما در ضمن سخن آن حضرت: «و معدن الرحمه»(439) شرحش کردیم، ابو عبداللَّه حضرت امام حسین در دعاء عرفه فرمود: «إلهی أمرت بالرجوع إلی الآثار فارجعنی إلیک بکسوه الأنوار و هدایه الاستبصار حتی أرجع إلیک منها کما دخلت إلیک(440) منها مصون السّر عن النظر إلیها و مرفوع الهمه عن الاعتماد علیها إنک علی کل شی ء قدیر»(441) یعنی: «خدایا! فرمانم داده ای که به آثار رجوع کنم، مرا با لباس انوارو هدایت و استبصار به سوی خود باز گردان، تا از آنها به سوی تو باز گردم چنان که از تو بر آنها وارد شدم در حالی که سّرم از نگاه به آثار پاک بوده و همت من بر آنها والاتر باشد، تو بر همه اشیاء توانایی».

و ریشه و مصدر همه شؤون آنها یک اسم و یا چند اسم از اسماء حسنی الهی می باشد، چنان که مقتضای روایات است. از جمله روایت کافی(442) به اسنادش از امام صادق است که آن حضرت فرمود: «إِنَّ عِیسَی ابْنَ مَرْیمَ أُعْطِی حَرْفَینِ کَانَ یعْمَلُ بِهِمَا وَ أُعْطِی مُوسَی أَرْبَعَهَ أَحْرُفٍ وَ أُعْطِی إِبْرَاهِیمُ ثَمَانِیهَ أَحْرُفٍ وَ أُعْطِی نُوحٌ خَمْسَهَ عَشَرَ حَرْفاً وَ أُعْطِی آدَمُ خَمْسَهً وَ عِشْرِینَ حَرْفاً وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَمَعَ ذَلِکَ کُلَّهُ لِمُحَمَّدٍ ص وَ إِنَّ اسْمَ اللَّهِ الْأَعْظَمَ ثَلَاثَهٌ وَ سَبْعُونَ حَرْفاً أُعْطِی مُحَمَّدٌصلی الله علیه وآله اثْنَینِ وَ سَبْعِینَ حَرْفاً وَ حُجِبَ عَنْهُ حَرْفٌ وَاحِدٌ» یعنی: «به عیسی بن مریم علیه السلام دو حرف داده شده، وی با آن دو کار می کند، و به موسی چهار حرف داده شده و به ابراهیم علیه السلام هشت حرف داده شده، و به نوح علیه السلام پانزده حرف و به آدم علیه السلام بیست و پنج حرف داده شده و خدای تبارک و تعالی همه آنها را برای حضرت محمدصلی الله علیه وآله جمع کرده، و اسم اعظم خدا هفتاد و سه حرف است و به محمد هفتاد و دو حرف داده شده و یک حرف را از او پنهان کرد».

علیه وآله بدون حجاب و تاریکی همه حروف انبیاء را دارا بود، یه همین خاطر مبدای او و فرزندانش از کدورت حجاب پیامبران خالص بوده، و مراد از جمله و سلاله النبیین همین است، نه این که ایشان از انبیاء زاده شده باشند، چه این که بدیهی است که بیشتر انبیاء در سلسله نسب ولادت ایشان نبوده و نسبت پدری به آنها ندارند، بلکه تنها برخی از آنها واسطه شده اند، چنان که در نسب آنها تا آدم روایاتی وارد شده است.

حمله العرش و خزنه الکرسی من قسم و أقام القسم الرابع فی مقام الحب ما شاء اللَّه ثم جعله أقساما فخلق القلم من قسم و اللوح من قسم و الجنه من قسم و أقام القسم الرابع فی مقام الخوف ما شاء اللَّه ثم جعله أجزاء فخلق الملائکه من جزء و الشمس من جزء و القمر و الکواکب من جزء و أقام القسم الرابع فی مقام الرجاء ما شاء اللَّه ثم جعله أجزاء فخلق العقل من جزء و العلم و الحلم من جزء و العصمه و التوفیق من جزء و أقام القسم الرابع فی مقام الحیاء ما شاء اللَّه ثم نظر إلیه بعین الهیبه فرشح ذلک النور و قطرت منه مائه ألف و أربعه و عشرون ألف قطره فخلق اللَّه من کل قطره روح نبی و رسول ثم تنفست أرواح الأنبیاء فخلق اللَّه من أنفاسها أرواح الأولیاء و الشهداء و الصالحین؛ جابر گفت: از پیامبر پرسیدم، اولین آفریده خدا چیست؟ فرمود: نور پیامبرت ای جابر، خداوند ابتداء او را آفرید، آنگاه همه خیرات را آفرید، آنگاه آن را در مقام قرب به اندازه ای که خواست نگه داشت، سپس آن را به اقسامی تقسیم کرد عرش را از قسمی و کرسی را از بخشی و حاملین عرش و خازنان کرسی را از بخشی دیگر آفرید و قسم چهارم را به اندازه ای که خواست در مقام حب نگه داشت، آنگاه آن را به اجزایی تقسیم کرد، ملائکه را از جزئی و خورشید را از جزیی دیگر و ماه را از جزیی و کواکب را از جزیی آفرید و قسم چهارم را در مقام حیاء آنچه خواست

نگه داشت آنگاه به نگاه هیبت در او نگریست، آن نور قطره قطره شد، صد و بیست و چهار هزار قطره از آن ترشح کرد، پس خداوند از هر قطره ای روح نبی و پیامبری را آفرید، آنگاه ارواح تنفس کردند، و خداوند از آن انفاس ارواح اولیاء و شهداء و صالحین را آفرید» و همانند این حدیث فراوان است، هر کس خواهد استقصاء کند به بحار مراجعه کند، با تامل در این حدیث شریف چگونگی صفاء و زلالی نور محمد و آلش از دیگر انوار روشن می شود.

اسمی جز به اسم مربوب بودن که خدای تعالی رب اوست نامیده نمی شود، وتنها اسم وی این که او آفریده خدا و خداوند آفریننده اش می باشد و به همین خاطر همه اصناف خلائق دارای نامی خاص هستند، و هر پیامبری لقبی ویژه مثل خلیل و کلیم و روح دارند، ولی آن حضرت به لقب حبیب و احمد ومحمد ملقب شده است.

زیارت مولودیه(443) احمد را از اوصاف محمد شمرده است.

و حقیقت حمد مبدای صفات جمالیه است، صفات جمالیه عالم خلق و عالم ملکند، چنان که امر مبدای صفات جلالیه است، صفات جلالیه عالم ملکوت و عالم امر است، به همین خاطر در دعاها عالم امر را در مقابل خلق یاد کردند، چنان که ائمه علیه السلام فرمودند: «لک الخلق و الأمر تبارک اللَّه رب العالمین»(444)

و گاه امر در مقابل حمد قرار می گیرد، چنان که در این فقره آمده(445): «الفاشی فی الخلق أمره و حمده» و رب به معنای اصل و اجزاء و صورت و قوام و نفوذ در امور مختلف یک شئ است و نیز به معنای به کار گیری شئ در سمت وجهت مقصود و پاسداری از امور زیان آور و مخرب شئ می باشد و خلاصه رب مرجع مربوب در همه شؤونات است.

به همین خاطر از امیرالمؤمنین مطلبی نقل شده است که مضمونش این است: «نزلونا عن الربوبیه و قولوا فی حقنا ما شئتم»(446)یعنی: «ما را از مرتبه ربوبیت فروتر آورید و درباره منزلت ما آنچه خواهید بگویید» و لذا گفتند: رب به معنای پادشاه و صاحب و سید و اصلاح کننده و نعمت دهنده و مدبر و مربی است، لیکن این قائل از این معنا غافل بوده که همه این معانی از شؤون رب است، نه این که معانی مستقل و جدا باشند.

و «عالم» نام چیزی است که شئ به آن دانسته می شود، و غالبا کلمه عالم در چیزی که صانع و آفریننده را بیان کند به کار می رود، و عالم شامل همه مخلوقات می شود چه این که:

ففی کل شئ له آیه

تدل علی انه واحد

در هر

چیز نشانه ای است، که دلالت بر وحدانیت وی می نماید.

ولی در چنین ترکیباتی مراد از عالم ذوی العقول هستند، زیرا جمع با «یاء ونون» در «عالمین» ویژه ذوی العقول است.

الصُّدُورِ مِنْ نَفْثِ الشَّیطَانِ فَصَلِّ عَلَیهِ یا ابْنَ عِمْرَانَ فَإِنِّی أُصَلِّی عَلَیهِ وَ مَلَائِکَتِی».(447)؛ ای موسی! محمد امی است، و او بنده ای راستین است، بر آنچه دست گذارد مبارک می شود و بر او میمون می گردد، در علم من این چنین گذشته است و این گونه او را آفریده ام، قیامت را با او شروع می کنم و با امت او مفاتیح دنیا را مهر خواهم زد، به ستمگران بنی اسرائیل دستور ده که نام او را مندرس و کهنه نسازند و با او دشمنی نورزند گرچه ایشان چنین می کنند، دوستی او حسنه است و من با او هستم و من از حزب او می باشم و او از حزب من است و حزب من پیروز است، و کلمات من کامل شد، چه این که دین او را بر همه ادیان پیروز نمایم و در همه مکانها عبادت شوم، و بر او قران فرقان خواهم فرود آورد، تا دلها از دم شیطانی شفا گیرند، ای فرزند عمران! بر او درود فرست، چه این که من و فرشتگانم بر او درود می فرستیم».

این که فرمود: «کلمات من پایان یافت» دلالت دارد بر این که او خاتم پیامبران و آخرین کلمه ایست که خدای بدان تکلم کرد و هیچ کلمه ای بالاتر از آن وجود ندارد، زیرا پیامبران و اوصیائشان کلمات بلند خداوندند و او بالاتر از همه کلمات است که از اسرار خدا خبر می دهد و از کمال جلال و جمالش حکایت می نماید و از همه مراتب صفاتش کشف می کند و پرده بر می دارد.

این که فرمود: «لاظهرن دینه علی الادیان» یعنی همانگونه که نور ستارگان با طلوع خورشید از بین می رود، با

طلوع خورشید دین وی دیگر ادیان از بین می روند، چه این که دین عبارت از رابطه بین حق تعالی و خلق است، این رابطه به اصولی قائم است و مطلوب از آن اصول تصدیق یقینی است و همه ادیان اعتقاد و تصدیق بدان را واجب دانسته اند و هیچیک از آن اصول قابل نسخ نیستند و آنچه قابل نسخ است احکام است، احکام اعمالی است که در زمان هر پیامبری تشریح شده تا بندگان تزکیه شوند و این تزکیه مقدمه رسیدن به عالم کتاب و حکمت است.

چنان که خدای تعالی فرمود: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ»(448)یعنی: «همانا خداوند بر مؤمنین منت نهاد، چه این که از ایشان پیامبری از خودشان برانگیخت تا بر ایشان آیات خدا را بخواند و آنها را تزکیه نماید و کتاب وحکمت را به آنها بیاموزد، گر چه قبلا در گمراهی آشکار بودند».

و فرمود: «وَ لَقَدْ آتَینا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّهَ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیباتِ وَفَضَّلْناهُمْ عَلَی الْعالَمِینَ وَ آتَیناهُمْ بَیناتٍ مِنَ الْأَمْرِ»(449)یعنی: «همانا ما به بنی اسرائیل کتاب و حکم و نبوت را دادیم و از غذاهای پاکیزه روزی اشان کردیم، و ایشان را بر جهانیان برتری دادیم، و به ایشان بیناتی از امر عطا کردیم». تا این که فرمود: «ثُمَّ جَعَلْناکَ عَلی شَرِیعَهٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِینَ لا یعْلَمُونَ»(450) یعنی: «آنگاه تو را بر شریعه ای از امر قرار دادیم، پس از آن پیروی نما و از هواهای کسانی که نمی دانند

پیروی ننما».

و در حدیث فوق فرمود: «و لاعبدن بکل مکان» این مکان در مقابل زمان قرار ندارد، چه این که به طور بدیهی می یابیم که از ابتداء بعثت پیامبرصلی الله علیه وآله تا کنون شاکران امت عده ای اندک و سرزمین های لم یزرع از سرزمینهای آباد کمتر بوده اند، و در آن سرزمین کسی نبوده تا عبادت خدا کند، پس مراد ازمکان مصدر میمی از «کون» به معنای وجود در مقابل عدم است؛ با این تحقیق معنا این است:

از آنجایی که محمدصلی الله علیه وآله مظهر تمام مراتب اسم اعظم جز مستأثره است، خدای تعالی به چنین اسمی تا زمان ظهور وی عبادت نشده است، پس با ظهور و وجودش خداوند با تمام مراتب وجود و با تمام اسماء عبادت گردیده است و از آنجایی که هر پیامبری تنها مظهر چند اسم می باشد و او مظهر همه اسماء جز اسم مستأثر است و امت هر پیامبری مظاهر جزیی از آن اسمائی هستند که آن پیامبر در خود جمع کرده است پس حضرت محمدصلی الله علیه وآله علت کامل عبادت خداوند با تمام اسماء با همه شؤونات و مراتب است گرچه عبادت مزبور به تدریج انجام شود.

ایشان قرار دادی و آن اسماء را به ایشان اختصاص دادی و به دیگران ندادی و ایشان را به آن آشکار گردانیدی و فضیلت ایشان را به آن بر همه جهانیان آشکار نمودی به گونه ای که فضیلت ایشان بر همه جهانیان فائق آمد.»

مطالب فوق که در معنای فقره «خیره» و «رب» و «العالمین» بیان شد، در روایت ابن بابویه(452) آمده است، وی گفت: محمد بن ابی القاسم استر آبادی مفسر برای من حدیث کرد و گفت: یوسف بن محمد بن زیاد و علی بن محمد بن سیار از پدرانشان از حسن بن علی بن موسی بن محمد بن علی بن جعفربن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب از پدرش از جدش روایت کرد آن حضرت فرمود: مردی به خدمت امام رضا رسید و گفت: آیه شریفه «الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» را تفسیر فرمایید فرمود: «حدثنی أبی عن جدی عن الباقر عن زین العابدین عن أبیه أن رجلا جاء إلی أمیر المؤمنین علیه السلام فقال أخبرنی عن قول اللَّه عز و جل الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ ما تفسیره فقال الْحَمْدُ للَّهِ هو أن عرف عباده بعض نعمه جملا إذ لا یقدرون علی معرفه جمیعها بالتفصیل لأنها أکثر من أن تحصی أو تعرف فقال لهم قولوا الْحَمْدُللَّهِ علی ما أنعم به علینا رَبِّ الْعالَمِینَ و هم الجماعات من کل مخلوق من الجمادات و الحیوانات فأما الحیوانات فهو یقلبها فی قدرته و یغذوها من رزقه و یحفظها بکنفه و یدبر کلا منها بمصلحته و أما الجمادات فهو یمسکها بقدرته یمسک المتصل منها أن یتهافت و یمسک المتهافت منها أن یتلاصق و یمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی

الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ و یمسک الأرض أن تنخسف إلا بأمره إنه بعباده لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ قال علیه السلام رَبِّ الْعالَمِینَ مالکهم و خالقهم و سائق أرزاقهم إلیهم من حیث هم یعلمون و من حیث لا یعلمون و الرزق مقسوم و هو یأتی ابن آدم علی أی سیره سارها من الدنیا لیس تقوی متق بزائده و لا فجور فاجر بناقصه و بیننا و بینه ستر و هو طالبه و لو أن أحدکم یفر من رزقه لطلبه رزقه کما یطلبه الموت فقال جل جلاله قولوا الحمد للَّه علی ما أنعم به علینا و ذکرنا به من خیر فی کتب الأولین قبل أن نکون ففی هذا إیجاب علی محمد و آل محمد و علی شیعتهم أن یشکروه بما فضلهم و ذلک أن رسول اللَّه صلی الله علیه وآله قال لما بعث اللَّه عز و جل موسی بن عمران و اصطفاه نجیا و فلق له البحر و نجی بنی إسرائیل و أعطاه التوراه و الألواح رأی مکانه من ربه فقال یا رب لقد أکرمتنی بکرامه لم تکرم بها أحدا قبلی فقال اللَّه جل جلاله یا موسی أ ما علمت أن محمدا أفضل عندی من جمیع ملائکتی و جمیع خلقی قال موسی یا رب إن کان محمد أکرم عندک من جمیع خلقک فهل فی آل الأنبیاء أکرم من آلی قال اللَّه جل جلاله یا موسی أ ما علمت أن فضل آل محمد علی جمیع آل النبیین کفضل محمد علی جمیع المرسلین فقال موسی یا رب فإن کان آل محمد کذلک فهل فی أمم الأنبیاء أفضل عندک من أمتی ظللت علیهم الغمام و أنزلت علیهم المن و السلوی و فلقت لهم البحر فقال اللَّه جل

جلاله یا موسی أ ما علمت أن فضل أمه محمد علی جمیع الأمم کفضلی علی جمیع خلقی فقال موسی یا رب لیتنی کنت أراهم فأوحی اللَّه عز و جل إلیه یا موسی إنک لن تراهم و لیس هذا أوان ظهورهم و لکن سوف تراهم فی الجنان جنه عدن و الفردوس بحضره محمد فی نعیمها یتقلبون و فی خیراتها یتبجحون أ فتحب أن أسمعک کلامهم قال نعم یا إلهی قال اللَّه جل جلاله قم بین یدی و اشدد مئزرک قیام العبد الذلیل بین یدی الملک الجلیل ففعل ذلک موسی علیه السلام فنادی ربنا عز و جل یا أمه محمد فأجابوه کلهم فی أصلاب آبائهم و أرحام أمهاتهم لبیک اللهم لبیک لا شریک لک لبیک إن الحمد و النعمه لک و الملک لا شریک لک لبیک قال فجعل اللَّه عز و جل تلک الإجابه شعار الحج ثم نادی ربنا عز و جل یا أمه محمد إن قضائی علیکم إن رحمتی سبقت غضبی و عفوی قبل عقابی فقد استجبت لکم من قبل أن تدعونی و أعطیتکم من قبل أن تسألونی من لقینی منکم بشهاده أن لا إله إلا اللَّه وحده لا شریک له و أن محمدا عبده و رسوله صادق فی أقواله محق فی أفعاله و أن علی بن أبی طالب أخوه و وصیه من بعده و ولیه یلتزم طاعته کما یلتزم طاعه محمد فإن أولیاءه المصطفین المطهرین المبانین بعجائب آیات اللَّه و دلائل حجج اللَّه من بعده أولیاءه أدخله جنتی و إن کانت ذنوبه مثل زبد البحر قال فلما بعث اللَّه عز و جل نبینا محمدا قال یا محمد و ما کنت بجانب الطور إذ نادینا أمتک بهذه

الکرامه ثم قال عز و جل لمحمد قل الحمد للَّه رب العالمین علی ما اختصصتنی به من هذه الفضیله و قال لأمته قولوا أنتم الحمد للَّه رب العالمین علی ما اختصصتنا به من هذه الفضائل».

یعنی: «امام رضاعلیه السلام فرمود: پدرم از جدم از امام باقر از زین العابدین علیهم السلام روایت کرد که مردی خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام رسید، و پرسید از تفسیر آیه شریفه «الْحَمْدُللَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ»برایم بگو؟ حضرت فرمود: «الحمدللَّه» این است که خدای تعالی برخی از نعمتهای خویش را به طور اجمالی به بندگان شناساند، چه این که بندگان توان شناخت تفصیلی همه نعمت ها را ندارند، زیرا نعمت ها بیش از آن است که به شماره در آید و یا شناخته گردد، لذا به بندگان فرمود: به طور اجمالی بگویید: خداوند را بر آنچه رب جهانیان به ما نعمت داده سپاس گزاریم، نعمت ها عبارتند از مخلوقات خدا از جمادات و حیوانات، چه این که حیوانات را خداوند در حیطه قدرت خود می گرداند و از روزی به خود ایشان می خوراند و در پناه خود حفظ می نماید و هر یک را بر طبق مصلحت خویش تدبیر می نماید.

و خداوند جمادات را به قدرت خود نگه می دارد، جمادات پیوسته و متصل را از متلاشی شدن حفظ می نماید و ناپیوسته ها را نیز از پیوستگی باز می دارد و نمی گذارد آسمان بر زمین فرود آید مگر اراده او تعلق گیرد، و زمین را از فرو رفتن نگه می دارد، مگر اراده اش اقتضاء کند، خداوند به بندگان خود رأفت و مهربانی دارد.آن حضرت در ادامه فرمود: «رب العالمین» مالک و آفریننده و روزی دهنده مخلوقات از راههای معلوم

وغیر معلوم می باشد، پس روزی تقسیم شده به فرزند آدم می رسد لذا در مسیری که آدمی حرکت می کند روزی وی به او می رسد، تقوای متقی روزی را زیاد نمی کند و فسق فاسق روزی را از وی باز نمی دارد، بین روزی و آدمی پرده ای است که آدمی در جستجوی آن می افتد اگر آدمی از روزی خود فرار کند خرجی او به دنبال وی می آید، چنان که مرگ به دنبال آدمی می آید و لذا خدای عزوجل فرمود: بگویید: سپاس خدایی را که به ما نعمت داد، و ما را در کتاب پیشینیان قبل از اینکه به وجود آییم به این نعمت به خوبی یاد کرد پس همین بر وجوب شکر در قبال نعمتهای خدا ȘѠمحمد صلی الله علیه وآله و آل محمدعلیه السلام شیعیان ایشان دلالت دارد.

چه این که رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمود: وقتی موسی بن عمران علیه السلام مبعوث گردید و خداوند او را به پیامبری رسانید و دریا را برای وی شکافت و بنی اسرائیل نجات یافتند و تورات و الواح را به او عطا فرمود، مکانت خود را در نزد خدای تعالی دریافت و گفت: پروردگارا! مرا کرامتی دادی که به احدی قبل از من ندادی؟

خدای تعالی فرمود: ای موسی! آیا نمی دانی محمدصلی الله علیه وآله از همه فرشتگان و مخلوقاتم در پیش من برتر است.

موسی علیه السلام عرضه داشت: پروردگارم اگر محمدصلی الله علیه وآله در پیش تو از همه خلایق برتر است آیا فرزندان پیامبری از فرزندان من برترند؟

خدای تعالی فرمود: ای موسی آیا نمی دانی که برتری آل محمدعلیه السلام بر دیگر فرزندان انبیاء همانند برتری محمدصلی الله علیه وآله

بر همه رسولان است.

موسی گفت: پروردگارم اگر آل محمدصلی الله علیه وآله چنین هستند، آیا امت پیامبری از امت من برتر است؟ خدایا تو به ابر دستور دادی که بر بالای سر امت من سایه افکند، و بر ایشان من و سلوی فرستادی و دریا را برایشان شکافتی! خدای فرمود: ای موسی! برتری امت محمد بر همه امت ها همانند برتری خود او بر همه خلایق است موسی علیه السلام گفت: پروردگارم ای کاش من ایشان را می دیدم!

پروردگار به او وحی کرد: ای موسی! تو ایشان را نخواهی دید و اکنون زمان پیدایش ایشان نیست، لیکن به زودی ایشان را در بهشت عدن و فردوس خواهی دید، ایشان در پیشگاه محمدصلی الله علیه وآله در نعمتهای بهشتی غوطه می خورند، و در نعمتهای بهشتی مسرورند، آیا می خواهی سخن ایشان را به شما برسانم؟ موسی گفت: پروردگارم! آری.

خداوند فرمود: در پیشگاه من بایست و محکم و استوار باش، همان گونه که بنده های ذلیل در نزد پروردگار جلیل خود می ایستند، موسی چنین کرد خدای ما صدا کرد ای امت محمد! همه آنها در صلب پدران و رحم مادران پاسخ دادند: «لبیک اللهم لبیک لا شریک لک لبیک إن الحمد و النعمه لک و الملک لا شریک لک لبیک» فرمود: خداوند این اجابت را شعار حاجیان قرار داد آنگاه پروردگار ما را صدا کرد؛ ای امت محمد! حکم من بر شما این است که رحمت من بر غضبم پیشی گرفته و عفو من قبل از عقابم قرار دارد، من قبل از این که شما مرا بخوانید اجابتتان کردم و قبل از درخواست به شما عطا کردم که: هر کس

با شهادت «لا إله إلا اللَّه وحده لا شریک له و أن محمدا عبده و رسوله» به صدق در گفتار و یا عمل به افعال و با شهادت به این که علی بن ابی طالب برادر و وصی و ولی اوست و طاعت او را ملتزم گردد، چنان که از محمد پیروی می کرد و این که بعد از وی اولیاء برگزیده پاک که آیات شگفت خدا از دست ایشان جاری شده دلالتهای حجت خدایند با من ملاقات کند من او را به بهشت ببرم گرچه گناهان او مانند کفهای دریا باشد.

در ادامه فرمود: هنگامی که خداوند پیامبر را آفرید فرمود: ای محمد! در کنار کوه طور نبودی هنگامی که ما این کرامت را به امت تو دادیم.

آنگاه خدای عزوجل به حضرت محمدصلی الله علیه وآله فرمود: بگو! الحمد للَّه رب العالمین بر این فضیلتی که به ما اختصاص داد».

غیر فحوله و لا إناث یعبدونه و یوحدونه».

یعنی: «خداوند از زمان خلق زمین هفت عالم آفرید، آنها از فرزندان آدم نبوده اند، ایشان را از پوسته زمین آفریده ایشان یکی پس از دیگری در عالم خوددر زمین زندگی کردند، آنگاه آدم پدر این بشر را آفرید و ذریه وی را از وی خلق کرد، به خدا قسم تا هنگامی که بهشت خلق شده هرگز از مؤمن خالی نشده و جهنم از زمان آفرینش از کافر خالی نشده، شاید چنین خیال کنید که به هنگامی که روز قیامت شد و ابدان و ارواح اهل بهشت در بهشت آرام گرفتند و ابدان و ارواح اهل جهنم در آتش افتادند، خداوند در بلادش عبادت نمی شود و بنده ای را نمی آفریند که او را عبادت کند و به توحید او سخن گوید و او را بزرگ بدارند، خداوند سرزمینی برای آنها می آفریند تا ایشان بر آن آرام یابند و آسمانی خلق می کند که بر ایشان سایه افکند، آیا خداوند نفرمود: «یوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ»(455)یعنی: «روزی که خداوند این زمین را به زمینی دیگر مبدل نماید و آسمانها را به آسمانی دیگر!»

و فرمود: «أَ فَعَیینا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ»(456) یعنی: «آیا آفرینش نخست ما را خسته کرد، بلکه ایشان هر لحظه لباس خلقت تازه را می پوشند». پایان در توحید از آن حضرت روایت شده که از این آیه پرسیدند آن حضرت فرمود: «تأویل ذلک أن اللَّه عزوجل إذا أفنی هذا الخلق و هذا العالم و سکن أهل الجنه الجنه و أهل النار النار جدد اللَّه عالما غیر هذا العالم و جدد خلقا من

غیر فحوله و لا إناث یعبدونه و یوحدونه و خلق لهم أرضا غیر هذه الأرض تحملهم و سماء غیر هذه السماء تظلهم لعلک تری أن اللَّه إنما خلق هذا العالم الواحد و تری أن اللَّه لم یخلق بشرا غیرکم بلی و اللَّه لقد خلق اللَّه ألف ألف عالم و ألف ألف آدم أنت فی آخر تلک العوالم و أولئک الآدمیین».

تاویل آیه این است که خدای تعالی وقتی این خلق و عالم را از بین برد و اهل بهشت به بهشت و اهل آتش به آتش رسیدند عالمی غیر از این عالم می آفریند و مخلوقاتی را بدون نر و ماده خلق می کند ایشان او را عبادت کرده و توحیدش می گویند و زمینی غیر از این زمین برای ایشان می آفریند، بر آن زمین زندگی خواهند کرد، و آسمانی غیر از این آسمان بر ایشان سایه می افکند. شاید شما چنین فکر کنید که خداوند همین عالم را آفریده است آیا فکر می کنید که خداوند بشری غیر از شما نیافریده؟ به خدا قسم خداوند و یک میلیون عالم و یک میلیون آدم آفریده و شما در انتهای آن عوالم و آدمیان هستید».

بنابراین روشن شد که حصر عوالم به چند عالم صحیح نیست.

أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ کَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ.»(457)

و فرمود: «قُلْ لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً.»(458)

و اگر در روایاتی عوالم منحصر شده اند به لحاظ مرتبه ای از مراتب آن عوالم است.

قول معصوم علیه السلام:

و رحمه اللَّه و برکاته مراد از «رحمه» عالم وجود مطلق است، و معنای آن در «معدن الرحمه» بیان شده است.

عالم وجود مطلق هیچ حد و اندازه ای ندارد و این مرتبه دوم رسالت است.

مراد از برکات مراتب لزوم آن اسماء حسنی است.

از آنچه به سلیمان داد به او عطا فرمود، چه این که فرمود: آنچه را رسول برای شما آورد بگیرید و از آنچه نهی کرد دست باز کشید».بیان دلالت آیه شریفه بر این که نعمت داده شده به پیامبر برتر از نعمت داده شده به سلیمان است این که عطای به سلیمان چیز محدود و معینی بوده در آیه با «هذا» اشاره شده و لذا امر معینی بود، ولی آنچه به رسول خدا داده شده با «ما» موصوله بیان شده که دلالت بر ابهام دارد و این ابهام غیر محدود بودن آن را نشان می دهد، بنابراین این امر مبهم و غیر متناهی بهتر و برتر از امر معین و متناهی است.

و در کافی(461) به اسنادش به عبدالدین سنان روایت شده که گفت: امام صادق فرمود: «لَا وَ اللَّهِ مَا فَوَّضَ اللَّهُ إِلَی أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ إِلَّا إِلَی رَسُولِ اللَّهِ وَ إِلَی الْأَئِمَّهِ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ «إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَینَ النَّاسِ بِما أَراکَ اللَّهُ.» یعنی: «نه به خدا قسم، خداوند به احدی از خلایق تفویض نکرده است مگر به رسول خدا صلی الله علیه وآله و امامان علیه السلام و خدای عزوجل فرمود: ما کتاب را به حق تعالی بر تو فرستادیم، تا بین مردم به آن گونه که خدا به تو نشان داده حکم کنی».

این تفویض در اوصیاء نیز جاری است، و در «السلام علیکم» و غیر آن معنای تفویض بیان شده است.

امامت و تفاوت آن با رسول و نبی و محدث بیان شده است.

حجابی نیست.

و در فقره «و عناصر الابرار و دعائم الاخیار و ابواب الایمان» مطالبی تقدیم داشته ایم که نیازی به اعاده ندارد، پس ایشان امامان هدایت ظاهری و باطنی اند.

تدریج آن را بالا می کشد به قرینه جمله بعد که فرمود: «یوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ...» چه این که وقود به معنای گیرانه و هیزم برای چیزی است که می خواهند بسوزانند، و آن چیز فتیله است و شیشه مراد نیست، و مراد از آن مرتبه اسم اللَّه در عالم ولایت نوریه و همه مبدای اسماء حسنی و مصدر ارباب انواع است که منشای همه آثار است، پس این مرتبه نخست مؤمن و تشخص یافتن یک جزء از مصباح اول که مرکب است می باشد.

آنگاه فرمود: «یوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ زَیتُونَهٍ...» مراد بیان جزء سوم است، یعنی بیان دهن و روغن که باعث روشن شدن فتیله است می نماید، و اگر این روغن نبود چراغ روشن نمی شد، و مراد از آن مرتبه تمیز انیت شئ در عالم تمیز معلومات و مفاتیح غیبی از عوالم الهی است که در شرح حقیقت نبوت بیان شده که این مرتبه قابل اشاره وجودی جز در همان عالم نیست.

وصف دیگر آن به «لا شَرْقِیهٍ وَ لا غَرْبِیهٍ» است، یعنی پایان ندارد، ونیز به «یکادُ زَیتُها یضِی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ» وصف کرده است، یعنی او از چیزی متأثر نمی شود، بلکه خود در همه مراتب مؤثر است، زیرا از عالم حق تعالی است.

آنگاه به مرتبه چهارم با این گفتار «نار» اشاره کرد، و بیان نکرد که این نار چیست؟ چه این که خواست اشاره کند که این نار از عالم غیب است و مراد ار آن اضمحلال انیت شئ در عالم اسم عالم و علیم و علم می باشد.

آنگاه به مرتبه پنجم اشاره کرد و فرمود: «نُورٌ عَلی نُورٍ» است، و این نور را

با صفتی موصوف ننمود، بلکه برخی از خصوصیات را با «نُورٌ عَلی نُورٍ» بیان کرده و مراد از این مرتبه مرتبه احراق مؤمن و فنای وی در اسم مستأثر است، مثل آهن سرخ شده ای که آن نمی نوان نتوان کرد، و این «نُورٌ عَلی نُورٍ» است و این نور فوق همه نورها و نور با همه نورها و نورالانوار در همه اشیائی که نور دارند می باشد.

و در کافی(466) از محمد بن عبداللَّه بن عمر بن ابیطالب از امام صادق روایت کرد که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ کَانَ إِذْ لَا کَانَ فَخَلَقَ الْکَانَ وَ الْمَکَانَ وَ خَلَقَ نُورَ الْأَنْوَارِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الْأَنْوَارُ وَ أَجْرَی فِیهِ مِنْ نُورِهِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الْأَنْوَارُ وَ هُوَ النُّورُ الَّذِی خَلَقَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ عَلِیاً فَلَمْ یزَالَا نُورَینِ أَوَّلَینِ إِذْ لَا شَی ءَ کُوِّنَ قَبْلَهُمَا...» یعنی: «خداوند به هنگامی که ممکنی نبود، موجود بود، پس از آن ممکنات و مکان را آفرید، و انوار و نورالانوار را خلق نمود، انوار از نورالانوار، نور گرفتند، و در نورش که انوار نور گرفتند (یعنی از نور الانوار) نور خود را جاری ساخت، و از نورالانوار نور محمد و علی خلق شده اند، پس این دو پیوسته نور اول بوده اند، چه این که هیچ نوری قبل از نور آن دو نبوده است...»

مراد از این دو نور حقیقت محمدیه و حقیقت علویه الهی است که تأثیر و تأثر در همه موجودات متقوم به آن است، چنان که مفاد عرض ولایت همین بود، و برخی از اخبار وتحقیق آن در سخن آن حضرت «سلاسه العباد» و نیز «امناء الرحمن» بیان شد.

و تأویل یاد شده را سخن امام صادق علیه

السلام در روایت قمی(467) به اسنادش از آن حضرت از پدرش در این آیه تأیید می کند، فرمود: «بدأ بنور نفسه تعالی «مَثَلُ نُورِهِ» مثل هداه فی قلب المؤمن قوله «کَمِشْکاهٍ فِیها مِصْباحٌ» المشکاه جوف المؤمن و القندیل قلبه و المصباح النور الذی جعله اللَّه فیه «یوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ» قال الشجره المؤمن «زَیتُونَهٍ لا شَرْقِیهٍ وَ لا غَرْبِیهٍ» قال علی سواء الجبل لا غربیه أی لا شرق لها و لا شرقیه أی لا غرب لها إذا طلعت الشمس طلعت علیها و إذا غربت غربت علیها یکادُ زَیتُها یعنی یکاد النور الذی جعله اللَّه فی قلبه یضِی ءُ و إن لم یتکلم نُورٌ عَلی نُورٍ فریضه علی فریضه و سنه علی سنه «یهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یشاءُ» یهدی اللَّه لفرائضه و سننه من یشاء وَ یضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ و هذا مثل ضربه اللَّه للمؤمن ثم قال فالمؤمن من یتقلب فی خمسه من النور مدخله نور و مخرجه نور و علمه نور و کلامه نور و مصیره یوم القیامه إلی الجنه نور قلت لجعفر علیه السلام جعلت فداک یا سیدی إنهم یقولون مثل نور الرب قال سبحان اللَّه لیس للَّه بمثل ما قال اللَّه «فَلا تَضْرِبُوا للَّهِ الْأَمْثالَ؟».

یعنی: «در این آیه شریفه از نور خودش شروع فرمود و فرمود: «مَثَلُ نُورِهِ» یعنی مثل هدایت خدا در دل مؤمن «کَمِشْکاهٍ فِیها مِصْباحٌ» مشکاه و چرخدان داخل مؤمن است و قندیل دل اوست و مصباح نوری است که خداوند در آن نهاده است، «یوقَدُ مِنْ شَجَرَهٍ مُبارَکَهٍ» فرمود: شجره مومن است.

«زَیتُونِهٍ لَا شَرْقِیهٍ وَلَا غَرْبِیهٍ» فرمود: یعنی بر بالای کوه قرار دارد، لا غربیه یعنی مشرق ندارد و

لا شرقیه یعنی مغرب ندارد، هنگامی که خورشید طلوع کند بر آن طلوع می کند و هنگامی که غروب کند بر آن غروب کند.

«یکادُ زَیتُها» یعنی نزدیک است نوری که خداوند در دلش قرار داده «یضِی ءُ» نورانی شود گر چه سخن نگوید، «نُورٌ عَلی نُورٍ» فریضه بر روی فریضه و سنت بر روی سنت «یهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یشاءُ» خداوند هر کس را بخواهد به سوی فرائض و سنن خود هدایت می کند «یضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ» و این مثلی است که خداوند برای مؤمن زند، آنگاه فرمود: مؤمن کسی است که در پنج نور حرکت می کند، ورودش نور، خروجش نور، دانشش نور، سخنش نور و عاقبتش در روز قیامت به سوی بهشت نور است.

از امام جعفر صادق علیه السلام پرسیدم: فدایت شوم، آقای من! اهل سنت می گویند: مثل نور رب.

پاسخ داد منزه است خدا، خداوند مثلی ندارد، مگر خدا نفرمود: برای خدا مثلی نزنید!».

این روایت شریفه دلالت می کند بر این که مراد از خدا حقیقت مؤمن و اللَّه اسمی است نه مسمای اللَّه که «اله الالهه» است، مراد از فریضه مرتبه تمیز انیت مؤمن در عالم الهی و مرتبه کلید و مفتاحش می باشد که به اشاره وجودیه بدان اشاره نمی شود، مگر در آن عالم حظ او از حقیقت مطلقه الهیه می باشد که مبدای آن از خداست. و فریضه شدن آن به این خاطر است که قوام عالم وجود کلی به اوست و اگر او نبود وجودی نبود و مراد از «نُورٌ عَلی نُورٍ» و «فریضه علی فریضّه» و «سنه علی سنّه» این است که این عوالم سه گانه آرام آرام از عالم غیب متجدد می گردند، و به

همین خاطر نور مؤمن فسرده نمی شود و او در هر دو جهان زنده است، گر چه ستمگران به خاطر رویگردانی از ایشان سودی نبردند، چه این که ایشان همانند شب پره هایی هستند که نور پرده بینایی ایشان است، و هر چه نور فزونی یابد آن پرده فزونی بیشتر یابد، علت این که گفتیم مراتب پنج هستند چنان که در روایات بود این است که:

مرتبه سابقه که آیه شریفه: «وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَی ءٍ عَلِیمٌ» بر آن دلالت دارد مرتیه مؤمن به شمار نمی رود، و مرتبه مشکوه نیز حظی از ولاء ندارد، بلکه خود به منزله حجاب است، با آن چه بیان کردیم معلوم می شود که روایات وارده در تفسیر آیه شریفه نور در تفسیر مشکوه به قلب محمدصلی الله علیه وآله و مصباح را به نور علمش و زجاجه را به قلب علی علیه السلام با همدیگر تنافی ندارد.

چنان که در توحید(468) از امام صادق علیه السلام و در کافی(469) مشکوه را به قلب محمد و مصباح را به نور علمش و زجاجه را به فاطمه تفسیر کرده اند.

چه این که مراد در هر یک از روایات بخشی از مراتب آیه و تطبیق آن بر مراتب عالم اکبر است که حقیقت محمد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام است و ایشان مظاهر مراتب پنجگانه و مظاهر کامل آن هستند، و در روایت قبلی بر عالم اصغر تطبیق شده بود.

روایت حدوث اسماء(470) که در سابق یاد گردید بر آن دلالت دارد، ترجمه آن روایت این است: خداوند اسمایی آفرید که حروفی بدون صدا و الفاظی بدون نطق و شخصی بدون جسم داشته و به هیچ چیز شباهت

ندارند، و رنگی ندارند، طول و عرض وعمق و حدود در آنها وجود ندارد، از احساس هر احساس کننده محجوب و پوشیده ولی غیر مستورند، خداوند او را کلمه تامه بر چهار جزء که با همدیگر معیت دارند ویکی بر دیگری پیشی ندارد قرار داده از آن کلمه سه اسم را ظاهر کرده چه این که مردم به آن نیازمند بودند و یک اسم را محجوب نموده، واین اسم همان اسم مکنون و مخزون است، پس این اسمایی که آشکار شد، ظاهر اللَّه و تبارک و تعالی است».

این روایت شریفه دلالت دارد بر این که قوام و پایه همه عوالم و مبادی آن همین اسماء پنجگانه اند، و شرح روایت در «شرح قول امام هادی موضع الرساله» بیان شد.

و مراد از «دجی» تاریکی عوالم حجب و اسماء طاغوتی است که به موجب این روایت کلیات آن سیصد و شصت اسمند، این نسبت به سر ایشان از اسم اللَّه است که در هر نفسی مکنون است، ولی ایشان نسبت به عوالم علانیه و آشکار، مصابیح دجی یعنی چراغهای تاریکی ها هستند، چه این که خدای تعالی فرمود: «أَوْ کَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّی یغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یدَهُ لَمْ یکَدْ یراها وَ مَنْ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ ُ مِنْ نُورٍ»(471)؛ مثل تاریکی هایی که در دریا عمیق می باشد که موجی از بالا آن را می پوشاند، بالا تر از آن نیز موجی و بالاتر از آن ابر است، تاریکیهایی که برخی بالاتر از برخی دیگرند، به گونه ای که اگر دست خود را بیرون آورد نتواند ببیند، و به هر

کس خداوند نوری ندهد، نوری ندارد».

و در کافی(472) از امام صادق روایت شده است که فرمود: «أَوْ کَظُلُماتٍ قَالَ الْأَوَّلُ وَ صَاحِبُهُ یغْشاهُ مَوْجٌ الثَّالِثُ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ ظُلُمَاتٌ الثَّانِی بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ مُعَاوِیهُ وَ فِتَنُ بَنِی أُمَیهَ إِذا أَخْرَجَ یدَهُ الْمُؤْمِنُ فِی ظُلْمَهِ فِتْنَتِهِمْ لَمْ یکَدْ یراها وَ مَنْ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً إِمَاماً مِنْ وُلْدِ فَاطِمَهَعلیه السلام فَما لَهُ مِنْ نُورٍ إِمَامٍ یوْمَ الْقِیامَهِ»

«أَوْ کَظُلُمَاتٍ» فرمود: مراد اولی و رفیقش می باشد، «یغْشَاهُ مَوْجٌ» مراد سومی است «من فوقه موج ظلمات» مراد دومی است «بعضها من فوقه موج...بعض» معاویه و فتنه های بنی امیه می باشد، «إِذَا أَخْرَجَ یدَهُ» یعنی وقتی مؤمن در تاریکی فتنه های ایشان دست خود را بیرود آورد «لَمْ یکَدْ یرَاهَ» نمی تواند ببیند و به هر کس نوری داده نشود» یعنی امامی از فرزندان فاطمه داده نشود «فما له من نور» یعنی در روز قیامت امامی ندارد...».

و مرحوم قمی(473) از آن حضرت روایت کرده که فرمود: «فی قول اللَّه أَوْ کَظُلُماتٍ فلان و فلان فِی بَحْرٍ لُجِّی یغْشاهُ مَوْجٌ یعنی نعثل مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ طلحه و زبیر ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ معاویه و یزید و فتن بنی أمیه إِذا أَخْرَجَ یدَهُ فی ظلمه فتنتهم لَمْ یکَدْ یراها وَ مَنْ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ یعنی إماما من ولد فاطمهعلیه السلام فَما لَهُ مِنْ نُورٍ فما له من إمام یوم القیامه یمشی بنوره...».

«أَوْ کَظُلُمَاتٍ» فلانی و فلانی است، «فِی بَحْرٍ لُجِّی یغْشَاهُ مَوْجٌ» مراد نعثل است «مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ» طلحه و زبیرند، «ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ» معاویه و یزید و فتنه های بنی امیه «إِذَا أَخْرَجَ یدَهُ» در ظلمت فتنه های ایشان

«لَمْ یکَدْ یرَاهَا وَمَنْ لَمْ یجْعَلْ اللَّهُ لَهُ نُوراً» یعنی امامی از فرزندان فاطمه «فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ» یعنی امامی ندارد که به نور وی راه رود...الحدیث».

پس مراد از «دجی» تاریکی این ستمگران است، و ایشان چراغهای آن تاریکی هستند که مردم به انوار ایشان هدایت می شوند، پس ایشان مصابیح چراغهای تاریکی در سر و علانیه هستند.

تشبیه ایشان به مصابیح اشاره به این است که ایشان همانند مرده در قبضه پروردگار عالمیان که خدایی جز از او نیست می باشند، مثل مصباح، یعنی همانطور که کار مصباح و چراغ و روشنگری است، ایشان با نور دانش خویش طالبان نور را روشنی بخشیدند، پس با نور دانش ایشان راه خویش را پیدا کردند و از نور دانش ایشان استفاده و استفاضه می نمایند، پس با فوز به ولایت ایشان به سعادت بالاترین درجات ایمان می رسند، و ایشان نسبت به خدایی که در قبضه وی هستند همانند مصباحی اند که از خود اراده ای در روشنگری ندارد و در قبضه پروردگار عالمیان به فنا رسیدند، همانند فنای مصباح در دست شخص و ایشان در گفتار از خداوند پیشی نمی گیرند و به امر الهی عمل می کنند.

ایمان به طاغوت به منزلت دو عروه دلالت دارد بر این که مراد از خدا در آیه همان راه رساننده به آنچه که باید به آن معتقد بود و مراد از طاغوت که در مقابل خدا قرار دارد راه دور کننده از او، و چون این دو راه در حقیقت انسان مکنونند، چه این که انسان حقیقتا مختار است و لذا خداوند فرمود:« لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی»؛ ما انسان را از نور صرف ویا نار صرف نیافریدیم به گونه ای که از کفر محجوب و یا ذاتا ممنوع از ایمان باشد، چه این که هرگز انسان از نور محض خلق نشده تا کفر از او متمشی نشود و نیز از نار محض آفریده نشده تا ایمان از او متمشی نشود، بلکه ما او را به دو مسیر یاد شده هدایت و راهنمایی کردیم، و از نور و ظلمت به او دادیم، و به او قدرت سلوک هر دو مسیر را طبق اراده اش دادیم، تا هر کس هلاک گردد از بینه و دلیل هلاک شود و هر کس حیات و زندگی و هدایت یابد با دلیل و برهان بدان مسیر افتد، و با هر دو راه آشنا باشد، پس هر کس به طاغوت کفر بورزد و ایمان به خدا آورد، به عروه وثقی چنگ زده است تا آخر آیه، پس آیه نسخ نشده، چه این که برخی گمان کردند که آیه نسخ شده است، زیرا آیه برای بیان حکم تکلیفی نیامده است.

و در ثانی: ولایت مؤمنین از آن خدا و ولایت کافرین از آن طاغوت است، و مراد تصرف و تربیت است،

و روشن است که با خدای تعالی خدایی دیگر نیست تا موثر در مردمان شود، و گرنه لازم می آید که مذهب دوگانه پرستان ثنوی صحیح باشد پس به ناچار مراد از «اللَّه» اللَّه اسمی است که در عرض دیگر اسماء می باشد، و آن اسماء رب النوع انواع خلایق هستند که در دعاها بدان اشاره شده است مثل: «اسألک باسمک الذی خلقت به السموات و باسمک الذی خلقت به الارضین» و غیره و ثالثا: خداوند مبدای انسان، اعم از کافر و مسلمان را، از نور و ظلمت منطوی در خودش قرار داده، این مطلب در دو جا آمده: «یخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ» و فرمود: «یخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَی الظُّلُماتِ و فرمود: وَ کَیفَ تَکْفُرُونَ وَ أَنْتُمْ تُتْلی عَلَیکُمْ آیاتُ اللَّهِ وَ فِیکُمْ رَسُولُهُ وَ مَنْ یعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»(476)یعنی: «چگونه کفر می ورزید در صورتی که بر شما آیات خدا تلاوت گردد و در بین شما رسول خداست، و هر کس به ریسمان خدا چنگ زند، به صراط مستقیم هدایت شده است».

بیان دلالت آیه این است که: اگر مراد از «اللَّه» در اینجا «اله الآلهه» باشد باید کسی که به او چنگ می زند به خودش برسد نه به صراط مستقیم و نیز خدای تعالی فرمود:

«یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَهً وَ أَصِیلاً هُوَ الَّذِی یصَلِّی عَلَیکُمْ وَ مَلائِکَتُهُ لِیخْرِجَکُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً»(477) یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیار خداوند را یاد کنید و در صبح و شام او را تسبیح نمایید، او و فرشتگانش بر شما رحمت می فرستند تا شما را

از تاریکی ها به سوی نور بیرون آورند، و او به مؤمنین مهربان و دلسوز است».

و نور در آیه قبلی و غیر آن به امیرالمؤمنین و اولاد طاهرین علیه السلام او تفسیر شده، چنان که ظلمت به دشمنان آنها تفسیر گردیده، و نیز در عروه الوثقی چنین تفسیری آمده است.(478) به خواست خدا در فقره «و نوره» اخبار آن خواهد آمد.

و در توحید(479) از امیرالمؤمنین خطبه ای روایت شده که فرمود: «انا عروه اللَّه الوثقی و کلمه التقوی» یعنی: «من ریسمان محکم الهی و کلمه تقوی هستم».

و در اکمال(480) از امام رضا این حدیث روایت شده است: «و نحن کلمه التقوی و العروه الوثقی» و در سخن آن حضرت «و عناصرالابرار و دعائم الاخیار و ابواب الایمان» گفته شد که انوار ائمه علیه السلام و ظلمات دشمنان ایشان در حقیقت انسان بلکه در همه اشیاء مکنون است.

و نیز هر آیه ای که بر «جعل نور و ظلمات» دلالت کند بر مطلب فوق دلالت دارد، خدای تعالی فرمود: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ إِذْ یتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ» یعنی: «ما انسان را آفریدیم و آنچه که نفس وی را وسوسه می کند می دانیم، و ما از رگ کردن به وی نزدیک تریم، به هنگامی که دو برخورد کننده با وی ( دو ملک رقیب و عتید) برخورد کنند و در چپ و راست او نشسته باشند».

در کافی(481) از امام صادق روایت شده که فرمود: «ما من قلب و له اذنان علی احدیهما ملک مرشد و علی الاخری شیطان مفتن، هذا یأمره و هذا یزجره

الشیطان یأمر بالمعاصی و الملک یزجره عنهاو قول اللَّه تعالی «عَنِ الْیمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ ما یلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ»(482)؛ هیچ قلبی نیست مگر این که گوش دارد: فرشته ای که به راه رشد هدایت می کند، و بر گوش دیگر شیطانی است که فتنه گری می نماید، این به او فرمان می دهد و آن او را نهی می نماید، شیطان به گناهان می خواند و فرشته از آن منع می کند، و این مفاد قول خداست که: «در راست و چپ او دو تن نشسته اند، هیچ کلمه ای از او بیرون نمی آید مگر این که در نزد رقیب عتید است».

ما چیزی را نمی دانیم مگر این که شما به ما بیاموزید، امام صادق علیه السلام فرمود: خدای عزوجل عقل را از نورش آفرید، و عقل اولین مخلوق روحانی در جانب راست عرش قرار دارد، به عقل گفت: پشت کن پشت کرد، آنگاه فرمود: روی آورد، عقل روی آورد، خدای تعالی به او فرمود: من تو را موجود بزرگی آفریدم و برهمه کرامت دادم.

آنگاه فرمود: خداوند جهل را از دریایی تلخ و تاریک آفرید، پس به وی گفت: روی برگردان، وی رو برگردانید، آنگاه فرمود: روی آور، جهل رو نکرد، خداوند به او فرمود: تکبر ورزیدی، پس او را لعنت کرد، الحدیث».

روشن است که عقل و جهل دو مخلوق خارج از حقیقت انسان نیستند، بلکه از مراتب انسانی اند، و اگر جدا باشند شناخت آندو علت هدایت انسان نمی گردد، پس هدایت یافتن این است که انسان به عالم عقل برسد و او را در عالم خویش بنگرد.

بر همین مطلب آیه شریفه زیر دلالت دارد: «وَ هُوَ الَّذِی مَرَجَ الْبَحْرَینِ هذا عَذْبٌ فُراتٌ وَ هذا مِلْحٌ أُجاجٌ وَ جَعَلَ بَینَهُما بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً.»(484) یعنی: «اوست که دو دریا را بهم آمیخت، این دریایی شیرین و آن دریایی تلخ، و بین آن دو برزخی قرار داد که همیشه از همه جدا باشند». و فرمود: «مَرَجَ الْبَحْرَینِ یلْتَقِیانِ بَینَهُما بَرْزَخٌ لا یبْغِیانِ(485)» یعنی: «دو دریا را بهم آمیخت به گونه ای که با همدیگر ملاقات می نمایند، ولی بین آن دو برزخی قرار دارد که به حریم همدیگر نمی رسند».

و فرمود: «وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیهِ الضَّلالَهُ»(486)

یعنی: «ما در هر امتی رسولی فرستادیم که خدای را بپرستید و از طاغوت دوری کنید، عده ای را خداوند هدایت کرد، و بر عده ای ضلالت رقم خورده است».

عیاشی از امام باقر روایت کرده است که فرمود: «ما بعث اللَّه نبیا قط إلا بولایتنا و البراءه من عدونا، و ذلک قول اللَّه فی کتابه وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ...مَنْ حَقَّتْ عَلَیهِ الضَّلالَهُ» یعنی: «به واسطه تکذیب ایشان نسبت به آل محمد و آیه شریفه: «وَ الَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یعْبُدُوها وَ أَنابُوا إِلَی اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْری»(487) یعنی: «کسانی که از طاغوت دوری گزیده اند، و آن را نپرستیده اند، و به سوی پروردگارشان بازگشتند، بشارت بر آنها باد...»

و در مجمع البیان از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: «انتم هم، و من اطاع جبارا فقد عبده» یعنی: «شما آنها هستید، هر کس از ستمگری پیروی کند، او را پرستیده است».

شما در این آیات بین «اللَّه» و طاغوت مقابله ای می یابید، و امام علیه السلام بندگان خدا که به سوی او باز می گردند و از طاغوت اجتناب می کنند را به شیعه تفسیر فرمود، بلکه مطلق آیاتی که در آن بین اللَّه و طاغوت برقرار شده است، دلالت بر مطلوب ما دارد.مثل این آیه شریفه: «وَ قالَ الشَّیطانُ لَمَّا قُضِی الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُم»(488) یعنی: «و شیطان وقتی کار خاتمه یافت گفت:خداوند وعده درست به شما داد، ولی من به شما وعده دادم و از آن تخلف کردم».

و آیه شریفه: «الشَّیطانُ یعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ یعِدُکُمْ مَغْفِرَهً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ»(489)؛ شیطان به شما

فقر را وعده می دهد و به فحشا امر می نماید و خداوند مغفرت و فضل را به شما وعده دهد» و آیه شریفه: «حِزْبُ الشَّیطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ تا آیه أُولئِکَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»(490)؛ ایشان حزب شیطانند، و آگاه باشید که حزب شیطان زیانکارند... و آنها حزب خدایند آگاه باشید که حزب خدا رستگارند».

و دیگر آیات قرآنی که برای شیطان حزب و وعده و عبادت و دعوت و ولایتی در عرض ولایت خدا قرار می دهد از همین قبیل است که بیان کرده ایم.

پس مراد از آن دو اسم اللَّه و اسمی است که متصرف در غیر مؤمن است، و این دو اسم سّر و علانیه ای دارند، سّر آندو در همه نفوس در ابتدای آفرینش قرار دارد و علانیه آندو آل محمدصلی الله علیه وآله و شیعیان آنها دشمنان و پیروان آنها هستند.

اخبار طینت(491) که اختلاط آن دو در ابتدای آفرینش از آب گوارا و آب تلخ را بیان می کرد بر آن دلالت دارد، و مراد از آندو مبدای همه خیرات از سّر آل محمدصلی الله علیه وآله و سّر دشمنان ایشان که مبدای شرور است، از این دو روایت سماعه(492) به عقل و جهل و در آیات به نور و ظلمت تعبیر شده، چنان که روایات(493) تفسیر نموده اند.

و نیز روایت کافی(494) در باب «معرفه الامام و الرد الیه» به اسنادش به ابوجعفر باقرعلیه السلام بر آن دلالت دارد، در ادامه حدیث فرمود: «قَالَ أَ تَرَی أَنَّ اللَّهَ هُوَ الَّذِی أَوْقَعَ فِی قُلُوبِهِمْ مَعْرِفَهَ هَؤُلَاءِ وَ اللَّهِ مَا أَوْقَعَ ذَلِکَ فِی قُلُوبِهِمْ إِلَّا الشَّیطَانُ لَا وَ اللَّهِ مَا أَلْهَمَ الْمُؤْمِنِینَ

حَقَّنَا إِلَّا اللَّهُ»یعنی: «آیا فکر می کنید که خداوند در دلهای ایشان معرفت آنها یعنی فلان و فلانی را انداخت، به خدا سوگند کسی جز شیطان در دل ایشان محبت آنها را نیفکنده، به خدا قسم، جز خدا حق ما را در دل مؤمنین الهام نکرده است».

و نیز روایت مرفوعه کافی(495) در باب الاخلاص به ابوجعفرعلیه السلام بر آن ناطق است فرمود: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وسلم یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّمَا هُوَ اللَّهُ وَ الشَّیطَانُ وَ الْحَقُّ وَ الْبَاطِلُ وَ الْهُدَی وَ الضَّلَالَهُ وَ الرُّشْدُ وَ الْغَی وَ الْعَاجِلَهُ وَ الآجِلَهُ وَ الْعَاقِبَهُ وَ الْحَسَنَاتُ وَ السَّیئَاتُ فَمَا کَانَ مِنْ حَسَنَاتٍ فَلِلّهِ وَ مَا کَانَ مِنْ سَیئَاتٍ فَلِلشَّیطَانِ» یعنی: «ای مردم! تنها خدا و شیطان، و حق تعالی و باطل و هدایت و ضلالت، و رشد و غی و دنیای فانی و آخرت باقی، و عاقبت و حسنات و سیئات است، هر حسنه ای از خدا و هر سیئه از شیطان است».

روایت(497) دیگری از آن حضرت این که پیامبر به هنگام خواب می فرمود: «آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ کَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ اللَّهُمَّ احْفَظْنِی فِی مَنَامِی وَ فِی یقَظَتِی» پس از آن حضرت از مرتبه نور به خدا و از مرتبه ظلمت به طاغوت تعبیر می فرمود، و گر نه کدام طاغوت در زمان آن حضرت بود که وی بدو کفر می ورزید».

و خلاصه هر کس اندک تأملی در اخبار نماید بر او پوشیده نمی ماند که انسان نمونه امکان است، چنان که در فقره های گذشته دانستید، پس در انسان نوری است که سر آل محمد می باشد که مبدای همه خیرات است و در او تاریکی و ظلمت است که سّر دشمان آل محمدصلی الله علیه وآله و مبدای همه شرور می باشد، و همین اثبات کننده اختیار در آدمی است، چنان که سابقا شناختید، و کسانی را که خود را بشناسد این مطلب را به وضوح در می یابند.

اکنون که این مقدمه را دانستید، پس حقیقت تقوی نوری از سّر آل محمد است که خداوند در هر نفسی قرار داده است، چنان که در توحید از امیرالمؤمنین و در اکمال(498) از امام رضا روایت شده است و ما نظیر این دو روایت را در گذشته نقل کرده ایم که ایشان کلمه تقوی هستند.

و در محاسن(499) از پیامبر روایت شده است که فرمود: «إن علیا رایه الهدی بعدک و إمام أولیائی و نور من أطاعنی و هو الکلمه التی ألزمتها المتقین»؛ علی پرچم هدایت و رهبر دوستان و نور مطیعانم می باشد، و او کلمه ای است که در متقیان قرار دادم».

و لذا خدای سبحانه فرمود: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَ

أَلْزَمَهُمْ کَلِمَهَ التَّقْوی»(500)؛ خداوند آرامش خود را بر پیامبر و مؤمنین فرستاد و کلمه تقوی را در آنها قرار داد».

لازمه آن نور در عالم ملکات تخلق به اخلاق نیکو و در عالم فعل اطاعت اوامر الهی است، چنان که در روایت وارد شده است، البته این حقیقت تقوی نیست(بلکه لازم آن است).

چه این که خداوند فرمود: «وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّهٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ...وَ الَّذِینَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلاَّ اللَّهُ»(501) یعنی: «به مغفرت پروردگارتان و به بهشتی که پهنای آن آسمانها و زمین است که برای متقین آماده شده بشتابید...و کسانی که کار زشت انجام دادند و بر خود ستم روا داشتند خداوند را یاد کنند و از گناهان خود مغفرت طلبند، و چه کسانی گناهان را به جز خدا می آمرزد».

چه این که این آیه در شأن جوانی که گورها را می شکافته و کفن ها را می دزدیدند نازل شد، چه این که دختری از انصار مرد، این جوان شبانه گورش را شکافت و کفن او را دزدید و با او در آمیخت و به همان حال او را واگذاشت، آنگاه پشیمان شد.

اگر حقیقت تقوی پیروی از دستورات خدا باشد باید توبه وی پذیرفته نگردد، چنان که نباید مطلق توبه اهل معاصی پذیرفته شود، زیرا خدای تعالی فرمود: «إِنَّما یتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ»یعنی: «خداوند تنها از پرهیزگاران پذیرد» پس حقیقت و کلمه تقوی آن نور است و در عالم ملکات و افعال و صیانت و حفظ کلمه تقوی می شود به این که به هنگام نزول آن حقیقت در

عالم ملکات و افعال معنای اسمی استقلالی به کناری نهاده شده و معنای حرفی آلی در آن مراعات می شود، چه این که رعایت حقیقت عبودیت در هر عالمی از عوالم ذات تا عوالم افعال همین معنی حرفی است، چنان که شأن حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام همین است که: «إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیای وَ مَماتِی للَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِین»(502)یعنی: «همانا نماز و عبادات و زندگی و مرگم از خدای پروردگار جهانیان است، او شریکی ندارد و من مأمور به همین هستم، و من اولین تسلیم شدگانم».

رسول خداصلی الله علیه وآله از آن حضرت پیروی کرده و آن را درامت قبل از هر نماز سنت قرار داد، و خدا به پیامبرش فرمود: «قُلْ إِنَّنِی هَدانِی رَبِّی إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ دِیناً قِیماً مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قُلْ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیای وَ مَماتِی للَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ»(503) پس این آیه شریفه:«فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ»(504)یعنی: «تا توانید از خدا بپرهیزید» وآیه شریفه: «اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ»(505) یعنی: «به حقیقت تقوی از خدا پرهیز کنید» امثال چنین آیاتی ایجاب می کند که این اسم مبارک در همه مراتب حفظ و صیانت شود، چنان که اخباری که آیات یاد شده را به اطاعت از دستورات الهی معنا کرده بر آن دلالت دارد زیرا که دانستید که وی مبدای همه خیرات بوده و طاعات، صورتی در عالم ملکات و افعال دارد و حقیقت «ورع» نیفتادن در تاریکی طاغوت است که سّر دشمنان آل محمد است، و فروعات آن

از قبیل فواحش و همه مواردی که نهی شده و نیز اظهار استقلال در همه مراتب وجود و تکبر با خدای سبحانه از آن می باشد، همان طور که شیطان چنین کرده است وگفت: «لَمْ أَکُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ»(506) یعنی: «من بشری را که از گل مانده آفریده ای سجده نمی کنم» بنابراین خود را بزرگ دانست و گفت: «أَنَا خَیرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ»(507)یعنی: «من بهتر از او هستم، مرا از آتش و او را از گل خلق کرده ای» خداوند شیطان را از دار کرامات خویش بیرون کرده و به او فرمود: «فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ وَ إِنَّ عَلَیکَ لَعْنَتِی إِلی یوْمِ الدِّین»(508) یعنی: «از بهشت بیرون شو چه این که رجم شده ای و لعنت و دوری من بر تو تا روز قیامت قرار گرفته است».

پس این آیه شریفه: «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ»(509) یعنی: «از بت های پلید دوری کنید» و آیه «وَ ذَرُوا ظاهِرَ الْإِثْمِ وَ باطِنَهُ»(510) یعنی: «از آشکار و پنهان و گناه دوری کنید» و امثال این آیات برای دوری از تمام مراتب طاغوت است یعنی دوری از عالم ذات تا عالم فعل آن می باشد، و اخباری که «ورع» را به اجتناب از محرمات خدا معنا کرده اند این گونه اند.

اکنون که حقیقت و شؤون تقوی را دانستید، و فهمیدید که تقوی سرّ آل محمد است برای شما روشن می شود که ایشان «اعلام التقی» در سّر و علانیه اند، و ایشان کوههایی هستند که راه سلوک به پروردگار عالمیان در علانیه از آن مسیر است، زیرا خداوند به ایشان دستور داد تا خود را از منهیات جدا

کنند، و در سر نیز به ایشان راه جسته می شود، زیرا انوار مکنون ایشان در همه نفوسی که پروردگار جهانیان را می شناسند و به او پناه می جویند موجود است و الحمد للَّه رب العالمین.

همین حقیقت عبادت می گردد و امر ونهی و جزا و پاداش توسط آن انجام می پذیرد، چنان که اخباری(511) بر آن دلالت دارد، برخی از این اخبار در فقره قبلی بیان شد و همین حقیقت فرقان است که خداوند به متقین وعده داد و همین نوری است که متقیان با آن ره می سپارند و مؤمنین را از تاریکی ها به نور می آورد، خداوند نور و ظلمت را در همه نفوس آفریده تا انسانها اختیار داشته باشند، و ما بارها بیان کردیم که مراد از آن سّر آل محمد و فرقانی است که بر حضرت محمدصلی الله علیه وآله فرستاده است، و همین نور بین محق و مبطل و مؤمن و کافر جدا می کند، و مظاهر این نور ائمه علیه السلام هستند.

متشابهات فلان و فلانی است».

پس حقیقت عقل مرتبه اسم اللَّه است که مبدای همه اسماء حسنی است و در عرض آن جهل و ظلمت و شیطنت و نکری و طاغوت قرار دارد، هر یک از این اسامی به جهتی بر آن اطلاق شده است. طاغوت اصل و ریشه همه شرور و حقیقت محمدصلی الله علیه وآله و نورش که خداوند از نور ذات خویش آفریده بالاتر از آن مرتبه است و در مرتبه حقیقت محمدیه چنین چیزی وجود ندارد، و او هم عرض با چیزی نیست لذا چیزی به نام جهل در آن مرتبه وجود ندارد، و اگر هم عرضی داشت نور آن حضرت «اول ما خلق اللَّه» نبود و مرتبه آن مرتبه قران و کتاب نمی بود، چه این که در کتاب آیات محکمه ام الکتاب و نیز آیات متشابه وجود دارد، آیات محکمه به امیرالمؤمنین و فرزندانش و متشابه به فلان و فلان تفسیر شده است.

اکنون که دانستید که حقیقت عقل مرتبه فرقان است که سّر آل محمدصلی الله علیه وآله می باشد، به لحاظ اعتبارات مختلف در آن این حقیقت نامهای گوناگون می گیرد.

یکی از نامها عقل است، دیگری نهی و سومی حجی و چهارمی حجاب و فرقان و نور واللَّه و حکمت و کلمه تقوی و آیه محکمه و صراط مستقیم و هادی و نباء عظیم و سبیل و اسماء حسنی و دعوت حسنی و عروه وثقی و مثل اعلی و کلمه علیا و باب و شهید و خلیفه و حجت و امام و دیگر اسامی می باشد، چنان که در روایات منصوص است، بخشی از روایات را نقل کردیم و برخی دیگر را بعداً خواهیم آورد.ان

شاء اللَّه پس به اعتبار این که از فحشاء و منکر و بغی نهی می کند به آن «نهیه» و نهی می گویند، «نهیه» بروزن «عمده» از اوزان اسم آلت است یعنی آنچه که افکار به آن منتهی می گردند، پس گویا اشاره دارد به این که همان طور که ائمه دین «اعلام التقی» هستند و تقوی بدون معرفت ایشان در سّر و فرمانبرداری از ایشان در علانیه ممکن نیست، ورع و تحرز از شرک و دوری از فحشاء و منکر و بغی نیز بدون معرفت آنها از سر و اطاعتشان در علانیه ممکن نیست، زیرا مبادی همه «نهی» در نزد ایشان است.

مراتب عقلند و هیچ شأنی از ایشان فرو گذار نشده و به همین خاطر کهف همه خلایق شده اند.

یا یهودی إن موسی لو أدرکنی ثم لم یؤمن بی و بنبوتی ما نفعه إیمانه شیئا و لا نفعته النبوه یا یهودی و من ذریتی المهدی إذا خرج نزل عیسی ابن مریم لنصرته فقدمه و صلی خلفه».

یعنی: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: یهودی خدمت رسول خدا رسید، ایستاد و به دقت آن حضرت را می نگریست.

پیامبر فرمود: ای یهودی چه می خواهی؟

گفت: آیا تو برتری یا موسی بن عمران که خداوند با او مکالمه کرد و تورات را بر او فرستاد، و عصا را به دست او داد و دریا را برای او شکافت و ابر را سایه وی قرار داد؟

حضرت فرمود: خوب نیست که کسی خودش را بستاید ولیکن می گویم؛ وقتی آدم به گناه آلوده شد، توبه وی این دعا بود: خدایا! تو را به حق محمد و آل محمد سوگند می دهم که مرا بیامرزی! خداوند او را آمرزید.

و هنگامی که نوح بر کشتی سوار شد، و از غرق شدن هراسید گفت:خدایا تو را به حق محمد و آل محمد سوگند می دهم که مرا از غرق شدن نجات دهی، خداوند او را نجات داد.

و هنگامی که ابراهیم خلیل در آتش افکنده شد گفت: خداوندا! تو را به حق محمد و آل محمد قسم می دهم که مرا نجات دهی، خداوند آتش را خنک و امن قرار داد.

و هنگامی که موسی عصای خویش را انداخت و در خود ترس احساس کرد گفت: خدایا تو را به محمد و آل محمد سوگند می دهم که مرا نجات دهی، خدای عزوجل فرمود: نترس، تو بر ایشان برتری.

ای یهودی اگر حضرت موسی دوران مرا درک می کرد و به من و

نبوتم ایمان نمی آورد، پیامبری اش سودی به حال او نداشت.

ای یهودی در فرزندان من مهدی است که به هنگام خروج عیسی بن مریم فرود می آید و در پشت او نماز می گذارد».

این مطالب به ضمیمه مطالبی که سابقا گذشته را در نظر داشته باش، زیرا می توانی با نظر به آنها مطلوب را در یابی، لذا اعاده نمی کنیم، چه این که همه آنها یک معنا هستند که در کسوت عبارت های گوناگون آمده اند.

لِی قَالَ فَنَظَرْتُ إِلَیهِ حَتَّی نَزَعَ خَاتَمَهُ مِنْ إِصْبَعِهِ فَقَالَ تَخَتَّمْ بِهَذَا فِی حَیاتِی قَالَ فَنَظَرْتُ إِلَی الْخَاتَمِ حِینَ وَضَعْتُهُ فِی إِصْبَعِی فَتَمَنَّیتُ مِنْ جَمِیعِ مَا تَرَکَ الْخَاتَمَ ثُمَّ صَاحَ یا بِلَالُ عَلَی بِالْمِغْفَرِ وَ الدِّرْعِ وَ الرَّایهِ وَ الْقَمِیصِ وَ ذِی الْفَقَارِ وَ السَّحَابِ وَ الْبُرْدِ وَ الْأَبْرَقَهِ وَ الْقَضِیبِ قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَیتُهَا غَیرَ سَاعَتِی تِلْکَ یعْنِی الْأَبْرَقَهَ فَجِی ءَ بِشِقَّهٍ کَادَتْ تَخْطَفُ الْأَبْصَارَ فَإِذَا هِی مِنْ أَبْرُقِ الْجَنَّهِ فَقَالَ یا عَلِی إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی بِهَا وَ قَالَ یا مُحَمَّدُ اجْعَلْهَا فِی حَلْقَهِ الدِّرْعِ وَ اسْتَذْفِرْ بِهَا مَکَانَ الْمِنْطَقَهِ ثُمَّ دَعَا بِزَوْجَی نِعَالٍ عَرَبِیینِ جَمِیعاً أَحَدُهُمَا مَخْصُوفٌ وَ الاخَرُ غَیرُ مَخْصُوفٍ وَ الْقَمِیصَینِ الْقَمِیصِ الَّذِی أُسْرِی بِهِ فِیهِ وَ الْقَمِیصِ الَّذِی خَرَجَ فِیهِ یوْمَ أُحُدٍ وَ الْقَلَانِسِ الثَّلَاثِ قَلَنْسُوَهِ السَّفَرِ وَ قَلَنْسُوَهِ الْعِیدَینِ وَ الْجُمَعِ وَ قَلَنْسُوَهٍ کَانَ یلْبَسُهَا وَ یقْعُدُ مَعَ أَصْحَابِهِ ثُمَّ قَالَ یا بِلَالُ عَلَی بِالْبَغْلَتَینِ الشَّهْبَاءِ وَ الدُّلْدُلِ وَ النَّاقَتَینِ الْعَضْبَاءِ وَ الْقَصْوَاءِ وَ الْفَرَسَینِ الْجَنَاحِ کَانَتْ تُوقَفُ بِبَابِ الْمَسْجِدِ لِحَوَائِجِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یبْعَثُ الرَّجُلَ فِی حَاجَتِهِ فَیرْکَبُهُ فَیرْکُضُهُ فِی حَاجَهِ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ حَیزُومٍ وَ هُوَ الَّذِی کَانَ یقُولُ أَقْدِمْ حَیزُومُ وَ الْحِمَارِ عُفَیرٍ فَقَالَ اقْبِضْهَا فِی حَیاتِی فَذَکَرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام أَنَّ أَوَّلَ شَی ءٍ مِنَ الدَّوَابِّ تُوُفِّی عُفَیرٌ سَاعَهَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله قَطَعَ خِطَامَهُ ثُمَّ مَرَّ یرْکُضُ حَتَّی أَتَی بِئْرَ بَنِی خَطْمَهَ بِقُبَا فَرَمَی بِنَفْسِهِ فِیهَا فَکَانَتْ قَبْرَهُ» یعنی: «هنگامی که رحلت رسول خدا نزدیک شد، عباس و علی بن ابی طالب را خواند، و به عباس فرمود: ای عموی محمد! آیا حاضری ارثیه محمدصلی الله علیه وآله

را بگیری و قرضهای او را ادا نمایی و وعده های او را محقق سازی؟ عباس آن را رد کرد و گفت: پدر و مادرم فدایت ای رسول خدا من پیرمردی عیالوارم و مالی اندک دارم تو همانند ابر می بخشی چه کسی طاقت برآورده کردن وعده های تو را دارد. امام فرمود: آنگاه رسول خدا اندکی مکث کرد و فرمود: ای عباس آیا ارثیه محمد را می گیری و در مقابل آن وعده های او را برآورده می سازی و قرض های او را ادا می کنی؟ عباس پاسخ داد: پدر و مادرم فدایت، من پیر و عیالوار و فقیرم و تو همانند ابر می باری! فرمود: اکنون من ارثیه خویش را به کسی می دهم که حق آن را ادا می کند، آنگاه فرمود: ای علی، ای برادر محمد، آیا وعده های محمد را برآورده می سازی و دین او را ادا می کنی و ارثیه او را می گیری؟ پاسخ داد: پدر ومادرم فدایت، آن وظیفه را بر عهده می گیرم و متکفل می گردم. عباس گفت: من دیدم که انگشتری از انگشتش درآورد، و به علی فرمود: هم اکنون در حیات من این انگشتر ی را بر دست کن، عباس گفت: به انگشتری نگریستم و آرزو کردم که من آن را در انگشتم می کردم و آرزو کردم که از همه ترکه تنها همین خاتم به من رسید».(520)

آنگاه صدا کرد: «ای بلال کلاه خود و زره و پرچم و پیراهن و شمشیر ذوالفقار و عمامه سحاب و برد و کمربند ابرقه و تازیانه را بیاور! عباس گفت: به خدا سوگند من کمربند را تا قبل از این لحظه ندیده بودم، پس یک کمربند پارچه ای آوردند که برق

آن چشم را می زد که از کمربند های بهشت بود. فرمود: ای علی جبرئیل این کمربند را برای من آورد، گفت: ای محمد این کمربند را در حلقه زره بگذار و آنرا به جای کمربند ببند. آنگاه دو نعلین عربی را که یکی پینه زده و دیگری پینه نزده بود را خواست، و نیز دو پیراهن پیراهنی که در آن به معراج رفته و پیراهنی که در روز احد به جنگ رفته بود و نیز سه کلاه یکی کلاه سفر و دو دیگر کلاه عید فطر و قربان و جمعه ها و کلاهی که به هنگام مجالست با اصحاب به سر می کرد را خواست. آنگاه فرمود: ای بلال دو قاطرم را بیاور؛ قاطر شهبا و دلدل و دو ناقه عضبا و قصوی و دو اسب؛ جناح که در جلوی در مسجد می ایستاد و در نیازمندی های آن حضرت به کار گرفته می شد، و هر گاه حضرت کسی را در کاری می فرستاد آن را سوار می شد و به تاخت در آن کار می رفت. اسب دیگر به نام حیزوم بود و این همان بود که جبرئیل می گفت: حیزوم جلو رو، و نیز حمار عفیر را خواست، آنگاه به علی فرمود: در حیات من این ها را بگیر.

امیرالمومنین فرمود: اولین چارپایی که بعد از رسول خدا مرد، عفیر بود، آن لحظه که رسول خدا از دنیا رفت، افسار خود را گسیخت و شروع به دویدن کرد تا به چاه بنی خطمه در قبا رسید و در آن افتاد و مرد و همان قبرش شد».

مُثُل به دو ضمه می باشد. ممکن است هر کدام از این معانی در اینجا مراد باشد.

تحقیق این است که تمثیل عبارت از فروکشیده شدن شئ مجهول از مرتبه ای که رسیدن و فهم آن دشوار است به مرتبه ای که بتوان به کسی که خواهان فهم آن است فهمانید، چه این که بین این مرتبه پایین تر و آن شخص مناسبتی وجود دارد ولی این مناسبت با مرتبه عالی آن حاصل نبود. به عنوان مثال اگر خواستی عدم اجتماع دو ضد را برای کسی بیان کنی، مثال شب و روز را می آوری، و می گویی با آمدن شب روز منتفی می گردد و بر عکس، به همین خاطر در ذهن شاگرد به مطلوب نزدیک شده و به این قضیه کلی می رسد که هر چه چنین باشد و با همدیگر جمع نگردد ضدند.

پس حقیقت مثل عبارت از مرتبه تفصیل و تبیین شئ است، و این نسبت به مراتب مثل ها و ممثلات تفاوت می کند، هر مرتبه تفصیلی، نسبت به مافوق خود مثل و صفت و خبر دهنده است، خواه از جواهر باشد، و خواه از اعراض.

با فهم این مطلب می گوییم: چون خدای پرورنده جهانیان برتر و گرامی تر از آن است که مکانی او را احاطه کند و یا صفتی و یا صفاتش در عالم امکان جای گیرد، و هیچیک از مخلوقاتش اعم از فرشتگان و انسانها و جنیان نمی توانند او را بشناسد، اگر خواهد که انسان را بیافریند، برای هر صفتی از صفات خود مثلی قرار می دهد، در این صورت همه صفات خود را در او به کار می گیرد، نه این که صفتی را آورد و صفتی دیگر

را نیاورد، به همین خاطر به آدم همه اسماء را می آموخت، آموزش وی به این بود که اثر هر اسمی از قبیل علم و قدرت و حیات و سمع و بصر تا هزار اسم را در وی گذاشت، و بالا تر از آنها اسمی گذاشت که به حاسه ای احساس نمی گردید و امکان خروج از آن و رسیدن به کنه وجودش نبود، وجودی که همه اشیاء به آن ادراک می شد.

چنان که در آیه شریفه فرمود: «وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ وَ هُوَ الَّذِی یبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیهِ وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلی فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» یعنی: «و همه کسانی که در آسمانها و زمین هستند، او را عبارت می کنند، و اوست که خلقت را شروع کرد و آنگاه آنرا باز می گرداند و این بر او آسانتر است، و او در آسمانها و زمین مثل اعلی دارد و او عزتمند و حکیم است».

پس این حجت و صفت و نبأی خداست، و سّر آل محمدصلی الله علیه وآله و بالاتر از هر مثلی است، چه این که هر اسمی از صفت ویژه و یا شأن مخصوصی از صفاتش خبر می دهد، ولی این اسم از تمام جلال و جمال خبر می دهد.

به همین خاطر در اخبار بسیاری در شأن امیرالمؤمنین علیه السلام وارد شده که آن حضرت «نباء عظیم» است که در آیه شریفه: «عَمَّ یتَساءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِیمِ»(521) آمده است.

و در کافی(522) از امام صادق علیه السلام در آیه شریفه یاد شده آمده است که مراد از «نباء عظیم» ولایت است.

و از امام باقرعلیه السلام از تفسیر(523)

«عَمَّ یتَساءَلُونَ» پرسیدند، فرمود: این نباء عظیم در امیرالمؤمنین علیه السلام است، و امیرالمؤمنین علیه السلام می فرمود: «ما للَّه عزوجل آیه هی اکبر منی و لا للَّه نباء اعظم منی» یعنی: «خدای عزوجل نشانه و آیه ای بزرگتر از من و خبر ونبأیی عظیم تر از من ندارد».

و قمی(524) از امام رضاعلیه السلام روایت کرد که از آن حضرت پرسیدند: «فرمود: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «ما للَّه نبأ أعظم منی و ما للَّه آیه أکبر منی، و قد عرض فضلی علی الأمم الماضیه علی اختلاف ألسنتها فلم تقر بفضلی» یعنی: «خداوند خبری عظیم تر از من و آیه ای بزرگتر از من ندارد و به خدا سوگند همانا فضیلت من بر همه امتهای گذشته با زبانهای گوناگون عرضه شده، ولی به فضیلت من مُقَرّ نیامدند».

و در عیون(525) اخبار از آن حضرت از پدرش از پدرانش از حسین بن علی علیه السلام روایت شده که فرمود:«رسول خداصلی الله علیه وآله به علی علیه السلام فرمود:«یا علی أنت حجه اللَّه و أنت باب اللَّه و أنت الطریق إلی اللَّه و أنت النبأ العظیم و أنت الصراط المستقیم و أنت المثل الأعلی»یعنی:«ای علی تو حجت خدا و باب پروردگار و راه به سوی خدا و نباء عظیم هستی، تو صراط مستقیمی، تو مثل اعلی هستی».

و در خطبه وسیله که در کافی از امیر المؤمنین علیه السلام روایت شده آمده است که «إِنِّی النَّبَأُ الْعَظِیمُ وَ الصِّدِّیقُ الْأَکْبَرُ وَ عَنْ قَلِیلٍ سَتَعْلَمُونَ» یعنی: «همانا من نباء عظیم هستم و به زودی آنچه را وعده داده شدید می فهمید».

بنابراین ایشان مثل اعلی و حجت کبری بر مردمند، هر کس که بخواهد خدایش را بشناسد باید ایشان را بشناسد و هر کس

ایشان را نشناسد خدا را نشناخته و هر کس از(مهر) ایشان خالی باشد از(مهر) خداوند خالی شده است، این در سرّ است.

و اما در علانیه باید گفت: کدام مثلی از خدا از ایشان برتر است، چه این که ایشان در علم و قدرت و دیگر صفات دومی ندارند، پدر و مادرم فدای ایشان باد!

سپاس خدایی را که حق ایشان را به ما نشان داد و ما را از دوستان ایشان قرار داد، حمدی که پایان ندارد و او شایسته و مستحق آن است و درود و سلام خدا بر محمد و آل پاکش باد!

وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَینِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَینا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِکَ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ یزَکِّیهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»یعنی: «خداوند! ما را تسلیم خودت نما، و از فرزندان ما امتی قرار ده که تسلیم تو باشند، و عبادات و مناسک ما را به ما نشان ده، و بر ما ببخش، تنها تو توبه پذیر رحیم هستی، و فقط تو عزتمند حکیمی».

و در صافی از امام صادق علیه السلام در آیه شریفه آمده که: «ایشان اهل بیت هستند که خداوند از آنها پلیدی را دور ساخته و آنها را پاکیزه نمود».

و در روایت عیاشی از آن حضرت آمده که: «مراد از امت تنها بنی هاشم هستند، و مراد از این آیه شریفه «رَسُولاً مِنْهُمْ» در صافی آمده است، یعنی از آن امت رسولی فرستادیم». از امام صادق به روایت عیاشی(528) نیز چنین آمده است، و از ذریه آندو پیامبری جز از پیامبر ما مبعوث نکرده و از قمی(529) آمده که: «مراد فرزندان اسماعیل است، به همین خاطر رسول خدا فرمود: من دعای پدرم ابراهیم هستم».

احتمال قوی می رود که مراد این باشد که چون دعوت خدا جل جلاله به کلامی و با صدای مقطع و ترکیب حروف نیست به ناچار باید دعوت پروردگار به ایجاد حقایق معانی باشد که الفاظ آن را می رسانند، و الفاظ وجود لفظی آنها بوده و موجودات خارجی صور عنصری و وجود جسمانی اند، مثل آتشی که موسی بن عمران می خواست، چنان که در آیه شریفه: «فَلَمَّا قَضی مُوسَی الْأَجَلَ وَ سارَ بِأَهْلِهِ آنَسَ مِنْ

جانِبِ الطُّورِ ناراً قالَ لِأَهْلِهِ امْکُثُوا إِنِّی آنَسْتُ ناراً لَعَلِّی آتِیکُمْ مِنْها بِخَبَرٍ أَوْ جَذْوَهٍ مِنَ النَّارِ لَعَلَّکُمْ تَصْطَلُونَ فَلَمَّا أَتاها نُودِی...» یعنی: «به هنگامی که موسی مدت را به پایان برد و خانواده خود را حرکت داد از ناحیه کوه طور آتشی را احساس کرد، به خانواده اش گفت: مکث نمایید، من آتشی دیدم، شاید از آن خبری و یا پاره ای آورم، تا از آن آتش برافروزید، هنگامی که به نزد آتش آمد...».

چه این که خدای تعالی با ایجاد آتش در ناحیه کوه او را به خود خواند، پس سّر آل محمدصلی الله علیه وآله در مؤمنین همانند آتشی است که خداوند در دلهای آنها آفرید،پس ایشان را به ایمان به آن فرا خواند، چنان که موسی را با آتش به خود خواند، لذا با او مناجات کرد، پس نور مؤمنان در پیش روی آنها می رود و آنها را از تاریکی های معنوی و صوری عبور می دهد، و لیکن کسانی که مستحق خذلان هستند، و خواسته از ایشان دوری کند نقطه ای سیاه در دلش ایجاد کرده که دلش را تاریک نموده و لذا از خدای تعالی روی گردان می شود، و دوری اش افزوده می گردد، و بنابراین خدای تعالی فرمود: «فَمَنْ یرِدِ اللَّهُ أَنْ یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یرِدْ أَنْ یضِلَّهُ یجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیقاً حَرَجاً کَأَنَّما یصَّعَّدُ فِی السَّماءِ»(530) یعنی: «هر کس را خدا بخواهد هدایت کند دلش را برای اسلام منشرح می کند و هر کس را که خداوند بخواهد گمراهش کند سینه اش را تنگ و تاریک می کند به طوری که گویا به سوی آسمان صعود می کند».

در کافی(531) از امام صادق روایت شده که فرمود:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیراً نَکَتَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَهً مِنْ نُورٍ فَأَضَاءَ لَهَا سَمْعُهُ وَ قَلْبُهُ حَتَّی یکُونَ أَحْرَصَ عَلَی مَا فِی أَیدِیکُمْ مِنْکُمْ وَ إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ سُوءاً نَکَتَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَهً سَوْدَاءَ فَأَظْلَمَ لَهَا سَمْعُهُ وَ قَلْبُهُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الایهَ...» یعنی: «خدای عزوجل اگر خیری را برای بنده ای بخواهد در دلش نقطه ای از نور خلق می کند و آن نقطه گوش و دلش را روشن می سازد، تا اشتهایش بیشتر از شما به آنچه در دستان شماست می گردد، و هنگامی که خداوند بدی بنده ای را بخواهد در دلش نقطه ای سیاه می آفریند، به همین خاطر تمام گوش و دلش سیاه می شود...».

و در کافی(532) و توحید(533) و عیاشی(534) از آن حضرت نقل شده که: «إن اللَّه إذا أراد بعبد خیرا نکت فی قلبه نکته بیضاء و فتح مسامع قلبه، و وکل به ملکا یسدده، و إذا أراد اللَّه بعبد سوءا نکت فی قلبه نکته سوداء و سدد مسامع قلبه و وکل به شیطانا یضله، ثم تلا هذه الآیه» یعنی: «هرگاه خدای تبارک وتعالی برای بنده خیری بخواهد در دلش نقطه ای نورانی می آفریند و گوشهای دلش را باز می کند، و فرشته ای بر او موکل می نماید که محکمش نماید، و اگر بد بنده ای را بخواهد در دلش نقطه ای سیاه می آفریند، که گوشهای دلش را می بندد و شیطانی بر او موکل می کند که او را گمراه می نماید، آنگاه این آیه را تلاوت کرد».

وجود جسمانی ایشان دعای خوب آن حضرت در علانیه است چه این که در خلقت ایشان چیزی به ودیعت نهاد که هر کس ایشان را

ببیند و در کارهای ایشان اندیشه کند از خواب غفلت بیدار می شود و به راه و طریقه ایشان میل می نماید.

همین در دعای پنجم(535) از دعاهایی که جبرئیل برای حضرت عیسی بن مریم علیه السلام آورده آمده است، فرمود: این دعا را در دهه ذی الحجه بخوان، زیرا که عبادتی محبوبتر از عبادت خدا با این دعا در این ایام نیست، و دعا این است: «حسبی اللَّه و کفی سمع اللَّه لمن دعا لیس وراء اللَّه منتهی أشهد للَّه بما دعی و أنه بری ء ممن تبرئ و أن للَّه الآخره و الأولی» یعنی: «و هر کس خدا را بخواند می شنود، مقصودی برتر از خدا وجود ندارد، گواهی می دهم برای خدا درباره چیزی که خواست واین که خداوند از کسی که از او تبری جست برئ است، و خداوند دارای نشأه آخرت و دنیاست».

مراد از «بما دعی» یعنی نوری که در دل هر کس بخواهد هدایتش کند آن را می آفریند و آن همان سرّ آل محمد است، و مراد از این که خدا تبری می جوید این است که خداوند از کسی که می خواهد گمراهش کند در دلش نقطه ای سیاه می آفریند که گوش و دلش را سیاه می کند.

روشن است که این به طور حتمی در بندگانش جاری است، دلیل آن بیانات مشروح ما در «قاده الامم» می باشد.

و این آیه همان است: «تِلْکَ الْقُری نَقُصُّ عَلَیکَ مِنْ أَنْبائِها وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیناتِ فَما کانُوا لِیؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ کَذلِکَ یطْبَعُ اللَّهُ عَلی قُلُوبِ الْکافِرِینَ»(536)یعنی: «از قصه این قری بر تو می خوانیم، پیامبران برای ایشان ادله روشن آورده اند، اما ایشان به آنچه سابقا تکذیب کرده بودند ایمان نیاوردند، این گونه خداوند بر دلهای کافران مهر می زند».

در تفسیر قمی(537) آمده: «لا یؤمنون فی الدنیا بما کذبوا فی الذر» یعنی: «ایشان به خاطر تکذیب در عالم ذر در دنیا ایمان نمی آورند».

و این آیه رد کسانی است که میثاق اول ذر را انکار کرده است.

و در کافی(538) و عیاشی(539) از امام باقر روایت کرده است که: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْخَلْقَ فَخَلَقَ مَنْ أَحَبَّ مِمَّا أَحَبَّ وَ کَانَ مَا أَحَبَّ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِینَهِ الْجَنَّهِ وَ خَلَقَ مَنْ أَبْغَضَ مِمَّا أَبْغَضَ وَ کَانَ مَا أَبْغَضَ أَنْ خَلَقَهُ مِنْ طِینَهِ النَّارِ ثُمَّ بَعَثَهُمْ فِی الظِّلَالِ فَقُلْتُ وَ أَی شَی ءٍ الظِّلَالُ فَقَالَ أَ لَمْ تَرَ إِلَی ظِلِّکَ فِی الشَّمْسِ شَیئاً وَ لَیسَ بِشَی ءٍ ثُمَّ بَعَثَ مِنْهُمُ النَّبِیینَ فَدَعَوْهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیقُولُنَّ اللَّهُ ثُمَّ دَعَوْهُمْ إِلَی الْإِقْرَارِ بِالنَّبِیینَ فَأَقَرَّ بَعْضُهُمْ وَ أَنْکَرَ بَعْضٌ ثُمَّ دَعَوْهُمْ إِلَی وَلَایتِنَا فَأَقَرَّ بِهَا وَ اللَّهِ مَنْ أَحَبَّ وَ أَنْکَرَهَا مَنْ أَبْغَضَ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَما کانُوا لِیؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ ثُمَّ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍعلیه السلام کَانَ التَّکْذِیبُ».

یعنی: «خداوند خلایق را آفرید و هر کس را دوست داشت از آنچه دوست می داشت آفرید، و محبوب وی خلقت از طینت بهشت بود، و به هر

کس کینه می ورزید از آنچه بدش می آمد آفرید، و مبغوض وی خلقت از طینت آتش بود، آنگاه ایشان را در سایه آفرید، از آن حضرت پرسیدند: سایه چیست؟ فرمود: آیا به سایه خود در آفتاب نمی نگرید، که چیزی است و در عین حال هیچ چیز نیست، و از میان آنها پیامبران را فرستاد، و ایشان مردم را دعوت به پذیرش و اعتراف به خدا کردند، خدای تعالی در این باره می فرماید: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیقُولُنَّ اللَّهُ» یعنی: «اگر از ایشان بپرسید که چه کسی ایشان را آفرید، می گویند خدا» آنگاه مردم را به ایمان به پیامبران دعوت کرده، عده ای پذیرفته و عده ای انکار کردند، آنگاه ایشان را به ولایت ما خواند، دوستان خدا اعتراف کردند و کسانی که خداوند به ایشان کینه می ورزید انکار کردند، چنان که خداوند فرمود: «فَما کانُوا لِیؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ» یعنی: «ایشان به خاطر این که قبلا تکذیب کرده بودند نمی توانستند ایمان آورند».

آنگاه در روایت دیگر(540) آمده: «من أقر بلسانه فی الذر و لم یؤمن بقلبه فقال اللَّه» یعنی: عده ای از ایشان به زبان اعتراف کرده ولی به دل انکار کرده بودند لذا خداوند فرمود:« فَما کانُوا لِیؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ.»

و عیاشی(541) روایت کرده است که: «خداوند خلایق را آفرید، این خلایق در آن حال هنوز در سایه بودند، خداوند پیامبر خویش محمدصلی الله علیه وآله را به سوی ایشان فرستاد،پس عده ای ایمان آوردند، و عده ای او را تکذیب نمودند، آنگاه آن حضرت را در این نشأه به سوی مردم مبعوث نمود، هر کس که در نشأه سایه و اظله ایمان آورده بود در اینجا نیز

ایمان آورد و هر کس انکار نموده بود در این جا نیز انکار نمود و لذا فرمود: «فَما کانُوا لِیؤْمِنُوا بِما کَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ.»

و از امام صادق در این روایت شده(542) است که: «قال بعث اللَّه الرسل إلی الخلق و هم فی أصلاب الرجال و أرحام النساء فمن صدق حینئذ صدق بعد ذلک و من کذب حینئذ کذب بعد ذلک»؛خداوند پیامبران را به سوی مردم در زمانی که هنوز در صلب مردان و رحم زنان بودند فرستاد، هر کس در آن زمان تصدیق کرد، بعدا نیز تصدیق نمود و هر کس در آن هنگام تکذیب کرد، بعدها نیز تکذیب نمود».

و خلاصه هر کس کمترین تتبعی در این اخبار داشته باشد می داند که قبل از این دنیا نشأه ای است که دعوت و اقرار و یا انکار در آن اتفاق افتاده، چنان که اخبار عرض ولایت بر همه کائنات بیان می کنند، و برخی از آنها قبلا بیان شد، پس مراد از نشأه اولی همان نشأه است.

و مراد از این که ایشان حجج در آن نشأه اند، در شرح سخن آن حضرت «ابواب الایمان» و نیز «المثل الاعلی» بیان شد.

فَسُحْقاً لِأَصْحابِ السَّعِیرِ.»(543)

یعنی: «برای کسانی که به پروردگارشان کفر ورزیدند عذاب جهنم است، و بد عاقبتی است، هنگامی که در آن افکنده شوند از آن نعره ای شنوند، در حالی که آتش فوران می کند، گویا از خشم می خواهد پاره پاره شود، هرگاه عده ای در آن افکنده شوند،ملائکه موکل از ایشان بپرسند، آیا ترساننده وپیامبری برای شما نیامده، گویند: آری پیامبر آمد، لیکن ما آنها را تکذیب کردیم، و گفتیم خداوند چیزی نفرستاد، شما در گمراهی بزرگید، و گفتند: اگر ما می شنیدیم، و یا تفکر می کردیم از اهل آتش نبودیم، پس به گناه خویش اعتراف کردند، پس اهل جهنم نابود شوند».

و فرمود: «یوْمَ یجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَیقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ قالُوا لا عِلْمَ لَنا إِنَّکَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُیوبِ»(544)یعنی: «روزی که خداوند پیامبران را گرد آورد می پرسد، پاسخ به شما چگونه بود، می گویند: ما چیزی نمی دانیم تو دانای پنهانی ها هستی». و در کافی(545) از امام باقرعلیه السلام روایت شده است که این آیه تأویلی دارد، می فرماید: «یقُولُ مَا ذَا أُجِبْتُمْ فِی أَوْصِیائِکُمُ الَّذِینَ خَلَّفْتُمُوهُمْ عَلَی أُمَمِکُمْ قَالَ فَیقُولُونَ لَا عِلْمَ لَنَا بِمَا فَعَلُوا مِنْ بَعْدِنَا» یعنی: «پاسخ شما به اوصیای شما که جانشین خویش بر امّت های خویش قرار داده بودید چه بود؟ ایشان می گویند: ما نمی دانیم امت های بعد از ما چه کرده اند».

و قمی(عیاشی)(546) از آن حضرت نظیر آن را روایت کرده است، بدون این که آن را تأویل نماید و نیز اخبار دیگری در این زمینه وجود دارد که بر آن دلالت دارد، و آن اخبار فراوان است، لذا ما از تعرض بدان خودداری می کنیم و این که ایشان حجت های خدا در دنیا هستند، به این جهت است

که ایشان در بالاترین درجه علم و قدرت دیگر صفاتند، به گونه ای که فضیلت ایشان بر جهانیان فائق آمده، با این که ایشان مخلوق و حادث و مربوبند، و باید محدث و خالق و ربی داشته باشند، پس ائمه علیه السلام براهین وجوب و جود صانع هستند، خداوند از وصف وصف کنندگان بسیار برتر است.

آفریدیم و شما را ملتها و قبائل قرار دادیم تا همدیگر را باز شناسید».

و فرمود: «عَلَی الْأَعْرافِ رِجالٌ یعْرِفُونَ کُلاًّ بِسِیماهُمْ» یعنی: «در اعراف مردانی هستند که از سیمایشان شناخته می گردند» بنابراین انتقال معرفتی از ساخته شده به سازنده شناخت و معرفت کامل نیست، بلکه شناخت و معرفت احاطه عارف با معروف با همه مشخصات می باشد، به طوری که با دیگران اشتباه نگردد».

فرض این است که هیچ صفتی از خدای تعالی به ادراک در نمی آید، چه رسد به ذات مقدس حق تعالی و فعل گنجایش احاطه به فاعلش را ندارد، مگر این که فاعل به فعل خود احاطه پیدا کند.

پس مراد از این که امامان علیه السلام جایگاه های معرفت خدا هستند، این می باشد که خداوند که «اله الآله» است شناخته نمی شود، و تنها مرتبه اسمی که «اللَّه» است و در تمام نفوس به ودیعت گذاشته شده و مکنون در آنهاست، و در هر نفسی آیه و نشانه و آینه ای از آن موجود می باشد که همان «عناصر الابرار» و «عامه الاخیار» است شناخته می شود، و می توان و به معرفت آن حصه رسید، ما در بیان دو فقره یاد شده و نیز «ابواب الایمان» آن را بیان کرده ایم، واین سرّ آل محمدصلی الله علیه وآله و نور و فرقان است که خداوند به متقیان وعده داده است.

پس مراد این است که معرفت خدا جز با معرفت شما و رسیدن به سّر شما ممکن نمی گردد و این مرتبه نهایت مرتبه خلایق در معرفت خداست، و لذا امیرالمؤمنین علیه السلام چنان که در کافی(547) و توحید(548) آمده که فرمود: «اعرفوا اللَّه باللَّه» و قبلا در «ابواب الایمان» آن

را نقل کرده ایم.

و در برخی از نسخ «محل» به صیغه مفرد آمده، اگر چنین باشد معنای جنسی آن مراد است، مثل آیه شریفه: «فَأْتِیا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ.»

به تو از فقد پیامبر و غیبت ولی و فراوانی دشمنان و کمی تعداد و سختی فتنه ها و پشتیبانی اهل زمان بر ضد ما، شکایت می کنیم.

و در کافی(550) به اسنادش به یونس بن رباط روایت شده که گفت: «دَخَلْتُ أَنَا وَ کَامِلٌ التَّمَّارُ عَلَی أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ کَامِلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ حَدِیثٌ رَوَاهُ فُلَانٌ فَقَالَ اذْکُرْهُ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَنَّ النَّبِی حَدَّثَ عَلِیاًعلیه السلام بِأَلْفِ بَابٍ یوْمَ تُوُفِّی رَسُولُ اللَّهِ کُلُّ بَابٍ یفْتَحُ أَلْفَ بَابٍ فَذَلِکَ أَلْفُ أَلْفِ بَابٍ فَقَالَ لَقَدْ کَانَ ذَلِکَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَظَهَرَ ذَلِکَ لِشِیعَتِکُمْ وَ مَوَالِیکُمْ فَقَالَ یا کَامِلُ بَابٌ أَوْ بَابَانِ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَمَا یرْوَی مِنْ فَضْلِکُمْ مِنْ أَلْفِ أَلْفِ بَابٍ إِلَّا بَابٌ أَوْ بَابَانِ قَالَ فَقَالَ وَ مَا عَسَیتُمْ أَنْ تَرْوُوا مِنْ فَضْلِنَا مَا تَرْوُونَ مِنْ فَضْلِنَا إِلَّا أَلْفاً غَیرَ مَعْطُوفَهٍ» یعنی: «گفت: من و کامل تمار بر امام صادق علیه السلام وارد شدیم، کامل به آن حضرت گفت: فدایت شوم حدیثی را فلانی روایت کرد، حضرت فرمود: آن حدیث را بگو، گفت: مرا خبر داد که پیامبر در زمان رحلت خود هزار باب به علی یاد داد که از هر بابی هزار باب باز می شد، مجموع آنها هزار هزار باب می شد پاسخ داد: چنین بود؛ پرسیدم: فدایت شوم! آیا آن ابواب برای شیعیان و دوستان شما آشکار خواهد شد؟

فرمود: یک باب و یا دو باب.

پرسیدم: فدایت شوم، آیا از فضایل شما تنها همان یک باب و یا دو باب روایت می شود؟

پاسخ داد: چه مقدار از فضایل ما را روایت کرده ای، از فضایل ما جز یک الف غیر معطوفه روایت نکرده اند.»

دانشمندان در فهم این حدیث

اختلاف کردند، و شیخ بهایی(ره) خوش گفت: چون الف با خط کوفی به صورت «د» نوشته می شود، که کمرش خم و معطوف شده و اگر خم نشده و غیر معطوف نوشته شود نصف الف است، پس مراد از حدیث این است که شما از فضایل ما تنها نصف یک باب را نقل کرده اید.

نوح عبد الشکور گفتند چیست؟

فرمود: حضرت نوح کلمات بسیاری می گفت، پرسیدند: آن کلمات چیست؟

پاسخ داد: به هنگام صبح سه بار می گفت: خدایا تو را شاهد می گیرم که هر نعمت و یا سلامتی در دین و یا دنیا دادی تنها از توست و تو شریکی نداری، پس به خاطر آن از تو بسیار سپاس گزارم و نیز به هنگام شب سه بار آن را می گفت».

و عیاشی(552) از آن حضرت نظیر این حدیث را روایت کرده است و در فقیه(553) و علل(554) و در تفسیر قمی(555) و عیاشی(556) قریب به همین الفاظ در ذکر و تعداد آن روایت شده است.

و در کافی(557) به اسنادش از امام صادق علیه السلام روایت کرد که آن حضرت فرمود: «إِذَا أَصْبَحْتَ وَ أَمْسَیتَ فَقُلْ عَشْرَ مَرَّاتٍ اللَّهُمَّ مَا أَصْبَحَتْ بِی مِنْ نِعْمَهٍ أَوْ عَافِیهٍ مِنْ دِینٍ أَوْ دُنْیا فَمِنْکَ وَحْدَکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَکَ الْحَمْدُ وَ لَکَ الشُّکْرُ بِهَا عَلَی یا رَبِّ حَتَّی تَرْضَی وَ بَعْدَ الرِّضَا فَإِنَّکَ إِذَا قُلْتَ ذَلِکَ کُنْتَ قَدْ أَدَّیتَ شُکْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ بِهِ عَلَیکَ فِی ذَلِکَ الْیوْمِ وَ فِی تِلْکَ اللَّیلَهِ».

یعنی: «هرگاه صبح و یا شام کردی ده بار این دعا را بخوان" خدایا هر نعمت و یا سلامتی در دین و یا دنیا به من رسیده فقط از توست، و هیچ کس با تو در آن شریک نیست، بنابراین ستایش تنها تو راست و سپاس بر آن نعمت ها فقط از آن توست، و وظیفه من است که چندان حمد و شکر کنم تا خشنود شوی و بعد از خشنودی نیز بدان ادامه دهم"پس اگر چنین بگویی شکر نعمتهایی را که خداوند در آن روز

و در آن شب به تو داده است ادا کرده ای».

پس حقیقت شکر رسیدن به مرتبه یقین و مرگ در قبضه رب العالمین است که قبلا اشاره شده است که این همان مرتبه اسم خدا و مرتبه ولایت نوریه است، که سرّ آل محمد است.

پس حکمتی که به لقمان داده شده همان مرتبه ولایت نوریه و مرتبه فرقان است، چنین که خدا فرمود: «یؤْتِی الْحِکْمَهَ مَنْ یشاءُ وَ مَنْ یؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً کَثِیراً»(558)یعنی: «خداوند به هر کس بخواهد حکمت عنایت کند، و به هر کس حکمت داده، خیر فراوان نیز به او داده است».

و در کافی(559) و عیاشی(560) از امام صادق علیه السلام در این آیه روایت شده که فرمود: «طَاعَهُ اللَّهِ وَ مَعْرِفَهُ الْإِمَامِ» مراد طاعت خدا و معرفت امام است.

و نیز از آن حضرت(561) روایت شده که این معرفت امام و دوری از گناهان کبیره ای است که خداوند بر آن آتش را لازم نموده است.

و عیاشی(562) از آن حضرت روایت کرده که «فقال إن الحکمه المعرفه و التفقه فی الدین». فرمود: حکمت معرفت و فقه دین است و قمی(563) روایت کرد که: خیر کثیر معرفت امیرالمؤمنین علیه السلام و ائمه علیه السلام می باشد.

پس مراد از حکمت، معرفت امام به لحاظ امام بودن است و این که امام و ولی از جانب خدا و پیامبرش می باشد، و نیز مراد از حکمت همان ولایت مورد اشاره آیه شریفه است که «إِنَّما وَلِیکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ» یعنی: «ولی شما خدا و پیامبر و کسانی که ایمان آورده اند می باشد که نماز را بر پا می دارند و در

حال رکوع زکات می دهند».

و معرفت امام یا معرفت نورانی است و عارف به واسطه تقوی به عالم امام می رسد، این وصول عبارت از و صول به مرتبه فرقان ونور است که خداوند به متقیان وعده داده است واین حقیقت ولایت است که پرهیز از گناهان کبیره را در پی دارد و معرفت امیرالمؤمنین علیه السلام ائمه علیه السلام در نشأه ظاهر را سبب می شود و به طاعت خدا می رسد، پس به مقتضای این روایات مراد از آیه شریفه همین است، نه این که حکمت دارای دو معنا باشد معرفت امام، و طاعت و فرمانبرداری از خدا و یا به معنای معرفت امام و احتناب از گناهان کبیره و یا معرفت امام و فقه باشد.

و یا معرفت امامان علیه السلام معرفت جسمانی و جسدانی است، و این که رسول خدا آنها را برای بعد از خویش به عنوان نشانه هایی برای بندگان نصب فرموده باشد، چنین معرفتی با دوری از گناهان کبیره و فقه و فهم دین و طاعت خدا همراهی ندارد، گرچه پایه های آن بزرگ تر از آسمانها و زمین باشد.

پس مراد از حکمت ولایت کلیه نوریه است که معدن آن آل پیامبر می باشد، وایشان ابواب آنند، چنان که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود:(564) «أَنَا مَدِینَهُ الْحِکْمَهِ وَ عَلِی بْنُ أَبِی طَالِبٍ بَابُهَا» یعنی: «من شهر حکمت هستم و علی در آن شهر است» و در دعای ندبه(565) فرمود: «ثم أودعه علمه و حکمته فقال أنا مدینه العلم و علی بابها فمن أراد الحکمه [المدینه ] فلیأتها من بابها» یعنی: «آنگاه علم و حکمت خود را به او سپرد و فرمود: من شهر علم هستم و علی در

آن است، هر کس حکمت را جویا و خواهان درهای آن وارد شود».

و در مجمع البیان از آن حضرت روایت شده است که فرمود: «ان اللَّه آتانی القرآن و آتانی من الحکمه مثل القرآن» یعنی: «خداوند به من قرآن و حکمت داده است، حکمت هم مثل قرآن است».

مراد از قرآن مرتبه نبوت و مراد از حکمت مرتبه ولایت است که علی باب آن است، پس مراد از این که ائمه علیه السلام معادن حکمت خداوندند، یعنی ایشان معادن ولایت نوریه با همه مراتب مظاهر و مظاهر جزیی آنند، و مراد از مراتب و مظاهر جزیی آن است که به انبیاء و اولیاء و شیعیان پاک ایشان داده شده است، و هر کجا مظهری از مظاهر آن یافت شود همه خیرات و برکات در آنجا یافت می شود، چنان که خدای تعالی فرمود: «وَ مَنْ یؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً کَثِیراً»(566) چه این که هر چه نزد خداوند کثیر شمرده شود بی نهایت است، چه این که هر کثیری در نزد خداوند اندک است، پس اگر چیزی را او کثیر شمارد کنه آن را جز خودش نمی داند.

حکمت را حکمت نامیدند، زیرا هرگز از بین نمی رود، و برای ماندن خلق شده، و نه برای فناء و زوال و حکمت وجه اللَّه است که همه اشیاء جز وجه او از بین می رود، و همه موجودات جز وجه خدا نابود می شوند و تنها وجه پروردگار «ذو الجلال و الاکرام» می ماند. و از امام سجادعلیه السلام روایت شده(567) که فرمود: «نحن وجه اللَّه الذی یؤتی منه» یعنی: «ما وجه خدا هستیم که از آن وارد می شوند». و در مناقب(568) از امام صادق روایت

شده که فرمود: «و یبقی وجه ربک» ما وجه خدا هستیم» و در توحید(569) از امام جوادعلیه السلام در حدیثی آمده است: «فإذا أفنی اللَّه الأشیاء أفنی الصور و الهجاء و لا ینقطع و لا یزال من لم یزل عالما» یعنی: «وقتی خداوند اشیاء را از بین برد صور و هجاها را از بین می برد، اما آن کسی که از اول عالم بوده ماند». و در کافی(570)از آن حضرت همانند این روایت شده است.

است که بخشی از آن این است: «وَ حَالَ دُونَ غَیبِهِ الْمَکْنُونِ حُجُبٌ مِنَ الْغُیوبِ» یعنی: «خداوند از غیب مکنون خود به واسطه حجابهایی از غیوب جلوگیری کرده است».

و در این فقره دلالت دارد بر این که ایشان اول خلایق و اشرف و افضل و اقرب به خدا از دیگرانند؛ و به همین خاطر در بسیاری از اخبار(573) وارد شده که: «إِنَّ أَمْرَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِی مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ» یعنی: «حدیث آل محمدصلی الله علیه وآله بسیار دشوار است به طوری که جز فرشته مقرب و پیامبر مرسل و بنده ای که دلش به ایمان امتحان شده آنرا تحمل نمی کند».

و در کافی(574) به اسنادش به محمد بن عبدالخالق و ابی بصیر روایت شده که امام صادق علیه السلام فرمود: «یا أَبَا مُحَمَّدٍ إِنَّ عِنْدَنَا وَ اللَّهِ سِرّاً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللَّهِ وَ اللَّهِ مَا یحْتَمِلُهُ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِی مُرْسَلٌ وَ لَا مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ اللَّهِ مَا کَلَّفَ اللَّهُ ذَلِکَ أَحَداً غَیرَنَا وَ لَا اسْتَعْبَدَ بِذَلِکَ أَحَداً غَیرَنَا...الحدیث».

یعنی: «ای ابا محمّد! به خدا سوگند در نزد ما سری از اسرار خدا و علمی از علوم الهی وجود دارد، به خدا قسم هیچ فرشته ای مقرب و پیامبر مرسل و مؤمنی که خداوند دلش را به ایمان آزموده آن را نمی تواند به دوش کشد، به خدا قسم خداوند هیچکس را به غیر از ما بدان مکلف نکرده و از کسی جز ما خضوع و عبادت به آن را نخواسته است».

و این مرتبه مرتبه ذوات و مرتبه انوار آنها است که

خداوند از نور ذاتش آفریده و به همین مرتبه ثایت می شود که ایشان از همه خلایق حتی پیامبران و فرشتگان برترند.

به همین خاطر مولی ابو محمد عسکری علیه السلام بنابر روایت مجلسی(575) ره از «الدره الباهره» از برخی ثقات نقل نموده که وی از خطی که در پشت نامه ای نوشته بود نقل کرده است: «قد صعدنا ذری الحقائق بأقدام النبوه و الولایه و نورنا سبع طبقات أعلام الفتوه بالهدایه فنحن لیوث الوغی و غیوث الندی و طعان العدی و فینا السیف و القلم فی العاجل و لواء الحمد و الحوض فی الآجل و أسباطنا حلفاء الدین و خلفاء النبیین(الیقین)(576) و مصابیح الأمم و مفاتیح الکرم فالکلیم ألبس حله الاصطفاء لما عهدنا منه الوفاء و روح القدس فی جنان الصاقوره ذاق من حدائقنا الباکوره و شیعتنا الفئه الناجیه و الفرقه الزاکیه و صاروا لنا ردءا و صونا و علی الظلمه إلبا و عونا و سینفجر لهم ینابیع الحیوان بعد لظی النیران لتمام آل حم و طه (الطوایه) و الطواسین(577) من السنین...» یعنی: «ما به قله حقایق با گامهای نبوت و ولایت صعود کردیم و راههای (طبقات خ ل) هفت گانه را با پرچمهای فتوت روشن نمودیم، پس ما شیران جنگ و ابرهای بخشش هستیم،و بر دشمنان زخم می زنیم و شمشیر و قلم در این دنیا به دست ماست و در آخرت لواء حمد و علم را در دست داریم، و فرزندان ما هم پیمانان دین و خلیفه های پیامبران و چراغهای ملت ها و کلیدهای کرمند.

پس وقتی ما به عهد خویش وفا کردیم کلیم پیراهن اصطفاء به تن ما کرد و روح القدس در آسمان سوم از باغ

ما میوه های نوبرچید، و شیعه ما گروه رستگار و اهل نجات و فرقه پاک است، و ایشان حفاظت و صیانت ما را بر عهده گرفته اند و در مبارزه با ستمگران کمک و یاور ما هستند، بعد از شعله های آتش چشمه های زندگی برای ایشان می جوشد، پس از گذشت سالیان طه ها و طواسین چنین خواهد شد».

گوییم: صاقوره به معنای آسمان سوم و «باکوره» به معنای میوه نوبر قبل از رسیدن و پختن می باشد، و «البّ» با ضم به معنای سّم است،(578) و طواویه جمع طه و طواسین جمع طسن می باشد، و با این دو اشاره به مراتب نبوت و ولایت کرده است و «السنین» جمع «سنه» می باشد، و با آن اشاره به حقیقت نبوت نموده که مظهر آن رسول خدا می باشد، و «اله» مشهورترین کلمه دال بر آن است، چنان که مفاد روایات است، و در گذشته در ضمن «و موضع الرساله» نقل گردید، بدانجا مراجعه نما!

و بنابر معنای دوم اشاره به مرتبه خلت و دوستی دارد، به این که ایشان خلیلهای خدا و محارم اسرار او هستند. و خداوند آن اسرار را در ایشان به ودیعت گذاشته است، و فرمود: هذا «عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیرِ حِسابٍ»(579)یعنی: «این عطای ماست خواهی ببخش بدون حساب و خواهی نگه دار». و امام صادق علیه السلام به همین مرتبه در روایت قبلی(580) با این گفتار: «إِنَّ عِنْدَنَا سِرّاً مِنْ سِرِّ اللَّهِ وَ عِلْماً مِنْ عِلْمِ اللَّهِ أَمَرَنَا اللَّهُ بِتَبْلِیغِهِ فَبَلَّغْنَا عَنِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَمَرَنَا بِتَبْلِیغِهِ فَلَمْ نَجِدْ لَهُ مَوْضِعاً وَ لَا أَهْلًا وَ لَا حَمَّالَهً یحْتَمِلُونَهُ حَتَّی خَلَقَ اللَّهُ لِذَلِکَ أَقْوَاماً خُلِقُوا مِنْ طِینَهٍ خُلِقَ مِنْهَا

مُحَمَّدٌ وَ آلُهُ وَ ذُرِّیتُهُ علیه السلام وَ مِنْ نُورٍ خَلَقَ اللَّهُ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ ذُرِّیتَهُ وَ صَنَعَهُمْ بِفَضْلِ رَحْمَتِهِ...» یعنی: «در نزد ما سری از اسرار و علمی از علوم خداست که خداوند ما را فرمان داد، که آن را تبلیغ نماییم، لذا ما به کسانی که فرمان داد رساندیم، ولی جایگاه و اهل و حمل کننده ای نیافتیم تا برای بدوش کشیدن آن خداوند مردمی را خلق کرد که از طینت و نوری خلق شده اند که خداوند محمدصلی الله علیه وآله و آل و ذریه اش علیه السلام را خلق کرده است، و ایشان را به فضل رحمت خود آفرید».

و در کافی(581) به اسنادش به مصعده بن صدقه از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «ذُکِرَتِ التَّقِیهُ یوْماً عِنْدَ عَلِی بْنِ الْحُسَینِ فَقَالَ وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمَ أَبُو ذَرٍّ مَا فِی قَلْبِ سَلْمَانَ لَقَتَلَهُ وَ لَقَدْ آخَی رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله بَینَهُمَا فَمَا ظَنُّکُمْ بِسَائِرِ الْخَلْقِ إِنَّ عِلْمَ الْعُلَمَاءِ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یحْتَمِلُهُ إِلَّا نَبِی مُرْسَلٌ أَوْ مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ فَقَالَ وَ إِنَّمَا صَارَ سَلْمَانُ مِنَ الْعُلَمَاءِ لِأَنَّهُ امْرُؤٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیتِ فَلِذَلِکَ نَسَبْتُهُ إِلَی الْعُلَمَاءِ» یعنی: «روزی از تقیه در حضور علی بن الحسین امام سجادعلیه السلام بحث شد، حضرت فرمود: به خدا سوگند، اگر ابوذر می دانست که در دل سلمان چه می گذرد او را می کشت در حالی که رسول خدا بین آندو عقد اخوت بست، پس درباره دیگر مردم چه می اندیشید؟ دانش علما سخت دشوار است، کسی جز پیامبر مرسل و یا فرشته مقرب و یا بنده ای که خداوند دلش را به ایمان آزمود آن را

نمی تواند به دوش کشد، پس ادامه داد: سلمان به این علت از زمره علماء شد که مردی از ما اهل بیت است و به همین خاطر به دانشمندان نسبتش دادم».

و در اخبار بداء به این دو مرتبه اشاره دارد، از جمله روایت کافی(582) به اسنادش به ابو بصیر از امام صادق علیه السلام است که فرمود: «إِنَّ للَّهِ عِلْمَینِ عِلْمٌ مَکْنُونٌ مَخْزُونٌ لَا یعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یکُونُ الْبَدَاءُ وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ» یعنی: «خداوند دو علم دارد: علمی مکنون و مخزون است که جز خودش نمی داند، و از این علم بداء صورت می گیرد، و علمی که به فرشتگان و رسولان و انبیایش آموخت ما این علم را می دانیم».

و نیز آیاتی که دلالت دارد بر این که علمی که خداوند به آن احاطه دارد علمی است که به مرتبه مشیت رسده است، به این دو مرتبه اشاره می کند، مثل این سخن حق تعالی: «وَ لا یحِیطُونَ بِشَی ءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاَّ بِما شاءَ»یعنی: «مردم به هیچ علمی از علوم حق احاطه پیدا نمی کنند، مگر آنچه را که خدا بخواهد». و نیز آیات شبیه به این، بنابراین ایشان حافظان سّر الهی به دو معنا هستند.

داد، روایت ثقلین بین فریقین شیعه و سنی متواتر است، بلکه در بسیاری از آن احادیث الفاظ کتاب را بزرگتر از عترت طاهره قرار داد.

زراره از امام باقرعلیه السلام روایت کرد که: «فقال لی لا خالق و لا مخلوق»(583) یعنی «به من فرمود:آن کتاب خالق نیست و مخلوق نمی باشد».

و در برخی از اخبار ثقلین(584) آمده «کتاب اللَّه حبل ممدود من السماء إلی الأرض طرفه بید اللَّه» یعنی: «قرآن ریسمانی است که از آسمان به زمین کشیده شده و آن طرفش به دست خداست» و قرآن قبول تحریف و تغییر و تبدیل نمی کند، و یک چیز است که از پیش یک کس نازل شده است، و همان حجت خدا بر همه مردم از پیشینیان و متأخران است، و همان که خدای تعالی فرمود: «وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»(585) یعنی: «و آن کتابی گرامی است که باطل از پیش رو و از پشت سری بدو راه نمی یابد، و از ناحیه حکیم پسندیده فرود آمده است».

این کتاب از عترت طاهره بزرگتر است، چه این که مبدای حضرت محمدصلی الله علیه وآله است که امیرالمومنین علیه السلام درباره وی فرمود: «أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ مُحَمَّدٍ»(586) و اوست که از بیت المعموری است که عالم لفظ و نوشته نیست، بیست سال و یا بیشتر قبل از وفات رسول خداصلی الله علیه وآله به طور اجمالی نازل شده، آنگاه به تدریج بر آن حضرت نازل شده است.

ولی قرآنی که دست ها نوشتند و زبانها به آن نطق کردند، افعالی حادث است که به نوشتن نویسندگان و خواندن خوانندگان

پدید آمده است این مرتبه، مرتبه وجود نوشتاری و لفظی است، البته اگر بخواهند با کتابت و لفظ قرآن را کتابت کنند همین قرآن است و گرنه این هم قرآن نیست، و در مواردی که شرط شده که قرائت قرآن کنند، نیز کفایت می کند و اجماع امت بر همین است.

به همین خاطر مولی حضرت امام رضاعلیه السلام بنا بر روایت یاسر خادم فرمود: «أنه سئل عن القرآن فقال لعن اللَّه المرجئه و لعن اللَّه أبا حنیفه أنه کلام اللَّه غیر مخلوق حیث ما تکلمت به، و حیث ما قرأت و نطقت فهو کلام و خبر و قصص»(587) یعنی: «از قرآن پرسیدند فرمود: خداوند مرجئه ای ها و ابوحنیفه را از رحمت خود دور سازد، قرآن مخلوق نیست هنگامی که با آن سخن گفتی و قرائتش کردی و به زبان آوردی کلام و خبر و قصص است».

کَانَ مَعَ الْأَنْبِیاءِ ص یقُولُ اللَّهُ تَعَالَی وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِکَ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ الْکِتَابُ الِاسْمُ الْأَکْبَرُ وَ إِنَّمَا عُرِفَ مِمَّا یدْعَی الْکِتَابَ التَّوْرَاهُ وَ الْإِنْجِیلُ وَ الْفُرْقَانُ فِیهَا کِتَابُ نُوحٍ وَ فِیهَا کِتَابُ صَالِحٍ وَ شُعَیبٍ وَ إِبْرَاهِیمَ علیه السلام فَأَخْبَرَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی فَأَینَ صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ إِنَّمَا صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ الِاسْمُ الْأَکْبَرُ وَ صُحُفُ مُوسَی الِاسْمُ الْأَکْبَرُ فَلَمْ تَزَلِ الْوَصِیهُ...»

یعنی: «حضرت موسی علیه السلام به یوشع بن نون وصیت کرد، و یوشع بن نون به فرزندان هارون وصیت نمود، و به فرزندان خود و یا به فرزندان موسی علیه السلام وصیت ننمود، خدای عزوجل مسیح علیه السلام را به پیامبری مبعوث کرد،حضرت مسیح علیه السلام به ایشان فرمود: به زودی پیامبری خواهد آمد که نامش احمد و از فرزندان حضرت اسماعیل است، وی من و شما را تصدیق می کند، و عذر من و شما را بیان می کند، این سفارش در بین حواریون که حافظان آن بودند در جریان و امتداد بود، علت نامگذاری ایشان به حافظان(مستحفظین) این است که ایشان حافظ اسم اکبر بودند، اسم اکبر کتابی است که به آن همه چیزهایی که با انبیاء بوده معلوم می گردد، خدای تعالی فرمود: «ما پیامبرانی را پیش از تو فرستادیم، و با ایشان کتاب و میزان فرو فرستادیم».

کتاب اسم اکبر است، وعلت این که از کتاب تنها تورات و انجیل و فرقان شناخته شد، این است که در کتاب نوح علیه السلام و کتاب صالح و شعیب علیه السلام و ابراهیم علیه السلام موجود است، خدای تعالی خبر داد که «این در صحیفه های نخستین، یعنی صحف ابراهیم و

موسی موجود است».

پس صحف ابراهیم علیه السلام کجاست، و صحف ابراهیم علیه السلام همان اسم اکبر است و صحف موسی علیه السلام نیز اسم اکبر است، پس پیوسته وصیت...الحدیث».

پس این حدیث اشاره ای اجمالی به حقیقت کتاب و براهین آن دارد، و ما ارکان این بیان را در کتاب «التحفه الرضویه الی الشیعه المرتضویه» با دلیل و برهان محکم کرده ایم، به طوری که بیش از آن متصور نیست.

بود، و با آن سخن گفت و زمینی که بین او و تخت بلقیس بود منخسف کرد تا با دست خود تخت بلقیین را آورد، آنگاه زمین را همان طور که بود با سرعتی بیش از چشم به هم زدن به حال خویش بازگشت، و هفتاد و دو حرف از آن اسم اعظم در نزد ما موجود است، و یک حرف در نزد خدای تبارک و تعالی موجود می باشد که برای خویش در علم غیبش برگزید، و حول و قوه ای جز به خدای علی عظیم نیست».

به همین خاطر بیان همه اشیاء گذشته به آنچه تا ابد خواهد شد که خداوند می خواهد از مراتب وجود و مفاتیح و خزائن آن در آن موجود است، خداوند به کسانی که آنها را آموخت هیچ یک از آنها را پوشیده نمی دارد.

این روایت در صافی(590) و برهان نیز آمده است ظاهر این است که ایشان نیز روایت را از توحید گرفته اند.

در صافی روایت شده است که: از امام صادق شنیدم که می فرمود: «هیئتی از فلسطین بر امام باقرعلیه السلام وارد شدند و از وی درباره مسائلی پرسیدند، آن حضرت به ایشان پاسخ داد، آنگاه ایشان از صمد پرسیدند: «فقال تفسیره فیه الصَّمَدُ خمسه أحرف فالألف دلیل علی إنیته و هو قوله عز و جل شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ و ذلک تنبیه و إشاره إلی الغائب عن درک الحواس و اللام دلیل علی إلهیته بأنه هو اللَّه و الألف و اللام مدغمان لا یظهران علی اللسان و لا یقعان فی السمع و یظهران فی الکتابه دلیلان علی أن إلهیته لطیفه خافیه لا یدرک بالحواس و لا یقع

فی لسان واصف و لا أذن سامع لأن تفسیر الإله هو الذی أله الخلق عن درک مائیته و کیفیته بحس أو بوهم لا بل هو مبدع الأوهام و خالق الحواس و إنما یظهر ذلک عند الکتابه فهو دلیل علی أن اللَّه سبحانه أظهر ربوبیته فی إبداع الخلق و ترکیب أرواحهم اللطیفه فی أجسادهم الکثیفه فإذا نظر عبد إلی نفسه لم یر روحه کما أن لام الصمد لا تتبین و لا تدخل فی حاسه من حواسه الخمس فإذا نظر إلی الکتابه ظهر له ما خفی و لطف فمتی تفکر العبد فی مائیه البارئ و کیفیته أله فیه و تحیر و لم تحط فکرته بشی ء یتصور له لأنه عز و جل خالق الصور فإذا نظر إلی خلقه ثبت له أنه عز و جل خالقهم و مرکب أرواحهم فی أجسادهم و أما الصاد فدلیل علی أنه عز و جل صادق و قوله صدق و کلامه صدق و دعا عباده إلی اتباع الصدق بالصدق و وعد بالصدق دار الصدق و أما المیم فدلیل علی ملکه و أنه الملک الحق لم یزل و لا یزال و لا یزول ملکه و أما الدال فدلیل علی دوام ملکه و أنه عز و جل دائم تعالی عن الکون و الزوال بل هو اللَّه عز و جل مکون الکائنات الذی کان بتکوینه کل کائن ثم قال علیه السلام لو وجدت لعلمی الذی آتانی اللَّه عز و جل حمله لنشرت التوحید و الإسلام و الإیمان و الدین و الشرائع من الصمد و کیف لی بذلک و لم یجد جدی أمیر المؤمنین علیه السلام حمله لعلمه حتی کان یتنفس الصعداء و یقول علی المنبر سلونی قبل أن تفقدونی فإن

بین الجوانح منی علما جما هاه هاه ألا لا أجد من یحمله ألا و إنی علیکم من اللَّه الحجه البالغه فلا لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیهِمْ قَدْ یئِسُوا مِنَ الآخِرَهِ کَما یئِسَ الْکُفَّارُ مِنْ أَصْحابِ الْقُبُورِ ثم قال الباقرعلیه السلام الحمد للَّه الذی مّن علینا و وفقنا لعبادته الأحد الصمد الذی لَمْ یلِدْ وَ لَمْ یولَدْ وَ لَمْ یکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ و جنبنا عباده الأوثان حمدا سرمدا و شکرا واصبا».

یعنی: «تفسیر صمد در خودش می باشد،صمد پنج حرف است: الف دلیل بر وجود خدا دارد و آن مفاد آیه شریفه: خداوند خود شهادت داد که او خدایی است و جز او خدایی نیست و «هو» اشاره به غائب از ادراک حواس دارد.

و لام دلیل بر الوهیت است که خداست و الف و لام در هم ادغام شده و در تلفظ ظاهر نمی شود و لذا به گوش نمی خورند، ولی در نوشتار ظاهر می شوند و همین دلالت دارد بر این که الوهیت وی به خاطر لطف خدا پنهان است و به حواس در نمی آید و در زبان وصف کننده ای قرار نمی گیرد و بر گوش شنوایی نمی رسد، زیرا تفسیر «اله» این است که خلایق از درک ماهیت و چگونگی وی به حس یا به و هم (عقل) درمانده و متحیر شدند هرگز آنها نمی توانند او را در یابند، چه این که او آفریننده اوهام(عقول) و حواس می باشد و علت این که در نوشتار ظاهر می شوند این است که خدای تعالی ربوبیت خویش را در ابداع خلایق و ترکیب ارواح لطیف با اجساد ضخیم مردم روشن ساخته، هنگامی که بنده به خود بنگرد، روان خود را نمی بیند، چنان

که لام صمد به بیان لفظی در نمی آید و در حاسه ای از حواس پنجگانه وارد نمی شود، ولی وقتی به نوشته آن بنگرد، آنچه پنهان مانده و لطافت دارد برای او آشکار می گردد، پس هنگامی که بنده در ماهیت باری تعالی و چگونگی آن تفکر و اندیشه کند حیرت زده می گردد و فکر وی به آن نمی رسد و متحیر می شود و نمی تواند تصور نماید، زیرا خدای عزوجل خالق همه صور می باشد، پس وقتی به خلایق نگریست برای وی روشن می شود که خداوند خالق آنهاست و ارواح آنها را با اجسادشان پیوند زده است.

و اما «صاد» دلیل بر این است که خدای تعالی صادق است و سخن وی صدق و بندگان خویش را به صدق به پیروی از صدق دعوت کرد و به صدق وعده دارالصدق داد.

و اما «میم» بر ملک وی دلالت دارد و این که وی ملک حق تعالی بوده و خواهد بود و ملک وی فانی نمی شود.

و اما «دال» دلیل بر دوام ملک خداست و این که وی دائم بوده و از کون و زوال متعالی است، بلکه او مکوّن و آفریننده کائنات است، و به آفرینش وی همه پدیده ها موجود می گردند.

آنگاه امام باقرعلیه السلام فرمود: اگر برای دانشی که خداوند به من داده بود حاملانی می یافتم، توحید و اسلام و ایمان و دین و شرایع را از همین «صمد» نشر می کردم، چگونه چنین اشخاص را پیدا کنم، در حالی که جدم امیرالمومنین علیه السلام حاملانی برای دانش خود نیافت،به طوری که آه سردی می کشید. بر منبر می فرمود: قبل از این که مرا نیابید از من بپرسید، چون که در سینه ام دانشی فراوان

وجود دارد، (آه،آه، آه).

آگاه باشید من کسی را نمی یابم که آنرا بدوش کشد، هشدار که من حجت بالغه خدا بر شما هستم، کسانی را که خداوند بر ایشان خشم گرفته دوست نگیرید، ایشان از آخرت مأیوسند، همانند کفار از اهل گورستان.

آنگاه امام باقرعلیه السلام فرمود: سپاس خدایی را که بر ما منت گذاشت و ما را توفیق عبادت احد صمدی داد که نمی زاید و زاده نشده و همسری ندارد، ما را از عبادت بتان دور نمود، سپاسی که همیشگی بود و شکری که پیوسته باشد».

خلاصه این که هر کس خویش را بشناسد و بهره آن اسم اعظم را در خود بیابد، او اهلیت فهم کتاب و توجه به اسرار و تأویلات و چشیدن شیرینی احادیث وارده از آل محمدصلی الله علیه وآله را دارد و هر کس در خود جز جسمش را نیافت، محروم از لذائذ کتاب و سنت است، پس چگونه به فهم حقیقت ائمه نائل می شود در حالی که رسول خداصلی الله علیه وآله همه شؤون آن اسم به جز مستأثره را به ارث ایشان داد، پس ایشان حاملان همه مراتب و شؤون کتابند.

و لذا خدای تعالی در حق تعالی ایشان فرمود: «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَ إِلی أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ»(591)؛ هنگامی که مطلبی از امنیت و یا ترس به ایشان رسید آن را انتشار می دهند، اگر آن را به پیامبرو اولی الامر می رساندند از کسانی که اهل استنباط بوده اند آنرا می فهمیدند».

از امام باقرعلیه السلام در جوامع الجامع روایت شده است که فرمود: «هم الائمه المعصومون» یعنی: «ایشان

امامان معصوم علیه السلام هستند».

و عیاشی(592) از امام رضاعلیه السلام روایت کرده که «آل محمد، و هم الذین یستنبطون من القرآن، و یعرفون الحلال و الحرام، و هم الحجه للَّه علی خلقه» یعنی: «ایشان آل محمدصلی الله علیه وآله هستند و ایشان کسانی هستند که از قرآن استنباط می کنند و حلال و حرام را می دانند، و ایشان حجت خدا بر مردمند».

و مراد از استنباط استخراج ظاهر قرآن از باطن آن است. یعنی تنزیل هر مرتبه ای را به مرتبه ای پایین تر و تنزیل مراتب قرآن کلیه به مراتب جزئیه را می دانند.

اکنون که حقیقت کتاب را دانستید و این که کتاب با همه مراتب خود اسم اعظم است، و خدای تبارک و تعالی کتاب را به پیامبرش محمدصلی الله علیه وآله آموخت و آن حضرت همه مراتب آن به جز مستأثره را به اهل بیت خود آموخت.

قل کفی باللَّه شهیدا بینی و بینکم و من عنده علم الکتاب و قال و لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین و قوله تعالی: وَ کُلَّ شَی ءٍ أَحْصَیناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ المفسر بامیرالمؤمنین»یعنی: «به رفیق شما فرمود: بگو کفایت می کند که بین من و شما، خدا و کسی که علم کتاب در نزد اوست شاهد و ناظر باشند، و فرمود: هیچ تر و خشکی نیست مگر این که در کتاب مبین موجود است.

و خدا فرمود: «وَ کُلَّ شَی ءٍ أَحْصَیناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ» یعنی: «همه چیز ها را در امام مبین احصاء و شماره کرده ایم» و امام مبین در آیه شریفه به امیرالمومنین علیه السلام تفسیر شده است.

قمی(595) از امیرالمؤمنین روایت کرده است که فرمود: «أنا و اللَّه الإمام المبین» یعنی: «به خدا قسم من امام مبین هستم».

و در معانی(596) از امام باقر از پدرش از جدش روایت کرده که وقتی این آیه بر رسول خدا نازل شد، ابوبکر و عمر از جایشان برخاستند و گفتند: ای رسول خدا! آیا مراد از امام مبین تورات است؟ فرمود: نه. گفتند: آیا انجیل است پاسخ داد: خیر، پرسیدند: آیا مراد قرآن است؟ فرمود: نه، در این هنگام امیرالمومنین روی آورد، رسول خدا فرمود: او آن امام است که علم همه اشیاء را خداوند در وی احصاء کرده است».

از مطالب یاد شده معلوم شد که مراد از کتاب مبین و امام مبین یکی است. بله مرتبه امامان مرتبه فرقان کتاب است، و مرتبه رسول خدا مرتبه قرآن کتاب می باشد، و تفاوت بین قرآن و فرقان قبلا در فقره «و ذوی النهی» بیان شد، علاوه این که

ظاهر از «کتاب مبین» مرتبه فرقان است چه این که آن را به «مبین» وصف کرده، زیرا مرتبه قرآن مرتبه اجمال است و در آن بیانی نیست بنابراین استدلال به این لازم نیست که مراد از کتاب مبین امام مبین است، و خداوند راهنماست و ستایش و سپاس از آن خداست.

بیاورد و نیز بداند که برای مردم چه پیش می آید و سرنوشت ایشان از خوب و بد چه خواهد شد و از همه آسمانها و زمین و با ویژگی های آن اطلاع داشته باشند و از بهشت و دوزخ و درجات و منازل و نعمت ها و درکات و سختی های آنها مطلع باشند و نیز چیزهای دیگری که باعث اتمام حجت بر مردم می شود را بداند تا هر کس هلاک می شود با بینه هلاک شود و هر کس با ایمان زنده می شود، با حجت مؤمن می گردد، و به همین خاطر امکان ندارد که زمین تا پایان دنیا از حجت خالی بماند حتی اگر دو تن در زمین باقی بمانند یکی از آن دو حجت خداست و اگر تنها یک تن باقی باشد همو حجت خداست، چنین شخصی را نمی توان شناخت مگر این که خداوند معرفی کند و یا پیامبری که خداوند به او آن شخص را معرفی کرده معرفی نماید و یا اوصیاء پیامبران آن شخص را بشناسانند ایشان بعد از حضرت محمدصلی الله علیه وآله و علی علیه السلام، یازده فرزند او هستند و ایشان عبارتند از علی و فاطمه و حسن و حسین و علی بن حسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمد بن علی و علی بن محمد و حسن بن علی و حجت بن الحسن صلوات اللَّه علیهم اجمعین که به نص خدا و پیامبر و نص هر سابقی بر لاحق شناخته شده اند ایشان بر پا دارندگان فرمان خدا و تالی تلو رسول خدا می باشد و پیوسته وصیت از

زمان حضرت آدم ادامه داشت، و بعد از حضرت محمد تا روز قیامت ادامه دارد، بعد از پیامبر ما پیامبری نیست، و لذا ایشان پیوسته مبشرو منذر بوده و در راه خدا از ملامت ملامت گری هراس ندارند.

روایت صدوق در اکمال الدین(597) از ابن متوکل از حمیری از ابن عیسی از حسن بن محبوب از مقاتل بن سلیمان از امام صادق علیه السلام در این باب کافی است، آن حضرت فرمود: «قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله وسلم أنا سید النبیین و وصیی سید الوصیین و أوصیاؤه ساده الأوصیاء إن آدم علیه السلام سأل اللَّه عز و جل أن یجعل له وصیا صالحا فأوحی اللَّه عز و جل إلیه أنی أکرمت الأنبیاء بالنبوه ثم اخترت خلقی فجعلت خیارهم الأوصیاء فقال آدم علیه السلام یا رب فاجعل وصیی خیر الأوصیاء فأوحی اللَّه عز و جل إلیه یا آدم أوص إلی شیث و هو هبه اللَّه بن آدم فأوصی آدم إلی شیث و أوصی شیث إلی ابنه شبان و هو ابن نزله الحوراء التی أنزلها اللَّه عز و جل علی آدم من الجنه فزوجها شیثا و أوصی شبان إلی ابنه مجلث و أوصی مجلث إلی محوق و أوصی محوق إلی غثمیشا و أوصی غثمیشا إلی أخنوخ و هو إدریس النبی علیه السلام و أوصی إدریس إلی ناخور و دفعها ناخور إلی نوح علیه السلام و أوصی نوح إلی سام و أوصی سام إلی عثامر و أوصی عثامر إلی برعیثاشا و أوصی برعیثاشا إلی یافث و أوصی یافث إلی بره و أوصی بره إلی جفیسه و أوصی جفیسه إلی عمران و دفعها عمران إلی إبراهیم الخلیل علیه السلام و أوصی إبراهیم إلی ابنه إسماعیل

و أوصی إسماعیل إلی إسحاق و أوصی إسحاق إلی یعقوب و أوصی یعقوب إلی یوسف و أوصی یوسف إلی بثریاء و أوصی بثریاء إلی شعیب و أوصی شعیب إلی موسی بن عمران و أوصی موسی إلی یوشع بن نون و أوصی یوشع إلی داود و أوصی داود إلی سلیمان و أوصی سلیمان إلی آصف بن برخیا و أوصی آصف بن برخیا إلی زکریا و دفعها زکریا إلی عیسی ابن مریم علیه السلام و أوصی عیسی إلی شمعون بن حمون الصفا و أوصی شمعون إلی یحیی بن زکریا و أوصی یحیی بن زکریا إلی منذر و أوصی منذر إلی سلیمه و أوصی سلیمه إلی برده ثم قال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله و دفعها إلی برده و أنا أدفعها إلیک یا علی و أنت تدفعها إلی وصیک و یدفعها وصیک إلی أوصیائک من ولدک واحدا بعد واحد حتی تدفع إلی خیر أهل الأرض بعدک و لتکفرن بک الأمه و لتختلفن علیک اختلافا شدیدا الثابت علیک کالمقیم معی و الشاذ عنک فی النار و النار مثوی للکافرین» یعنی: «رسول خدا فرمود: من سید پیامبران و وصی من سید اوصیاء و اوصیاء من سادات اوصیاء هستند هنگامی که آدم از خداوند خواست که برای وی وصی صالحی قرار دهد، خداوند به او وحی کرد که من پیامبران را به نبوت گرامی داشتم آنگاه خلایق را انتخاب کرده و بهترین ایشان را اوصیاء قرار داد.

آدم عرضه داشت: پروردگارم برای من بهترین اوصیاء را قرار ده! خدای عزوجل به او خطاب کرد: ای آدم! به شیث وصیت نما، آدم به شیث وصیت نمود و او به هبه اللَّه بن آدم است

و شیث به فرزندش شبان وصیت کرد و شبان فرزند نزله الحوراء است که خداوند برای آدم از بهشت فرستاد و حضرت آدم او را به تزویج شیث درآورد و شبان به مجلث و مجلث به محلق و محلق به عمیشا و عمیشا به اخنوخ که ادریس پیامبر است و او به ناحور و ناحور به نوح ونوح به سام و او به عثامر و او به برعتیاشا و او به یافث و او به بره و بره به جفیسه و او به عمران و او به ابراهیم خلیل و ابراهیم به فرزندش اسماعیل و اسماعیل به اسحاق و اسحاق به یعقوب و وی به یوسف و یوسف به بثریا و او به شعیب و او به موسی و موسی به یوشع بن نون و او به داوود و او به سلیمان و سلیمان به آصف بن برخیا و آصف به زکریا و زکریا به عیسی بن مریم و وی به شمعون بن حمون صفا و او به یحیی بن زکریا و یحیی به منذر و منذر به سلیمه و سلیمه به برده وصیت کردند.

آنگاه رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: و برده وصیت را به من تحویل داد و من به تو یا علی تحویل می دهم و تو به وصی خود تا به بهترین اهل زمین بعد از تو تحویل دهد و امت به تو کفر می ورزد و با تو اختلافی شدید می نماید، هر کس با تو بماند همانند این است که با من مانده و هر کس از تو دور شود در آتش است و آتش جایگاه کافران است».

و شیخ در امالی(598) از

غضائری از صدوق مثل این حدیث را نقل کرده است.

و در اکمال(599) به سند دیگری از ابن محبوب از مقاتل نظیر آن نقل شده است.

و از جمله ادله بر این که به طور صریح از امامت امامان علیه السلام از ناحیه خدا و پیامبرش نام برده شده است.

بِاللَّهِ أَنِّی هَکَذَا رَأَیتُهُ فِی اللَّوْحِ مَکْتُوباً بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ هَذَا کِتَابٌ مِن اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ الی مُحَمَّدٍ نَبِیهِ وَ نُورِهِ وَسَفِیرِهِ وَ حِجَابِهِ وَ دَلِیلِهِ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ مِنْ عِنْدِ رَبِّ الْعَالَمِینَ عَظِّمْ یا مُحَمَّدُ أَسْمَائِی وَ اشْکُرْ نَعْمَائِی وَ لَا تَجْحَدْ آلَائِی إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا قَاصِمُ الْجَبَّارِینَ وَ مُدِیلُ الْمَظْلُومِینَ وَ دَیانُ الدِّینِ إِنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَمَنْ رَجَا غَیرَ فَضْلِی أَوْ خَافَ غَیرَ عَدْلِی عَذَّبْتُهُ عَذَاباً لَا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعَالَمِینَ فَإِیای فَاعْبُدْ وَ عَلَی فَتَوَکَّلْ إِنِّی لَمْ أَبْعَثْ نَبِیاً فَأُکْمِلَتْ أَیامُهُ وَ انْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلَّا جَعَلْتُ لَهُ وَصِیاً وَ إِنِّی فَضَّلْتُکَ عَلَی الْأَنْبِیاءِ وَ فَضَّلْتُ وَصِیکَ عَلَی الْأَوْصِیاءِ وَ أَکْرَمْتُکَ بِشِبْلَیکَ وَ سِبْطَیکَ حَسَنٍ وَ حُسَینٍ فَجَعَلْتُ حَسَناً مَعْدِنَ عِلْمِی بَعْدَ انْقِضَاءِ مُدَّهِ أَبِیهِ وَ جَعَلْتُ حُسَیناً خَازِنَ وَحْیی وَ أَکْرَمْتُهُ بِالشَّهَادَهِ وَ خَتَمْتُ لَهُ بِالسَّعَادَهِ فَهُوَ أَفْضَلُ مَنِ اسْتُشْهِدَ وَ أَرْفَعُ الشُّهَدَاءِ دَرَجَهً جَعَلْتُ کَلِمَتِی التَّامَّهَ مَعَهُ وَ حُجَّتِی الْبَالِغَهَ عِنْدَهُ بِعِتْرَتِهِ أُثِیبُ وَ أُعَاقِبُ أَوَّلُهُمْ عَلِی سَیدُ الْعَابِدِینَ وَ زَینُ أَوْلِیائِی الْمَاضِینَ وَ ابْنُهُ شِبْهُ جَدِّهِ الْمَحْمُودِ مُحَمَّدٌ الْبَاقِرُ عِلْمِی وَ الْمَعْدِنُ لِحِکْمَتِی سَیهْلِکُ الْمُرْتَابُونَ فِی جَعْفَرٍ الرَّادُّ عَلَیهِ کَالرَّادِّ عَلَی حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأُکْرِمَنَّ مَثْوَی جَعْفَرٍ وَ لَأَسُرَّنَّهُ فِی أَشْیاعِهِ وَ أَنْصَارِهِ وَ أَوْلِیائِهِ أُتِیحَتْ بَعْدَهُ مُوسَی فِتْنَهٌ عَمْیاءُ حِنْدِسٌ لِأَنَّ خَیطَ فَرْضِی لَا ینْقَطِعُ وَ حُجَّتِی لَا تَخْفَی وَ أَنَّ أَوْلِیائِی یسْقَوْنَ بِالْکَأْسِ الْأَوْفَی مَنْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ جَحَدَ نِعْمَتِی وَ مَنْ غَیرَ آیهً مِنْ کِتَابِی فَقَدِ افْتَرَی عَلَی وَیلٌ لِلْمُفْتَرِینَ الْجَاحِدِینَ عِنْدَ انْقِضَاءِ مُدَّهِ مُوسَی عَبْدِی وَ حَبِیبِی وَ خِیرَتِی فِی عَلِی وَلِیی وَ نَاصِرِی وَ مَنْ

أَضَعُ عَلَیهِ أَعْبَاءَ النُّبُوَّهِ وَ أَمْتَحِنُهُ بِالِاضْطِلَاعِ بِهَا یقْتُلُهُ عِفْرِیتٌ مُسْتَکْبِرٌ یدْفَنُ فِی الْمَدِینَهِ الَّتِی بَنَاهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ إِلَی جَنْبِ شَرِّ خَلْقِی حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَسُرَّنَّهُ بِمُحَمَّدٍ ابْنِهِ وَ خَلِیفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَارِثِ عِلْمِهِ فَهُوَ مَعْدِنُ عِلْمِی وَ مَوْضِعُ سِرِّی وَ حُجَّتِی عَلَی خَلْقِی لَا یؤْمِنُ عَبْدٌ بِهِ إِلَّا جَعَلْتُ الْجَنَّهَ مَثْوَاهُ وَ شَفَّعْتُهُ فِی سَبْعِینَ مِنْ أَهْلِ بَیتِهِ کُلُّهُمْ قَدِ اسْتَوْجَبُوا النَّارَ وَ أَخْتِمُ بِالسَّعَادَهِ لِابْنِهِ عَلِی وَلِیی وَ نَاصِرِی وَ الشَّاهِدِ فِی خَلْقِی وَ أَمِینِی عَلَی وَحْیی أُخْرِجُ مِنْهُ الدَّاعِی إِلَی سَبِیلِی وَ الْخَازِنَ لِعِلْمِی الْحَسَنَ وَ أُکْمِلُ ذَلِکَ بِابْنِهِ م ح م د رَحْمَهً لِلْعَالَمِینَ عَلَیهِ کَمَالُ مُوسَی وَ بَهَاءُ عِیسَی وَ صَبْرُ أَیوبَ فَیذَلُّ أَوْلِیائِی فِی زَمَانِهِ وَ تُتَهَادَی رُءُوسُهُمْ کَمَا تُتَهَادَی رُءُوسُ التُّرْکِ وَ الدَّیلَمِ فَیقْتَلُونَ وَ یحْرَقُونَ وَ یکُونُونَ خَائِفِینَ مَرْعُوبِینَ وَجِلِینَ تُصْبَغُ الْأَرْضُ بِدِمَائِهِمْ وَ یفْشُو الْوَیلُ وَ الرَّنَّهُ فِی نِسَائِهِمْ أُولَئِکَ أَوْلِیائِی حَقّاً بِهِمْ أَدْفَعُ کُلَّ فِتْنَهٍ عَمْیاءَ حِنْدِسٍ وَ بِهِمْ أَکْشِفُ الزَّلَازِلَ وَ أَدْفَعُ الآصَارَ وَ الْأَغْلَالَ أُولَئِکَ عَلَیهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَهٌ وَ أُولَئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ قَالَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ سَالِمٍ قَالَ أَبُو بَصِیرٍ لَوْ لَمْ تَسْمَعْ فِی دَهْرِکَ إِلَّا هَذَا الْحَدِیثَ لَکَفَاکَ فَصُنْهُ إِلَّا عَنْ أَهْلِهِ».

«پدرم به جابر بن عبداللَّه انصاری فرمود: من با تو کاری دارم هرگاه توانستی با تو در خلوت بگویم و از آن بپرسم.

جابر گفت: هر وقتی را دوست داشتی در اختیار تو هستم، روزی آن حضرت با جابر گفت و گو کرد و از جابر پرسید: از لوحی که در دست مادرم فاطمه دختر رسول خدا دید و آنچه مادرم از نوشته های آن لوح به تو خبر داد به

من بگو.

جابر گفت: خدا را شاهد می گیرم که من خدمت فاطمه زهراعلیها السلام در زمان زندگانی رسول خدا رسیدم و او را به ولادت امام حسین تهنیت گفتم، در دست وی لوحی سبز پرسیدم: پدر و مادرم فدایت ای دختر رسول خدا این لوح چیست؟

فرمود: خداوند این لوح را به پیامبرش هدیه داد، و در آن نام پدرم و شوهرم و فرزندم و نام اوصیاء از فرزندان فرزندم نوشته شده و پدرم به من داد تا به من بشارت دهد.

جابر گفت: من از فاطمه زهراعلیها السلام خواستم تا لوح را به من دهد تا بنگرم در آن چیست؟ آن حضرت به من داد خوشحالی فراوانی مرا در بر گرفت، و به آن حضرت گفتم ای سیده زنان آیا به من اجازه می دهی تا از آن نسخه بردارم، فرمود: بردار، از او گرفتم و نسخه ای از آن در نزد من است.

پدرم از او پرسید: ای جابر آیا می توانی آن نسخه را به من نشان دهی؟ جابر گفت: آری پدرم با جابر به خانه وی رفت و صحیفه ای از پوست در آورد و به جابر گفت: در نسخه خود بنگر تا من از روی این صحیفه پوستی بخوانم، جابر در نسخه خود نگاه می کرد، نسخه پدرم با نسخه او در هیچ حرفی تفاوت نداشت.

جابر گفت: خدا را شاهد می گیرم که من این گونه نوشته را در لوح دیدم.

بسم اللَّه الرحمن الرحیم این نامه ای از خدای عزیز و حکیم به محمد پیامبر و نور و سفیر و حجاب و دلیلش می باشد، روح الامین از نزد رب جهانیان آن را نازل کرد.

ای محمد! نامهایم را بزرگ بدار

و نعمت های مرا سپاس گزار و نعمت های مرا ناسپاسی منما، من خدایی هستم که خدایی جز من نیست، کوبنده جباران و دولت دهنده ستمدیدگانم و حسابرس روز جزا هستم، من خدایی هستم که پروردگاری جز من نیست، هر کس امیدی به غیر من ببندد و یا از غیر از عدالت من بترسد او را عذابی کنم که احدی از جهانیان را بدان سان عذاب نکردم، فقط مرا بپرست و بر من توکل کن!

من هر پیامبری فرستادم، و روزگار او کامل شد و مدت او پایان یافت برای او وصیی قرار دادم.

من تو را بر پیامبران برتری دادم و وصی تو علی را بر اوصیاء دیگر تفضیل دادم، و تو را با دو فرزند(حسن و حسین) گرامی داشتم، حسن را بعد از پایان مهلت پدرش معدن علمم قرار دادم و حسین را خازن وحی خود قرار دادم و او را به شهادت گرامی داشتیم و زندگی او را با سعادت ختم کردم، حسین برترین شهیدان است و بالاترین درجه شهداء را داراست، کلمه تامه خویش را با او همراه کردم، حجت بالغه من به تو در نزد وی می باشند، به واسطه عترت وی پاداش می دهم و مجازات می نمایم، اولین ایشان سید عابدان و زینت دوستان گذشته ام می باشد، و فرزندانش که شبیه جدش محمود می باشد محمد باقر که شکافنده دانش من و معدن حکمت من است، شک کنندگان در جعفر هلاک می گردند، هر کس او را رد کند مرا رد کرده است، من واجب کردم که جایگاه جعفر را گرامی بدارم و او را در پیروان و یارانش خوشحال سازم.

بعد از او موسی انتخاب

شده است، فتنه ای کور و سیاه، چه این که ریسمان حتمی من پاره نمی شود و حجت من پنهان نمی ماند، و دوستان من با پیمانه هایی پر سیراب می شود، و هر کس یکی از ایشان را انکار کند نعمت مرا انکار کرده و هر کس آیه ای از کتاب مرا تغییر دهد بر من دروغ بسته، وای بر افترا زنندگان که به هنگامی که زمان موسی پایان یافت بنده و حبیب و مختارم علی را انکار می کنند، کسی که ولی و یاورم بوده و سنگینی نبوت را بر دوش او می گذارم و او را با دوش گرفتن وی می آزمایم، او را عفریتی مستکبر می کشد و در شهری که بنده صالح بنا کرده در کنار بدترین مخلوقم دفن می گردد.

بر من واجب شد که او را با محمد فرزندش مسرور سازم، فرزندی که خلیفه بعد از وی و وارث علمش می باشد، او معدن دانشم و جایگاه سرّم و حجت من بر خلقم می باشد، هیچ بنده ای به او ایمان نمی آورد مگر این که بهشت را جایگاه او قرار دهم، کسانی که مستوجب آتش دوزخ باشند، و عاقبت او را به سعادت ختم می کنم، به این که علی و فرزندش را وصی قرار می دهم، او ولی و یاور و شاهد در خلقم و امین من بر وحی امام می باشد، از او فرزندی بیرون می آورم که خواننده به راهم و مخزن دانشم حسن می باشد، و زندگی او را با فرزندنش «م ح م د» خاتمه می دهم، او که رحمت جهانیان است، کمال موسی را دارد و بهای عیسی، و شکیبایی ایوب را، دوستانم در زمانه او ذلیل می شود و سرهای

شان به پایین می افتد چنان که سرهای ترک و دیلم به پایین می افتد، ایشان کشته می شوند و سوزانیده می گردند، و در هراس و ترسند، زمین به خونهای ایشان رنگین می شود و وای و واویلا در بین زنان ایشان فراوان می گردد، ایشان حقا اولیای منند، با ایشان فتنه های کور سیاه را خاموش می کنم و زلزله ها را برطرف می نمایم، و قیود و بندها را می گشایم، بر ایشان صلوات و رحمت پروردگارشان باد، تنها ایشان هدایت یافتگانند.

عبدالرحمن بن سالم گفت: ابوبصیر گفت: اگر در روزگارت جز همین حدیث را نشنیده بودی برای تو کافی بود بنابراین از بیگانگان مصون بدار، مگر کسانی که اهلیت دارند.

وَ آخَرُ یقُولُ أَبْنَاؤُنَا قَالَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍ یا أَبَا الْجَارُودِ لَأُعْطِینَّکَهَا مِنْ کِتَابِ اللَّهِ جَلَّ وَ تَعَالَی أَنَّهُمَا مِنْ صُلْبِ رَسُولِ اللَّهِ لَا یرُدُّهَا إِلَّا الْکَافِرُ قُلْتُ وَ أَینَ ذَلِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ مِنْ حَیثُ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی حُرِّمَتْ عَلَیکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ... الآیهَ إِلَی أَنِ انْتَهَی إِلَی قَوْلِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی وَ حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُم ْ فَسَلْهُمْ یا أَبَا الْجَارُودِ هَلْ کَانَ یحِلُّ لِرَسُولِ اللَّهِ نِکَاحُ حَلِیلَتَیهِمَا فَإِنْ قَالُوا نَعَمْ کَذَبُوا وَ فَجَرُوا وَ إِنْ قَالُوا لَا فَهُمَا ابْنَاهُ لِصُلْبِهِ» ابو جعفرعلیه السلام به من گفت: ای ابالجارود! درباره حسن و حسین چه می گویند؟ پاسخ دادم: بر ما اعتراض کنند که ایشان فرزندان رسول خداصلی الله علیه وآله نیستند، فرمود: با چه با آنها احتجاج کرده ای.

پاسخ دادم: با سخن حق تعالی در عسیی بن مریم: «وَ مِنْ ذُرِّیتِهِ داوُدَ وَ سُلَیمانَ... وَ کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ»(601)یعنی: «از ذریه و فرزندان ابراهیم داوود و سلیمان...و این چنین به نیکوکاران پاداش می دهیم». پس عیسی را از ذریه و فرزندان ابراهیم قرار داده است. امام فرمود: جمهور در مقابل این استدلال چه گفتند؟ پاسخ دادم: گفتند: گاه فرزندان دختر از فرزندان آدمی اند و لیکن ایشان فرزندان صلبی نیستند. فرمود: بر ایشان چه حجتی آورده اید؟ پاسخ دادم: برای آنها استدلال کردم به این سخن خدا:«فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْنائَنا وَ أَبْنائَکُمْ»(602)یعنی: «بیایید ما فرزندان خود و شما فرزندان خود... را بخوانید».

فرمود: در پاسخ شما چه گفتند؟ پاسخ دادم: ایشان گفتند: گاه در کلام عرب فرزندان خود را با فرزندان دیگری همراه کرده و می گوید فرزندان ما.

ابو جعفر فرمود: به خدا قسم ای اباالجارود

من دلیلی از کتاب خدا به تو می دهم که ایشان فرزند صلبی رسول خدا هستند و جز کافر آن آیه را نمی تواند رد کند گفتم: فدایت شوم آن آیه کدام است؟

فرمود: در آنجایی که خداوند فرمود: «حُرِّمَتْ عَلَیکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ...تا این آیه... حَلائِلُ أَبْنائِکُمُ الَّذِینَ مِنْ أَصْلابِکُم»(603) یعنی: «بر شما مادران و دختران و خواهران حرام شده اند... و نیز زنهای پسرانی که از صلب شما هستند حرام شده اند».

ای اباالجارود از ایشان بپرس آیا رسول خدا می تواند زنهای حسن و حسین را به نکاح خود درآورد؟ اگر پاسخ دادند آری، پس دروغ گفتند و فاسق شدند و اگر گفتند: نه، در این صورت ثابت می شود که امام حسن و امام حسین فرزندان صلبی رسول خدا هستند.»

هر کس ایشان را بشناسد، و معامله ایشان با خدا و مراقبت در فرمانبرداری او را ببینند شکی نمی کنند که ایشان رهبران مردم به سوی خدا و راههای خدا و بندگان گرامی پروردگارنند که در گفتار از خداوند پیشی نمی گیرند، و فرامین او را اطاعت می کنند، بنابراین موعظه و بیدار و متنبه می شود، به این که او دارای خدایی است که شایستگی عبادت دارد، و نباید به او شرک ورزید و او را معصیت نمی کند و سپاسگزاری کرده و کفران نمی نماید، و به او تکیه می کند و از او احساس بی نیازی نمی کنند، چنان که هر کسی در سیره ایشان بنگرد متوجه آن شود، حتی مخالفان در همه اعصار به زهد آنها معترف بودند و جلالت ایشان را اذعان داشتند و تصدیق می کردند که ایشان برگزیدگان خدا و بندگان صالح خدا هستند، مثل معاویه و هارون و مأمون و دیگران، علت عداوت و دشمنی آنها با ائمه ترس از زوال سلطنت شان بوده است.

الْحُسْنی»(604)یعنی: «بگو! خدا و یا رحمن را بخوانید، هر کدام را بخوانید، خداوند دارای اسماء حسنی است».

این اسماء حسنی دارای مراتب و شؤونی از قبیل ملکات فاضله و اعمال صالحه اند، مصدر و منشای همه آنها سّر آل محمدصلی الله علیه وآله می باشند و آنها مظاهرشان در عوالم ملکات و افعالند چنان که در روایات آمده است.

أسمائهم و ضرب لهم الأمثال فی کتابه فی أبغض الأسماء إلیه و إلی عباده المتقین» یعنی: «به امام صادق گفتم:آیا شما نماز در قرآن و زکات و حج مذکور در قرآن هستید؟ فرمود: ای داوود! ما نماز در کتاب خدا و زکات و روزه و حج و شهر حرام و بلد حرام و کعبه و قبله و وجه اللَّه هستیم، خدای تعالی فرمود:«فَأَینَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»(607) یعنی: «به هر طرف روی کنید وجه خدا در آن سو قرار دارد». و ما آیات و بینات هستیم، و دشمن ما در کتاب خدا فحشاء و منکر و بغی و خمر و میسر وانصاب و ازلام و بت هاو اوثان و جبت و طاغوت و میته و دم و گوشت خوک می باشد.

ای داود! خداوند ما را آفرید و خلقت ما را گرامی داشت و ما را برتر کرد و امین ها وحافطان و خزانه های بر آنچه در آسمانها و زمین است قرار داد، در مقابل ما امثال و اضداد و دشمنانی خلق کرد، و در کتابش ما را ما نام برد و از نامهای ما به بهترین و محبوبترین آنها یاد کرد و اضداد و دشمنان ما را به بدترین نام نامید و نامهای ایشان را به مبغوض ترین نامها به نزد خودش و دوستانش اسم برد، و همچنین مثلهای مبغوضی را برای ایشان زده است.

و نیز از کافی(608) به اسنادش به فضل به اسنادش به امام صادق روایت کرده که آن حضرت فرمود: «نحن أصل کل خیر و من فروعنا کل بر و من البر التوحید و الصلاه و الصیام و کظم الغیظ و العفو

عن المسی ء و رحمه الفقیر و تعاهد الجار و الإقرار بالفضل لأهله و عدونا أصل کل شر و من فروعهم کل قبیح و فاحشه فمنهم الکذب و النمیمه و البخل و القطیعه و أکل الربا و أکل مال الیتیم بغیر حقه و تعدی الحدود التی أمر اللَّه عز و جل و رکوب الفواحش ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ من الزنا و السرقه و کل ما وافق ذلک من القبیح و کذب من قال إنه معنا و هو متعلق بفرع غیرنا» یعنی: «ما ریشه همه خیرات هستیم و شاخه های ما همه خوبی ها می باشد، از زمره خوبی ها توحید و نماز و روزه و فرو بردن خشم و عفو از بدکار مهربانی به فقیر و رسیدگی به همسایه و اقرار به فضل نسبت به اهل فضل می باشد.

دشمنان ما ریشه همه شرور می باشند، و از شاخه های ایشان همه قبایح و زشتی هاست، از جمله آنها دروغ و دوبهم زنی، قطع رحم، خوردن ربا و مال یتیم بدون حق و تجاوز از حدودی که خداوند به آن فرمان داده و ارتکاب زشتی های ظاهر و باطن از قبیل زنا و دزدی و موارد شبیه آن می باشد.

هر کس می پندارد که از ماست ولی به شاخه های دیگران چنگ زده دروغ می گوید».

و از بصائر(609) از احمد بن محمد بن حسین بن سعید بن حسن ین علی ین فضال از حفص المودب روایت شده که گفت: «کتب أبو عبد اللَّه علیه السلام إلی أبی الخطاب بلغنی أنک تزعم أن الخمر رجل و أن الزنا رجل و أن الصلاه رجل و أن الصوم رجل و لیس کما تقول نحن أصل الخیر

و فروعه طاعه اللَّه و عدونا أصل الشر و فروعه معصیه اللَّه ثم کتب کیف یطاع من لا یعرف و کیف یعرف من لا یطاع» یعنی: «امام صادق علیه السلام به ابی الخطاب نوشت: تو گمان می کنی که شراب مردی است، و زنا مردی است، و نماز مردی و زکات مردی است، این گونه که تو پنداری نیست، ما ریشه خیر هستیم و فروع خیر طاعت خداست و دشمنان ما ریشه شر و فروع آن معصیت خداست، آنگاه نوشت: چگونه کسی که شناخته نیست اطاعت می شود و چگونه شناخته می شود کسی که فرمانش نمی برند».

و از رجال کشی(610) به اسنادش به بشیر دهّان از امام صادق علیه السلام روایت شده است که امام صادق به ابی الخطاب نوشت: «أنک تزعم أن الزنا رجل و أن الخمر رجل و أن الصلاه رجل و أن الصیام رجل و أن الفواحش رجل، و لیس هو کما تقول أنا أصل الحق و فروع الحق طاعه اللَّه، و عدونا أصل الشر و فروعهم الفواحش، و کیف یطاع من لا یعرف و کیف یعرف من لا یطاع».

تو گمان می کنی که: زنا مردی، و شراب مردی، ونماز مردی و روزه مردی و فواحش مردی هستند، این طور که می گویی نیست، ما اهل حقیم(و در نسخه ای ما اصل حقیم) و فروع حق طاعت خداست و دشمن ما اهل شر و شاخه های آن فواحش هستند و چگونه کسی که شناخته نیست اطاعت می گردد و چگونه شناخته می شود کسی که فرمانش نمی برند»، پس ایشان واسطه ثبوت طاعت ها و مرضات خدای تعالی در سر هستند، چنان که واسطه اثبات در علانیه اند و اگر ایشان نبودند خداوند در

سر وعلانیه عبادت نمی گردید، چنان که تفصیل آن در شرح فقره «ابواب الایمان» بیان شد.

و لذا امام صادق علیه السلام بنابر روایت اصول کافی(611) به اسنادش به علی بن جعفر از امام موسی فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَنَا فَأَحْسَنَ خَلْقَنَا وَ صَوَّرَنَا فَأَحْسَنَ صُوَرَنَا وَ جَعَلَنَا خُزَّانَهُ فِی سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ وَ لَنَا نَطَقَتِ الشَّجَرَهُ وَ بِعِبَادَتِنَا عُبِدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَوْلَانَا مَا عُبِدَ اللَّهُ»خداوند ما را آفرید و بسیار خوب آفرید و صورتی زیبا به ما داد و ما را خزانه های خود در آسمان و زمین خویش قرار داد و درخت به خاطر ما سخن می گفت و به عبادت ما خداوند عبادت شد».

این آتش فنا در جنب خدای مالک همه اشیاء افروخته شده تا ناپاک از پاک و کافر از مؤمن جدا شود تا هر کس برطبق شاکله و جبلت خویش مرتبه ای از وجود را اختیار نمایند، هر کس در ورود بدان آتش اقدام کرد و همه مراتب خود را تسلیم مالک حقیقی اش کرد از اصحاب یمین شد و هر اصحاب یمینی که از دیگران پیشی گفت پیامبر شد و هر پیامبری که از دیگر پیامبران پیشی گرفت اولوالعزم شد و هر اولوالعزمی که پیشی گرفت، خاتم شد.

فقیرم و برای خویش سود و زیانی و حیات و زندگی و حشری را مالک نیستم حال آن حضرت را به این حال تشبیه کردم و چنین ترنم کردم:

ما در خلوت به روی خلق ببستیم و از همه باز آمدیم با تو نشستیم آنچه نه پیوند یار بود بریدیم و آنچه نه پیمان دوست بود شکستیم تا تو اجازت دهی که در قدمم ریز

جان گرامی گرفته بر کف دستیم پدر و مادر و جانم به فدای آن حضرت باد، جان خویش را در بوته ابتلا قرار داد و در اشتیاق به ملاقات مالکش جان تسلیم کرد.

لذا آن حضرت علیه السلام بنابر آنچه روایت شده(615) فرمود: «الفقر سواد الوجه فی الدارین» یعنی: «فقر رو سیاهی در دنیا و آخرت است». یعنی کسی که برای خویش چیزی را مالک نیست و خداوند او را به حقیقت عبودیت رسانید در دنیا و آخرت با اهدایی آنچه مالک بخشنده اش به او بخشیده زندگی می کند، و او هرگز نمی تواند جبران آنچه او داده بنماید، چه این که او مملوکی است که کل مولایش بوده و از تلافی ناتوان است، لذا رویش از کثرت شرم در دو دنیا سیاه است.

چون در این دو مقام فقر، شائبه بقاء وجود آن حضرت می رود، لذا بنابر روایت فرمود: «کاد الفقر ان یکون کفراً» یعنی: «فقر منجر به کفر می شود». یعنی مقام فقر او نیز به آتش عبودیت سوخت و اعتراف نمود که این نیز از مولایش می باشد، بنابراین من به طوری فانی شده ام که شعور به این فنا نیز ندارم. چنان که خدای تعالی فرمود: «إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ»(616) یعنی: «اگر خدا

را فرزندی باشد من از اولین پرستندگانش خواهم بود». و در سخن آن حضرت «یا اهل بیت النبوه» آن را شرح کردیم.

حضرت ابوعبداللَّه الحسین در دعای عرفه فرمود: «إلهی أنا الفقیر فی غنای فکیف لا أکون فقیرا فی فقری إلهی أنا الجاهل فی علمی فکیف لا أکون جهولا فی جهلی.. ها أنا أتوسل إلیک بفقری إلیک و کیف أتوسل إلیک بما هو محال أن یصل إلیک أم کیف أشکو إلیک حالی و هو لا یخفی علیک أم کیف أترجم بمقالی و هو منک برز إلیک» یعنی: «خدایا! من در پی نیازی ام نیازمندم چگونه در نیازمندیم نیازمند نباشم معبودم! من در دانشم نادانم، چگونه در نادانی ام نادان نباشم... آگاه باش من به نیازمندیم به تو چنگ می زنم، چگونه به چیزی چنگ زنم که هرگز نتواند به تو برسد، یا چگونه از حالم شکایت کنم که تو می دانی یا چگونه سخنانم را به به عبارت درآورم که از تو به سوی تو ظهور کرده است».

خلاصه: چون در آن روز به آتش عبودیت سوختند تا چیزی از ایشان باقی نماند و همانند آهن تافته گردیدند، لذا به بقاء خدا باقی شدند و به مشیت خدا کار می کنند و در قدرت خدا تصرف و حرکت دارند و در دریای لا حول و لاقوه الا باللَّه غرقند، او گوش و چشم و دست و زبان ایشان است، و همین جبلت ایشان شده، آنها از لغزش و خطاء و فراموشی معصومند، چه این که چیزی ندارند تا به واسطه آن چیز در نافرمانی افتند، لذا در امر خدا ماندگار شده و این پاداش مرگ ایشان در دست خداست.

و در فقره «و

المظهرین لامراللَّه و نهیه» بیان بیشتری خواهیم داشت، در انتظار آن باش!

همین را امیرالمؤمنین علیه السلام(617) چنین بیان کرد: «و کم من ثناء جمیل لست أهلا له نشرته» یعنی: «چه خوبی های زیبایی را که من شایسته آن نبودم منتشر کردی».

و در مناجات شعبانیه(618) فرمود: «و بیدک لا بید غیرک زیادتی و نقصی و نفعی و ضری» یعنی: «زیادی و کمی وسود و زیانم به دست توست و نه به دست دیگران» و این مضمون در دعاها فراوان است.

ستایش خدای را که مرا آشنا به مقام محمودی که در نزد خدا دارند کرد، به همانگونه که اهلیت ستایش را دارد و مستحق آن است، و درود بر محمد و آل طاهرین او باد!ِ

خدایا من تو را به پروردگاری و محمد را به نبوت و اوصیای او را به امامت پسندیدم تو نیز به پروردگاری ات برای من و به نبوت پیامبرم و به اوصیای او به عنوان آقایان و رهبران و پیشوایان در دنیا و آخرت خشنود شو و دشمنان ایشان را از رحمت دور نما،» برحمتک یا ارحم الراحمین».

آوردن با تمام وجود به تو وجودم را خلاصی دادم و خالی کردم».

و مولی امیرالمومنین(619) فرمود: «الهی هب لی کمال الانقطاع الیک و انر ابصار قلوبنا بضیاء نظرها الیک حتی تخرق ابصار القلوب حجب النور فتصل الی معدن العظمه و تصیر ارواحنا معلقه بعزّ قدسک» یعنی: «معبودا! به من التفات کلی به خودت عنایت فرما! و چشم دلمان را به درخشش نظرت بدان نورانی کن تا چشمان دل حجابهای نور را پاره کند و به معدن عظمت برسد و ارواح ما به عزت پاکت بیاویزد». هنگامی که به این مرتبه رسید عبد در محبت خود کامل می شود و فهمیدید که ایشان چنین هستند.

به همین خاطر امیرالمومنین علیه السلام در مناجات شعبانیه فرمود: «وان ادخلتنی النار اعلمت اهلها انی احبک» یعنی: «خدایا اگر مرا در آتش اندازی دوزخیان را آگاه کنم که من دوستت دارم». امام سجادعلیه السلام فرمود: «الهی لو قرنتنی بالاصفاد و منعتنی سیبک من بین الاشهاد، و دللت علی فضائحی عیون العباد و امرت بی الی النار و حلت بینی و بین الابرار ما قطعت رجائی منک و ما صرفت وجه تأمیلی للعفو عنک و لا خرج حبک عن قلبی» یعنی: «معبودا! اگر ما را با زنجیرها ببندی و در حضور همه نعمت خود را از من دریغ کنی، و چشمان بندگان را به گناهم باز کنی، و دستور دهی مرا به آتش ببرند، و بین من و خوبان جدایی افکنی، هرگز امید به تو را از دست نمی دهم، و روی آرزوهایم را برای بخششت برنمی گردانم، و دوستی ات از دلم بیرون نمی رود».

مراد آن دو بزرگوار این است که دوستی ما به تو

نه برای رفتن به بهشت و نه برای امیدواری به امیدی است بلکه دوستی ما به ذات توست پس چگونه دوستی از دل ما بیرون می رود، در حالی که تو با ما هستی، ای کسی که به ما از رگ گردن نزدیک تری!

علی علمت الاسم الاعظم، فکان علی لسانی یوم بدر» یعنی: «شبی قبل از جنگ بدر خضر را به خواب دیدم، از او خواستم که چیزی به من بیاموزد تا به آن بر دشمنان پیروز شوم، خضر گفت: بگو: یا هو یا من لا هو الا هو» به هنگام صبح رویای خود را برای رسول خدا تعریف کردم، فرمود: ای علی به تو اسم اعظم آموختند، و همان در روز جنگ بدر بر زبانم بود».

«أن أمیر المؤمنین قرأ قل هو اللَّه أحد فلما فرغ قال یا هو من لا هو إلا هو اغفر لی و انصرنی علی القوم الکافرین»(622) یعنی: «امیرالمومنین قُلْ هُوَ اللَّهُ می خواند و بعد از فراغت از آن می فرمود: «یا من هو یا من لا هو الا هو اغفرلی و انصرنی علی القوم الکافرین» و جمله مولی سیدالشهداءعلیه السلام را بیان کردیم که فرمود: «و کیف اترجم بمقالی و هو منک برز الیک» و در فقره قبلی مطالبی بیان کردیم که ما را از بسط مقال در این مقام بی نیاز می کند.

آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها»(623) می باشد.

و نیز سخن مولی امیرالمومنین علیه السلام (624)به آن اشاره دارد: «و باسمائک التی ملأت ارکان کل شئ» و قسم به نامهایی که ارکان همه اشیاء را پرکرده است» و درباره آن در فقره «وعناصرالابرار و دعائم الاخیار و ابواب الایمان» تحقیق شد و در «من اراد اللَّه بدء بکم» به خواست خدا بیانات بیشتری خواهد آمد.

که مردم را بر معرفت ربوبیت خلق کرد و از ایشان اعتراف به ربوبیت گرفت ایشان به ربوبیت خدا اقرار کردند و در این مرتبه به صفت احدیت متصف بودند و از ایشان جز اقرار و اعتراف تصور نمی رفت.

آنگاه از پشت آنها ذریه شان را گرفت و آنها را زا عالم احدیت به همه مراتب و شؤون اسماء حسنی از اسماء کلیه و جزئیه تنزل داد، مصدر همه این اسماء اسم اللَّه است، و نیز ایشان را به همه مراتب و شؤون اسماء طاغوتی و ظلمانی فرود آورد، مصدر همه آنها ظلمت و سر اعلای آل محمدصلی الله علیه وآله می باشد، چنان که اسم اللَّه سر آل محمد می باشد.

چه این که می خواست اختیار کامل را در انسانها قرار دهد، آنگاه ایشان را مکلف کرد و پیامبران برای آنها فرستاد تا به نبوت و ولایت اقرار گیرند، پس حقیقت تکلیف عبارت از تنزیل ایشان به عالم اسماء و تفصیل است و حقیقت امر عبارت از اسم اللَّه است که سر آل محمد می باشد، و عبادت ها صور آن در عوالم ملکات و افعالند، و حقیقت نهی ظلمتست که سر دشمنان آل محمد می باشد، مظاهر آن در عالم ملکات و افعال فحشاء و منکر و دیگر معاصی است، چنان که در شرح: «و عناصرالابرار و دعائم الاخیار» و «الأدلاء علی مرضات اللَّه» دانستید.

اکنون که این مقدمه معلوم گردید شک ندارید که ایشان اظهار کننده فرمان الهی اند، بلکه ایشان حقیقت امر هستند، و بعد از روشن شدن معنای حقیقت امر معلوم می شود که هر چه مضاد با امر است نهی می باشد، و الا امر ظهوری ندارد به

همین خاطر به ایشان فرقان گفتند، و به امیرالمومنین نام «فاروق» نهادند، چه این که ایشان مظاهر اسم اللَّه هستند که عالم نور به آن آشکار می شود و در عرض آن طاغوت قرار دارد، و بالاتر از این دو عالم، عالم وجود مطلق است که در آن چیزی آشکار نشد تا بین حق تعالی و باطل و مؤمن و کافر جدایی افکند، و قبلا در فقره «و ذوی النهی» آن را پژوهش کردیم و به خواست خدا توضیح بیشتری خواهیم داد.

وَ کانَ سَعْیکُمْ مَشْکُوراً» یعنی: «خوبان از کاسه ای که طعم کافور دارد می نوشند... و زینت های نقره ای بر تن می کنند و خدایشان به ایشان شراب پاک کننده می دهد، این پاداش شماست، و به تلاش شما پاداش داده شده است».

هزار تن گردد، و در طرف راست آن درخت چشمه ای پاکیزه مزکی وجود دارد، مردم از آن شربتی می نوشند و خداوند به واسطه این شربت دلهایشان را از رشک پاک می کند و از صورتهای ایشان شراب پاک کننده ای می دهد و از صورتهای ایشان موها را می سترد و این مفاد آیه شریفه: «وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً»یعنی: «از آن چشمه پاکیزه به ایشان شراب پاک کننده می دهد».

و در مجمع البیان(629) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «یطهرکم عن کل شی ء سوی اللَّه»ایشان را از هر چه غیر خداست پاک می کند، این کرامت الهی است که خداوند دلهای ایشان را از هر چه غیر خداست پاک می کند، به همین خاطر در گفتار از او پیشی نمی گیرند، و به دستو وی کار می کنند.

مگر این که بر گردن این امت حق ما را لازم و واجب کرده و هر کس را خداوند بخواهد به راه راست هدایت می کند».

آنگاه خدای تعالی بعد از این آیه فرمود: «لَیسَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فِیما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ»(632) یعنی: «بر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته نموده اند ایرادی را در آنچه خورده اند بر ایشان نیست، هنگامی که تقوی پیشه کرده و ایمان آورده و کارهای نیک و شایسته کرده اند، آنگاه تقوی پیشه نموده و نیکوکاری کرده باشند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».

ذکر این آیه بعد از آن آیه که در ولایت ظهور دارد معلوم می دارد که کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند در آنچه خورده اند ایرادی متوجه ایشان است مگر این که سه مرتبه از ایمان و سه مرتبه از تقوی را طی کرده باشند، و به مرتبه ی احسان رسیده باشند، و فرمانبرداری از خدا و رسول نمی گردد مگر این که ایمان به اولی الامر آورده و از ایشان پیروی نمایند.

پس ایمان به اولو الامر دارای صورتی و معنایی است، صورت ایمان اقرار به این است که ایشان اوصیای رسول اند، و باید از ایشان پیروی کرده و اوامر ایشان را اطاعت نمود، و از نواهی ایشان دست برداشت و هر چه که رسول خدا در زمان حیات دارا بود برای ایشان است، واین کمترین ایمان است.

و اما حقیقت ایمان معرفت ولایت و یافت ولی در عالمش می باشد، و آن نوری است که

خداوند به متقین وعده فرموده و فرقانی است که در کتابش بدان اشاره فرموده است، چنان که در آیه شریفه بدان اشاره شده است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیئاتِکُمْ...»(633) یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده اید، اگر پروای خدا را پیشه کنید برای شما فرقان قرار می دهد و گناهان شما را می پوشاند».

و فرمود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یؤْتِکُمْ کِفْلَینِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(634) یعنی: «ای کسانی که ایمان آورده اید، پروای خدا پیشه کنید و و به پیامبرش ایمان آورید، خداوند به شما دو نصیب از رحمتش خواهد داد و برای شما نوری قرار می دهد که با آن راه روید و شما را می آمرزد، و خداوند بخشنده مهربان است».

این دو اعتبار مرتبه اللَّه اسمی هستند که در هر نفسی به ودیعت گذاشته شده است.

پس مراد به کسانی که ایمان آورده و عمل شایسته انجام داده اند، نخست طبقه اول از اهل ایمان به ولایت می باشد، در ایشان تقوایی که از ویژگی های قلب است ثابت نفرموده، چنان که که در آیه شریفه: «لَنْ ینالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ ینالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ »(635) یعنی: «خداوند به گوشت و خون قربانی ها نمی رسد و لیکن تقوای شما را در می یابد» و این آیه بعد از آیه: «وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ...»؛ و شتران قربانی را برای شما از شعائر خدا قرار دادیم....

و در آیه شریفه: «إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ»(636) دوم، طبقه دوم

از اهل ایمان به ولایت مراد است، ایشان به مرتبه نور و فرقان رسیده اند.

مراد از تقوای ایشان رفع حجاب آثار از ملکات و اجسام وغیر آن از حقیقت اسم اللَّه است که باطن ولایت می باشد، ایمان و عمل صالح همان است که آن اسم مبارک در مراتب نزول خود به صورت معنای حرفی آلی بدان امر می کند چنان که قبلا بیان شد و سپس اسم اللَّه بعد از وصول او به مرتبه فرقان و نور هدایت می کند.

در عرض این مرتبه عالم ظلمت و طاغوت و شیطنت قرار دارد، و خداوند این را بالاتر قرار داده تا بتواند آن نور این ظلمت را از حریم خود دفع کند، و می فهماند که خداوند از مسیر ظلمت راضی نیست تا سالکان به او برسند و هر چه که ضد دارد شایستگی معبود بودن ندارد، چه این که آن شئ همانند خود توست و از بین می رود و بنده بالاتر از خویش است، پس تو را به مرتبه وجود مطلق که نور خدا از نور آن است هدایت می کند و تو را فرمان به تقوی و رفع حجاب می دهد، و دستور می دهد که به عالم وجود مطلق صعود نمایی، واین مرتبه ولایت مطلقه و ظاهر حقیقت نبوت است.

هنگامی که درخشش وجود روشن شد، نور خدا در درخشش آن فانی می شود و افول می نماید و بعد از افول آن به وجود ایمان می آورد و می گوید من افول کنندگان را دوست ندارم و این مرتبه ایمانی برای مؤمنین خاصه است، ایشان اهل ایمان به ولایت و طبقه سوم در آیه شریفه اند.

آنگاه بعد از ایمان به وجود، تو را راهنمایی

می کنند، تا بیاندیشی بلکه آن خود عقل مطلق است، نه این که عقلی باشد که در عرض جهل قرار داشته باشد، این مرتبه حادث بوده و محدود به حد عقل است، و لذا محدثی دارد که او را محدود می کند و آن محدث اسمی ندارد و حدی او را احاطه نمی کند، این مرتبه عبد آن مرتبه می باشد و از آن نشأت گرفته و به آن ختم می گردد، پس درخشش وجود در نور و بهای آن فانی می گردد، و افول می نماید و به آن ایمان می آورد و می گوید من غروب کنندگان را دوست ندارم و این مرتبه یقین است که امام رضاعلیه السلام در پاسخ به زندیقی فرمود:

روایت در اصول کافی(637) به اسنادش از امام رضاعلیه السلام موجود است: «قَالَ دَخَلَ رَجُلٌ مِنَ الزَّنَادِقَهِ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ علیه السلام وَ عِنْدَهُ جَمَاعَهٌ.... فَقَالَ الرَّجُلُ فَإِذاً إِنَّهُ لَا شَی ءَ إِذَا لَمْ یدْرَکْ بِحَاسَّهٍ مِنَ الْحَوَاسِّ فَقَالَ أَبُو الْحَسَنِ علیه السلام وَیلَکَ لَمَّا عَجَزَتْ حَوَاسُّکَ عَنْ إِدْرَاکِهِ أَنْکَرْتَ رُبُوبِیتَهُ وَ نَحْنُ إِذَا عَجَزَتْ حَوَاسُّنَا عَنْ إِدْرَاکِهِ أَیقَنَّا أَنَّهُ رَبُّنَا بِخِلَافِ شَی ءٍ مِنَ الْأَشْیاءِ...الحدیث».

یعنی: «گفت: زندیقی خدمت امام رضاعلیه السلام رسیده، عده ای در حضور آن حضرت بودند و حدیث را به این جا رساند که گفت: آن مرد گفت: بنابراین او چیزی نیست، چه این که وی به حسی از حواس در نمی آید، حضرت علیه السلام فرمود: وای بر تو هنگامی که حواس از دریافت ولی ناتوان شدند، ربوبیت او را انکار کرده ای، در حالی که ما وقتی از دریافت حسی وی ناتوان شدیم یقین می کنیم که او پروردگار ماست، و برخلاف دیگر اشیاست... الحدیث».

و مرتبه مرگ که مولی ابومحمد حسن

عسگری علیه السلام در روایت ابن بابویه از آن حضرت علیه السلام روایت کرده است که گفت: «سئل الحسن بن علی بن محمدعلیه السلام عن الموت ما هو فقال هو التصدیق بما لا یکون»(638) یعنی: «از امام حسن عسکری پرسیدند مرگ چیست؟ فرمود: تصدیق به چیزی که نمی باشد».

و به همین خاطر یقین را در قول حق تعالی:« وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّی یأْتِیکَ الْیقِینُ»(639)یعنی: «پروردگارت را بپرست تا یقین بیاید» به مرگ معنا کرده اند.(640)

مرتبه عدم که امام رضاعلیه السلام به آن در روایت کشی(641) به اسنادش به علی بن یونس بن بهمن اشاره کرده همین است «قال قلت للرضاعلیه السلام جعلت فداک إن أصحابنا قد اختلفوا فقال فی أی شی ء اختلفوا فیه احک لی من ذلک شیئا قال فلم یحضرنی إلا ما قلت، جعلت فداک من ذلک ما اختلف فیه زراره و هشام بن الحکم، فقال زراره إن الهواء لیس بشی ء و لیس بمخلوق، و قال هشام إن الهواء شی ء مخلوق، قال، فقال لی قل فی هذا بقول هشام و لا تقل بقول زراره».

یعنی: «به امام رضاعلیه السلام عرضه داشتم، فدایت شوم اصحاب ما اختلاف کرده اند، پرسید در چه چیزی اختلاف کرده اند من مضطرب شدم و هیچ چیز به خاطرم نرسید، مگر این که گفتم: فدایت شوم از اختلاف ایشان درباره اختلاف زراره و هشام بن حکم است؛ زراره گفت: «نفی» نیست. و مخلوق نمی باشد، هشام گفت: «نفی» مخلوق است. حضرت فرمود: در این مطلب قائل به قول هشام شو و به قول زراره قائل مشو».

السلام از امیرالمومنین علیه السلام بدان اشاره فرمود: «أنه اجتمع یوما عند رسول اللَّه صلی الله علیه وآله أهل خمسه أدیان الیهود و النصاری، و الدهریه، و الثنویه، و مشرکوا العرب..... فسکتوا إلا رجلا واحدا منهم، فقال له یا محمد أَوَلستم تقولون إن إبراهیم خلیل اللَّه قال قد قلنا ذلک. فقال فإذا قلتم ذلک فلم منعتمونا من أن نقول إن عیسی ابن اللَّه فقال رسول اللَّه صلی الله علیه وآله إنهما لم یشتبها، لأن قولنا إن إبراهیم خلیل اللَّه، فإنما هو مشتق من الخله و فأما الخله فإنما معناها الفقر و الفاقه، فقد کان خلیلا إلی ربه فقیرا، و إلیه منقطعا، و عن غیره متعففا معرضا مستغنیا، و ذلک لما أرید قذفه فی النار، فرمی به فی المنجنیق فبعث اللَّه تعالی جبرئیل علیه السلام و قال له أدرک عبدی. فجاءه فلقیه فی الهواء، فقال کلفنی ما بدا لک فقد بعثنی اللَّه لنصرتک. فقال بل حسبی اللَّه و نعم الوکیل، إنی لا أسأل غیره و لا حاجه لی إلا إلیه. فسماه خلیله أی، فقیره و محتاجه، و المنقطع إلیه عمن سواه. و إذا جعل معنی ذلک من الخله و هو أنه قد تخلل به معانیه، و وقف علی أسرار لم یقف علیها غیره کان معناه العالم به و بأموره، و لا یوجب ذلک تشبیه اللَّه بخلقه» آن حضرت فرمود: روزی اهل پنج دین از یهود و نصاری و دهریه و ثنویه و مشرکان عرب در نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله جمع شدند، بحث به اینجا کشید که همه ساکت شدند و یک مرد از بین ایشان گفت: ای محمد! آیا شما درباره ابراهیم او را خلیل اللَّه

نمی گویید، بنابراین چرا ما را منع می کنید که ما به عیسی روح اللَّه بگوییم.

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: این دو سخن همانند هم نیستند، چه این که سخن ما درباره خلیل و دوست بودن ابراهیم است و خلیل یا مشتق از خَلّت است و یا از خُلّت. خلت به فتح به معنای فقر و فاقه است، چه این که ابراهیم خلیل پروردگارش بوده یعنی فقیر بوده و به تمام وجود ملتفت به پروردگار بوده و از دیگران اعراض نموده و بی نیاز، زیرا به هنگامی که خواسته او را به آتش بیفکنند، او را در منجنیق انداختند، خداوند جبرئیل را به سوی وی فرستاد و فرمود: بنده ام را دریاب، جبرئیل به نزد خلیل آمد و او را در هوا ملاقات کرد، به او گفت: هر چه می خواهی مرا دستور ده، چه این که خداوند مرا فرستاد تا تو را یاری کنم.

فرمود: خداوند مرا کافی است وخوب وکیلی است، من از غیر او چیزی نمی خواهم، من به جز او به احدی نیاز ندارم، به همین خاطر خداوند او را خلیل خویش نامید یعنی کسی که فقیر و محتاج و ملتفت به اوست و به دیگران توجه و نیازی ندارد، اکنون که معنای خلت معلوم گردید حضرت ابراهیم به معنای آن رسید و بر اسرار آن دست یافت، و هیچ کس دیگر بدان دست نیافت،، پس معنای خلت دانای به خدا و امور خداست، این معنا باعث تشبیه خدا به خلقش نمی شود...» حدیث یاد شده طولانی است ما به اندازه نیازمان نقل کرده ایم.

خدای تعالی فرمود: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاهَ لِیبْلُوَکُمْ أَیکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»(643) یعنی: «کسی که

مرگ و زندگی را آفرید تا شما را آزمایش کند که کدامین کس بهتر عمل می کند».

در این که مرگ را بر حیات مقدم داشته دلیل روشن بر این است که مراد از مرگ بیرون رفتن روح از بدن نیست، بلکه مرتبه فقر و عدم می باشد، واین مرتبه از ایمان، ایمان خاص الخاص اهل ولایت و طبقه چهارم در آیه از مرتبه احسان است.

و بعد از رسیدن به این مرتبه تو را راهنمایی می کند که این مرتبه فقر صرف است، بنابراین چگونه می تواند وجود را بیافریند و انشاء و احیاء زندگان و اماته مردگان نماید، در حالی که خود به دیگری ثابت و موجود است و قیوم و نگه دار وی از حد عدم، منزه و از عروض وجود بر آن برتر است. او از همه مراتب غایب و در هر منزلتی شاهد، موجودیت او به واسطه وجود، (عارض نیست) و در تصرف خود به نزول و صعود نیاز ندارد، نزدیک از او دور نیست و بعید به او نزدیک نیست، عالمی بدون علم و زنده ای بدون حیات است، پیوسته بوده است.

علم و قدرت و وجود و حیات و سمع و بصر عین ذات او هستند.

هنگامی که در او متحیر و سرگردان شدی و عالم عدم در او غوطه ور شد و بهای آن در سنای آن مضمحل گردید، به وجود و حقیقت خودت دست پیدا کردی، حقیقتی که به انانیت تو محدود می باشد، و همان آیه اللَّه کبری و مثل اعلی واسم اعظم خداست در هر موجود مثل او موجود است و این مرتبه مرتبه حیرت است که اسم و رسمی ندارد، و وقتی سناء

این عالم آشکار شد، به آخرین مراتب امکان رسیدی، و هیچکس هر کس خواهد باشد نمی تواند از این مرحله بگذرد.

که این ولایت پروردگارش می باشد، عنایت الهی او را دریافت و آن حقیقت غروب کرد هنگامی که آن کوکب غروب کرد ماه را دید، یعنی مرتبه ولایت کلیه و وجود صرف را مشاهده نمود، و از آن به ماه و از مرتبه اللَّه به کوکب تعبیر نمود، زیرا عالم وجود کلی نسبت به کوکب و نورانیت آن وسعت بیشتری داشت به همین لحاظ خیال کرد ولایت قمری پروردگارش می باشد، عنایت الهی دست او را گرفت و وجود او نیز افول کرد و عالم عدم که اولین ظهور حقیقت نبوت در عالم شهادت و عالم مفاتیح است ظهور نمود، و از این حقیقت به خورشید تعبیر کرد، زیرا شدت ظهورش مانع از ادراک است، چنان که نور خورشید مانع از دیدن خورشید است، در حالی که هیچ ابری مانع نمی باشد، هنگامی که عالم عدم نیز به عنایت الهی غروب کرد چه این که این مراتب در عالمشان حادثند وفانی می شوند ولی او باقی است، پس آنها حادث و مخلوق هستند و محدث و خالقی می خواهند، لذا فرمود: «یا قَوْمِ إِنِّی بَرِی ءٌ مِمَّا تُشْرِکُونَ» یعنی: «از آنچه شما شرک می ورزیدید متنفرم». چه این که در خود حقیقتی یافتم که بی نهایت است، این حقیقت قبل از وجود همه مراتب موجود بود و بعد از آنها نیز باقی است، با این که من مخلوق و حادث هستم، و آن حقیقت در عالم من شریک و ضد و ندی ندارد، بعد از ایجاد مراتب من، از بین می روند و او هر چه بخواهد انجام می دهد و هر چه اراده کند حکم می کند، پس چگونه درباره پدید آرنده و ایجاد

کننده و آفریننده و کسی که منزه از شباهت با من و اتصاف به صفت من هست می اندیشید، من از آنچه شرک می ورزید بیزارم.

و «من روی خود را به سوی او کردم» یعنی انانیت خویش را که بیان کردم به طرف خداوندی که آسمانها و زمین را هماهنگ آفرید نمودم و من از شرک ورزندگان نیستم، یعنی به خداوندی که مبدای عوالم علوی و سفلی در خودم می باشد روی می آورم، و این انانیت خود را متوجه پروردگار و محدث و خالق و آفریننده و کسی که ناصیه من در دست اوست می نمایم، و از هر چه فانی است دور می شوم و به سوی ازلی و ابدی می روم، و من از کسی که با خدا و دیگران را شریک قرار می دهد بیزارم.

هنگامی که ابراهیم ملکوت خداوند را دید و به مرتبه یقین و موت رسید، آنگاه مرگش نسبت به خدای تعالی را دید، چنان که خداوند از او حکایت نموده: «قُلْ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیای وَ مَماتِی للَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ لا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ»(644)در این هنگام خداوند به او افتخار امامت را عنایت فرمود و فرمود: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیتِی قالَ لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ.»

در کافی(645) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍعلیه السلام قَالَ سَمِعْتُهُ یقُولُ إِنَّ اللَّهَ اتَّخَذَ إِبْرَاهِیمَ عَبْداً قَبْلَ أَنْ یتَّخِذَهُ نَبِیاً وَ اتَّخَذَهُ نَبِیاً قَبْلَ أَنْ یتَّخِذَهُ رَسُولًا وَ اتَّخَذَهُ رَسُولًا قَبْلَ أَنْ یتَّخِذَهُ خَلِیلًا وَ اتَّخَذَهُ خَلِیلًا قَبْلَ أَنْ یتَّخِذَهُ إِمَاماً فَلَمَّا جَمَعَ لَهُ هَذِهِ الْأَشْیاءَ وَ قَبَضَ یدَهُ قَالَ لَهُ یا إِبْرَاهِیمُ إِنِّی

جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إماماً» یعنی: «خدای تبارک و تعالی ابراهیم را قبل از این که رسول بگیرد او را نبی گرفت، و خداوند قبل از این که ابراهیم را خلیل بگیرد او را پیامبر گرفت، و قبل از این که خداوند ابراهیم را امام بنماید، او را خلیل گرفت، هنگامی که همه اشیاء برای او جمع شد فرمود: إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً...الحدیث.

و در عیون(646) از امام رضاعلیه السلام در حدیثی طولانی نقل شده است که: «إن الإمامه خص اللَّه بها إبراهیم الخلیل علیه السلام بعد النبوه و الخله مرتبه ثالثه و فضیله شرفه بها و أشاد بها ذکره فقال عز و جل إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» یعنی: «خداوند امامت را بعد از نبوت و خلت ویژه ابراهیم خلیل قرار داد، لذا امات مرتبه سوم آن حضرت است و خداوند او را به امامت مشرف ساخت» و آیه شریفه «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» به آن اشاره کرده است.

و در کافی(647) همانند این از آن حضرت روایت شده است.

دلیل بر تأویل آیه به مطالب فوق روایت قمی است، گفت: «سئل أبو عبد اللَّه عن قول إبراهیم هذا رَبِّی أشرک فی قوله هذا رَبِّی فقال لا من قال هذا الیوم فهو مشرک، و لم یکن من إبراهیم شرک و إنما کان فی طلب ربه و هو من غیره شرک» یعنی: «از امام صادق علیه السلام از سخن ابراهیم که فرمود «هذا رَبِّی» پرسیدند، آیا در این گفته مشرک شد. فرمود: هر کس امروز چنین بگوید مشرک است، و از ابراهیم شرکی روی نداده است، چه این که ابراهیم در جستجوی پروردگارش بوده، ولی اگر دیگری چنین بگوید مشرک است. عیاشی(648) نظیر آن

را روایت کرده و این را اضافه کرده است که: «به علت این که ابراهیم جویای پروردگارش بوده ولی به کفر نرسیده بود، لذا هر کس چنین تفکری نماید منزلتی همانند ابراهیم دارد».

پس مرتبه اسم اللَّه مرتبه عبودیت و مرتبه نبوت مرتبه وجود است و مرتبه رسالت رساندن و تبلیغ دریافت هایش به مردم است، پس این مرتبه ظاهر نبوت بوده و مرتبه دیگری به شمار نمی رود. و مرتبه عدم مرتبه خلت است و امامت مرتبه ای است که به عالم حیرت می رساند، و در آنجا به حقیقت و انانیت خویش دست پیداکند که منتهای سیر مردم است. به همین خاطر حبرئیل حامل منصب نبوت و رساننده احکام رسالت و عزرائیل حامل منصب خلت می باشد، ولی خداوند برای منصب امامت حاملی قرار نداده، و فرمود: «إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماما» و در فقره «مهبط الوحی» تفاوت بین این مراتب و روایات آنها بیان شد.

اکنون که مطالب فوق بیان شد، روشن شد که ایشان ائمه علیه السلام هستند و دعاه به خدا و رهبران هدایت هستند، چه اینک هدایت از اسم اللَّه نشأت گرفته و اسم اللَّه سّر ایشان است و بعد از طی درجات با آن به مرتبه احسان و حقیقت می توان رسید.

مالک است، و بر رب و شریف و فاضل و کریم و حلیم و کسی که اذیت های قوم خود را تحمل می کند و بر زوح و مقدم اطلاق می شود.

گویم: ظاهر این است که حقیقت سیادت به معنای مجد و شرف است و دیگر معانی از لوازم آن می باشد، و مجد عبارت از علو است که کنه آن درک نمی شود، و تفاوت بین مجد و شرف این است که مجد به لحاظ ذات و شرف به لحاظ ملکات و صفات می باشد، و به خواست خدا در «و مجدتم کرمه» شاهد آن را می آوریم، و لذا رسول خدا مجد ذاتی و شرافت صفاتی و ملکاتی را در جمله سید در لفظ «أَنَا سَیدُ وُلْدِ آدَمَ وَ لَا فَخْرَ»(649)جمع کرده است.

ولاه جمع والی است و ولی به معنای اولی به تصرف در مواردی که بر آن ولایت دارد می باشد.

و دانستید که ایشان به همه آن معانی سادات خلقند و والیان ایشان می باشند چه این که خداوند فرمود: «إِنَّما وَلِیکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا»(650) و نیز سخن خدای تعالی:«النَّبِی أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ...»(651)و نیز رسول خدا فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِی مَوْلَاهُ»(652) و نیز دیگر اخبار بر مطلب بالا دلالت دارد.

دیگر حفظ می کردند، تا از آب باز گردند.

و «حماه» جمع «حامی» از «حمی الطبیب المریض ما یضره» یعنی: «طبیب مریض را از غذاهای زیان آور بازداشت» پس امامان «ذاده» هستند یعنی ایشان به اعتبار این که شیعیان را جمع می کنند و از اختلاط با پیروان مخالفان باز میدارند «ذاده» ایشان می باشند، و «حماه» به اعتبار این است که ایشان از کارهای زشت و ملکات بد و عقاید هلاک کنند شیعیان را باز می دارند.

القرآن و اهل ذکر آل محمد هستند، و در کافی به اضافه این آمده است که «امر اللَّه بسؤالهم و لم یؤمروا بسؤال الجهال؛ خداوند به مردم فرمان داد که از ایشان بپرسند، و به ایشان دستور داده نشد که از جاهلان پرسند».

و نیز دیگر اخبار بر این مطلب دلالت دارد.

از همین مطلب فهمیده می شود که حقیقت قرآن و حقیقت رسول صلی الله علیه وآله یکی است، چنان که در ابتدای کتاب در بیان حقیقت نبوت و نیز «حمله کتاب اللَّه» بیان شد.

این دعا به «بکم فتح اللَّه و بکم یختم» بدان اشاره دارد، چنان که آیه شریفه: «بَقِیهُ اللَّهِ خَیرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ.»

و در کافی(664) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که: «فَصَعِدَ جَبَلًا لِیشْرِفَ عَلَیهِمْ فَقَالَ بِأَعْلَی صَوْتِهِ یا أَهْلَ الْمَدِینَهِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا أَنَا بَقِیهُ اللَّهِ یقُولُ اللَّهُ بَقِیتُ اللَّهِ خَیرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَ ما أَنَا عَلَیکُمْ بِحَفِیظٍ قَالَ وَ کَانَ فِیهِمْ شَیخٌ کَبِیرٌ فَأَتَاهُمْ فَقَالَ لَهُمْ یا قَوْمِ هَذِهِ وَ اللَّهِ دَعْوَهُ شُعَیبٍ النَّبِی وَ اللَّهِ لَئِنْ لَمْ تُخْرِجُوا إِلَی هَذَا الرَّجُلِ بِالْأَسْوَاقِ لَتُؤْخَذُنَّ مِنْ فَوْقِکُمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ»؛ آن حضرت بر کوهی مشرف بر شهر مدین بالا رفت، چه این که اهل مدین در شهر را بسته بودند، آن حضرت اهل شهر را مورد خطاب قرار داد و فرمود: ای شهری که اهلش ستمگرند، من بقیه اللَّه هستم، خداوند می فرماید: «بَقِیهُ اللَّهِ خَیرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَ ما أَنَا عَلَیکُمْ بِحَفِیظٍ»(665) فرمود: در بین ایشان مردی سالخورده بود، به نزد مردم شهر آمد و گفت: ای قوم به خدا سوگند این نفرین شعیب است، به خدا سوگند اگر به سوی این مرد نروید و او را در شهر وارد نکنید از بالا و پایین عذاب بر شما نازل شود...الحدیث».

و در اکمال(666) از آن حضرت روایت شده که فرمود: «اولین آیه ای که حضرت قائم به هنگام قیام می خواند آیه: «بَقِیهُ اللَّهِ خَیرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ» آنگاه می فرماید: «أنا بقیه اللَّه فی أرضه و خلیفته و حجته علیکم فلا یسلم علیه مسلم إلا قال السلام علیک یا بقیه اللَّه فی أرضه» یعنی: «من بقیه اللَّه و حجت و

خلیفه خدا بر شما هستم، هر مسلمانی که به او سلام می کند می گوید: درود بر تو ای بقیه اللَّه بر روی زمین.

أَکْبَرُ مِنْ کُلِّ شَی ءٍ فَقَالَ وَ کَانَ ثَمَّ شَی ءٌ فَیکُونُ أَکْبَرَ مِنْهُ فَقُلْتُ وَ مَا هُوَ قَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ مِنْ أَنْ یوصَفَ».

یعنی: «اللَّه اکبر از چه چیزی بزرگتر است؟

پاسخ دادم: اللَّه از همه چیز بزرگ تر است.

فرمود: پس چیزی وجود دارد که اللَّه از آن بزرگ تر است.

پاسخ دادم: پس چگونه؟

فرمود: خدا بزرگ تر از آن است که به وصف درآید.

عنوان مثال نور نمی تواند علت ظلمت باشد، و اثر وجود نمی تواند عدم باشد، و خیر نمی تواند مولد شر باشد و هدایت نمی تواند باعث گمراهی گردد، و برعکس، و از همین جا اسم مضل در عرض هادی نشأت می گیرد و شیطان در عرض اللَّه و ظلمت در عرض نور قرار می گیرد.

و خلاصه اسماء غیر حسنی در عرض اسماء حسنی و عروه الوثقی در عرض عروه غیر وثقی و امثال علیا در عرض غیر علیا واقع می گردند.

بنابراین گرچه سلب اسماء غیر حسنی از ذات امکان ندارد، چه این که باعث محدودیت صفات می شود، و نتیجه آن محدودیت تهدید ذات است لکن نمی توان خداوند رب الارباب را به آن اسماء وصف نمود، مگر این که خداوند اجازه دهد، و خداوند بسیار برتر از آن است که ستمگران می گویند.

الْقُرْآنِ» یعنی: «از امام ابوالحسن موسی بن جعفر درباره صفت پرسیدم؟

فرمود: از آنچه در قرآن آمده بیرون نروید».

اخباری(672) که در آن باب روایت کرده گرچه بیشتر آنها در نفی صورت و جسم و محدودیت است، لکن اگر اندکی تامل کنید آنها را شامل همه صفات می یابید، یعنی همه صفاتی را که با آوردن آنها برای خدا باعث شود که شایسته جلالت و کرامت وجه خدا نباشد شامل می شود، اگرچه آن صفات را از خدا نتوان نفی کرد، بنابراین باید خداوند را بزرگ داشت، و مثال را درباره سلاطین و شاهان آورد که زوال پذیرند، لذا گویم: از کمال انسان قوت شهوت اوست، و آیا می توانید به شاه در جمع مردم بگویید: ای کسی که دیشب با فلان زنت ده بار نزدیکی کردی و یا بگوید ای متغوط در حالی که شاه به هر دو صفت موصوف است و اگر این دو صفت نبودند می باید شاه در صفت اول ناکامل و در صفت دوم مریض باشد، و لذا خدای تعالی فرمود: «قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَیا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنی»(673) یعنی: «بگو: خدا را بخوانید و یا رحمن را بخوانید، هر یک را بخوانید خداوند دارای اسماء حسنی است».

اکنون که مطالب فوق را فهمیدید آل محمد اسماء خدا هستند که در سرّ و علانیه ای اختیار شده اند، چه این که ایشان اسماء حسنی خدا هستند که خداوند ایشان را برای خود برگزید و بندگانش را امر کرده که ایشان را در سرّ و علانیه به آن اسماء بخوانند چنان که فرمود: «وَ للَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها وَ ذَرُوا الَّذِینَ یلْحِدُونَ فِی أَسْمائِهِ سَیجْزَوْنَ ما

کانُوا یعْمَلُونَ»(674) یعنی: «خداوند را اسماء حسنی است، خداوند را با آن اسماء بخوانید و کسانی را که در اسماء خدا از راه بیرون می روند رها کنید، ایشان بر آنچه کرده اند عقاب می شوند».

عیاشی(675) از امام رضا روایت کردند که گفت: «إذا نزلت بکم شده فاستعینوا بنا علی اللَّه و هو قول اللَّه» وَ للَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها «قال قال أبو عبد اللَّه نحن و اللَّه الأسماء الحسنی الذی لا یقبل من أحد إلا بمعرفتنا قال فادعوه بها».

یعنی: «هنگامی که شدتی به شما روی آورده ما را واسطه قرار داده و از خدا کمک بخواهید، چه این که خداوند فرمود: «خداوند را اسماء حسنی است خدا را با آن اسماء بخوانید، فرمود: امام صادق فرمود: به خدا سوگند ما اسماء حسنی هستیم که خداوند جز به معرفت ما از کسی نمی پذیرد، فرمود: پس او را به اسماء حسنی بخوانید».

اما در سّر همان است که در شرح «ابواب الایمان» و «الدعوه الحسنی» بیان کردیم، و در علانیه با روی آوردن به خدا و مردن در دست ایشان و دوستی و شفیع قرار دادن ایشان، چنان که خداوند: قسم به جان خورده که اگر سائلی ایشان را واسطه قرار دهد او را رد نکند و آروزومندی را ناامید نکند».

چنان که در تفسیر امام ابو محمد حسن عسگری علیه السلام(676) روایت شد که فرمود: علی بن حسین فرمود: پدرم از رسول خدا حدیث کرد که آن حضرت فرمود: «یا عباد اللَّه إن آدم لما رأی النور ساطعا من صلبه.... فرأی أشباحنا. فقال یا رب ما هذه الأشباح قال اللَّه تعالی یا آدم هذه أشباح أفضل خلائقی و بریاتی

هذا محمد و أنا المحمود الحمید فی أفعالی، شققت له اسما من اسمی. و هذا علی، و أنا العلی العظیم، شققت له اسما من اسمی. و هذه فاطمه و أنا فاطر السماوات و الأرض، فاطم أعدائی عن رحمتی یوم فصل قضائی، و فاطم أولیائی عما یعرهم و یسیئهم فشققت لها اسما من اسمی. و هذان الحسن و الحسین و أنا المحسن [و ]المجمل شققت اسمیهما من اسمی هؤلاء خیار خلیقتی و کرام بریتی، بهم آخذ، و بهم أعطی، و بهم أعاقب، و بهم أثیب، فتوسل إلی بهم. یا آدم، و إذا دهتک داهیه، فاجعلهم إلی شفعاءک، فإنی آلیت علی نفسی قسما حقا [أن لا أخیب بهم آملا، و لا أرد بهم سائلا. فلذلک حین زلت منه الخطیئه، دعا اللَّه عز و جل بهم فتاب علیه و غفر له» هنگامی که آدم نوری را دید از صلب او می درخشد... تا این که حدیث را به اینچا رساند که: پس اشباح ما را دید، و پرسید: پروردگارم! این اشباح چیستند؟ خداوند فرمود: ای آدم! این اشباح برترین مخلوقات منند، این محمد و من حمید و محمود در کارها هستم، برای او اسمی از اسم خود مشتق کردم و این علی و من علی عظیم هستم، اسمی را برای او از اسم خویش مشتق نمودم و این فاطمه و من فاطر آسمانها و زمین هستم، دشمنانم را از رحمت خود در روز قضاوت می برّم و دوستانم از آنچه بر ایشان طاری می شود و باعث عیب در آنها می شود جدا می کند به همین خاطر از اسم خود برای او اسمی مشتق کردم و این حسن و او

حسین است و من محسن مجمل هستم، اسمی برای ایشان از اسم خود مشتق نمودم ایشان بهترین مخلوقاتم و گرامی ترین انسانها هستند و به ایشان می گیریم و به ایشان می دهیم و به ایشان عقاب می کنم و به ایشان ثواب می دهم، ای آدم ایشان را وسیله ای نزد من قرار ده و هنگامی که مشکلی پیش آمده ایشان را به نزد من شفیع نما من بر خودم سوگندی به حق خوردم که به واسطه ایشان آرزومندی را ناکام نگدارم و خواهنده ای را به واسطه ایشان رد نکنم؛ به همین خاطر که به گناه افتاد خدای عزوجل را به ایشان خوانده، خداوند توبه او را پذیرفت و بخشید».

علت این که آنها را برای خویش برگزید و دیگر اسماء را انتخاب ننمود این است که ایشان آیات تامه و امثال علیا و اسماء کبری هستند که از همه جمال و جلال او حکایت می کنند، چنان که در شرح «و عتره خیره رب العالمین» بیان شد.

وَ لِسَانَهُ الَّذِی ینْطِقُ بِهِ وَ یدَهُ الَّتِی یبْطِشُ بِهَا إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیتُهُ».

یعنی: «هر کس ولی مرا خوار کند پرچم جنگ با من را بالا برده، هیچ چیزی را بنده ام محبوب تر از واجب وسیله تقرب قرار نداده، بنده هم نافله ای را برای نزدیکی به من می آورد تا این که من دوستش می دارم، وقتی دوستش بدارم گوش او می شوم که با آن می شنود، و چشمش می گردم که با آن می بیند، و زبانش می شوم که با آن سخن می گوید و دستش می شوم که با آن می گیرد، اگر مرا بخواند او را پاسخ می دهم و اگر از من چیزی بخواهد به او می دهم...».

و امامان در گفتار از او پیشی نمی گیرند و به فرمان وی کار می کنند، بنابراین ایشان مطلقا حزب خدا هستند.

نشناخت در آخرت گامش می لغزد و در آتش دوزخ می افتد». این صراط در ظاهر بود.

اما صراط در باطن نور اسم خداست که در هر نفسی از سرّ آل محمد که قوام همه خیرات است به ودیعت نهاده شده است.

در تفسیر فرات بن ابراهیم علیه السلام از عبیدبن کثیر با حدیث متصل از ابوهریره نقل کرده است که: «رسول خدا فرمود: أتانی جبرئیل فقال أبشرک یا محمد بما تجوز علی الصراط قال قلت بلی قال تجوز بنور اللَّه و یجوز علی بنورک و نورک من نور اللَّه و تجوز أمتک بنور علی و نور علی من نورک وَ مَنْ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لَهُ مع علی نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ» یعنی: «جبرئیل به نزد من آمد و گفت: ای محمد تو را بشارت می دهم که با چند چیز از صراط عبور کنی فرمود: به جبرئیل پاسخ دادم، بگو! جبرئیل گفت: تو به نور خدا عبور می کنی و علی به نور تو و نور تو از نور خداست و امت تو به نور علی عبور می نمایند و نور علی از نور توست، و هر کس را خداوند نور نداد نوری ندارد».

در عقائد صدوق(682) آمده است: «و قال النبی صلی الله علیه وآله وسلم لعلی یا علی إذا کان یوم القیامه أقعد أنا و أنت و جبرئیل علی الصراط فلا یجوز علی الصراط إلا من کانت معه براءه بولایتک» یعنی: «پیامبر به علی فرمود: ای علی! به هنگامی که روز قیامت شود من و تو و جبرائیل بر صراط می نشینیم هیچ کس ار صراط عبور نمی کند مگر این که جواز ولایت تو را دارد».

و نیز اخبار دیگری در این زمینه

وجود دارد.

یا أَبَا خَالِدٍ لَنُورُ الْإِمَامِ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِیئَهِ بِالنَّهَارِ وَ هُمْ وَ اللَّهِ ینَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یحْجُبُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نُورَهُمْ عَمَّنْ یشَاءُ فَتُظْلَمُ قُلُوبُهُمْ وَ اللَّهِ یا أَبَا خَالِدٍ لَا یحِبُّنَا عَبْدٌ وَ یتَوَلَّانَا حَتَّی یطَهِّرَ اللَّهُ قَلْبَهُ وَ لَا یطَهِّرُ اللَّهُ قَلْبَ عَبْدٍ حَتَّی یسَلِّمَ لَنَا وَ یکُونَ سِلْماً لَنَا فَإِذَا کَانَ سِلْماً لَنَا سَلَّمَهُ اللَّهُ مِنْ شَدِیدِ الْحِسَابِ وَ آمَنَهُ مِنْ فَزَعِ یوْمِ الْقِیامَهِ الْأَکْبَرِ».

یعنی: «از امام باقر از آیه: «وَ فآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِی أَنْزَلْنا» پرسیدم، فرمود: ای ابا خالد به خدا قسم نور ائمه از آل محمد تا روز قیامت هستند، به خدا سوگند ایشان نوری هستند که نازل شده اند، و ایشان نور در آسمانها و در زمین هستند،به خدا سوگند ای اباخالد نور امام در دلهای مؤمنین از خورشید روشن کننده در نهار روشنتر است، ایشان دلهای مؤمنین را پر نور می کنند و خداوند نور ایشان را از هر کس بخواهد حاجب می شود ولذا دلهای ایشان تاریک می گردد.

به خدا سوگند ای اباخالد بنده ای ما را دوست نمی دارد و ما را ولی قرار نداده مگر این که خداوند دلش را پاک می کند، خداوند دل بنده ای را پاک نمی کند مگر این که آن بنده تسلیم ما می شود و هر گاه تسلیم ما شد خداوند او را از حساب سخت و شدید حفظ می کند و از وحشت های روز قیامت ایمن می نماید».

و در شرح «مصابیح الدجی» اخباری در این باب بیان شد.

از آن باب و ابواب دیگر اخباری وجود دارد که دلالت می نماید که مراد از نور امام است و آنچه

در دلهای مؤمنین است سرّ آل محمد از مرتبه اسم اللَّه است که مطلقا در مرتبه عالم شهادت ظاهر است؛ و دیگر اسماء حسنی را ظاهر می سازد و به همین خاطر گفتند که نور به خود ظاهر است ولی دیگران را آشکار و اظهار می کند.

فایده آن امید به او و قطع امید از دیگران است چنین ایمانی با تخلیه از عالم جسم و خیال و وهم و نفس و رسیدن به ساحت اسم خدا و مشاهده او به وجود می آید، و هنگامی که خدا را مشاهده کرد و شناخت، خداوند موسوم به اللَّه اسمی را می شناسد، چنان که در شرح «و ابواب الایمان» و در شرح «و القاده الهداه» به تفصیل بیان کردیم.

و در فقره «لا اله الا اللَّه» اشاره به مراتب معرفت و توحید دارد، کلمه «لا» اشاره به مرتبه ی اضمحلال و فنا در عوالم اسم عالم و اسم علیم و عالم علم و عالم اسم مستأثر دارد که قبلا اشاره کردیم که در این عوالم به حقایق و وجودات اشاره نمی شود ولو اشاره عدمیه و از خدای تعالی شأنه باشد.

و کلمه «اله» اشاره به مرتبه تعین آن در عالم تمیز وجودات و مفاتیح از عوالم الهی دارد که به اشاره وجودی تنها از ناحیه خدا به آن اشاره می شود.

و البته مردم به اشاره عدمی می توانند به آن مرتبه اشاره کنند.

و کلمه «الا» اشاره به مرتبه وجود کلی دارد. و آن کلمه استثناء است که دلالت می کند بر این که این عالم دارای دو روی است: رویی به عالم غیب و آن روی به نام خاصی نامیده نمی شود، و رویی به عالم خلق و همین روی وجود نامیده می شود و آن مرتب نبوت است که جهت استفاضه از عالم غیب و حق تعالی و جهت افاضه به عالم شهادت و خلق است.

و کلمه اللَّه اشاره به عالم وجود نوری دارد که ظاهر به ذات و مظهر دیگران

است و این مطلب را به طور مشروح در «و القاده الهداه» در آوردیم.

این ترتیب اشاره دارد به این که حق معرفت این است که خلق به حق تعالی شناخته می شود و نه حق به خلق چنان که در کافی(691) به اسنادش به منصور بن حازم از امام صادق علیه السلام روایت شده که گفت: «قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یعْرَفَ بِخَلْقِهِ بَلِ الْخَلْقُ یعْرَفُونَ بِاللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ» یعنی: «به امام صادق گفتم: خداوند بزرگتر و گرامیتر از این است که به خلقش شناخته شود بلکه خلق به خدا شناخته می شود حضرت فرمود: مطلب همین است الحدیث»

در شرح «وحده» گوییم: بدانکه وحدت دو گونه است: 1- وحدت ذاتیه 2- وحدت عددیه.

1- وحدت ذاتیه عبارت از این است که برای ذات به لحاظ خودش نمی توان دومی در عرض آن فرض کرد و به این و آن به آن دو اشاره کرد چه این که هرگز ذات در ازل و ابد از بین نمی رود، بنابراین انتزاع وحدت منشایی جز عدم انقطاع ذات ندارد.

2- وحدت عددیه عبارت از چیزی است که بر معدود به علت محدود بودن و منقطع بودن و صادق نبودن بر دو و دیگر اعداد که به این و آن به آن اشاره می شود عارض می گردد پس منشای انتزاع در وحدت عددی معروض وحدت نیست بلکه منشای انتزاع آن چیزی است که وحدت در واحد بر آن مبتنی است یعنی انقطاع معدود و معروض از معروض و معدود دیگر اعداد.

واحد به این اعتبار بر آن اطلاق می شود که عدم حق تعالی را محدود و منقطع نمی کند، عدم نه در ابتدا محدودیت نمی آورد لذا خداوند ازلیت دارد، و در نهایت نیز عدم بر او طاری نمی شود و او را قطع و محدود نمی سازد لذا ابدیت وی را از بین نمی برد، و وجود طارد عدم نیز او را قطع نمی کند، بلکه وجود خدا عین ذات اوست که از عدم وجود پیشی گرفته است.

همانطور که در خطبه امیرالمومنین علیه السلام در بیان(692) حقیقت نبوت روایت شده است فرمود: «لَا تَصْحَبُهُ الْأَوْقَاتُ وَ لَا تَرْفِدُهُ الْأَدَوَاتُ سَبَقَ الْأَوْقَاتَ کَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ» یعنی: «زمان با او همراهی ندارد و از ادوات کمک نگرفته است وجود خداوند از زمان پیشی گرفته و وجودش از عدم سبقت گرفته و ازلیت او از ابتدا جلو زده است».

بنابراین نمی توان چیزی را در عرض ذات قرار داد، گرچه به عنوان ابطال و عدم باشد.

و این که فرمودند: «کَانَ اللَّهُ وَ لَا شَی ءَ»(693) یعنی: «خداوند بود و هیچ چیز با او نبود».

برای بیان عدم انقطاع ذات و عدم امکان تصور چیزی در عرض ذات بوده است.

اما احد به اعتبار عدم اجزاء برای ذات است، چه این که ذات همانند اعداد کامل تجزیه نمی پذیرد، مثلا نمی تواند علم جزیی و وجود جزیی دیگر و قدرت جزیی دیگر باشد، و همین طور دیگر اجزاء بلکه خداوند عین علم و قدرت و وجود است.

آنچه را که بر آن قدرت دارد را می داند، و به آنچه می داند قدرت دارد، بلکه کمال توحید حق نفی صفت از اوست، چنان که مولی امیرالمومنین علیه السلام در خطبه وسیله(694) که

در کافی روایت شده فرموده است و از آن جمله این است: «بَلْ هُوَ الَّذِی لَا یتَفَاوَتُ فِی ذَاتِهِ وَ لَا یتَبَعَّضُ بِتَجْزِئَهِ الْعَدَدِ فِی کَمَالِ» یعنی: «اوست خدایی که ذاتش بسیط است و در عین کمال همانند عدد اجزاء ندارد».

و مولی سیدالساجدین(695) در دعای خود در حالی که به سوی خداوند بی قراری می کرد فرمود: «لَکَ یا إِلَهِی وَحْدَانِیهُ الْعَدَدِ، وَ مَلَکَهُ الْقُدْرَهِ الصَّمَدِ» یعنی: «هرکس متصف به کمال شود کمالش همانند عدد که دارای اجزایی است اجزاء دارد، پس قدرت او غیر از علم و علمش غیر از دیگر کمالات می باشد در حالی که اگر کمالات تو را استقصا کنیم و آنها را جمع نماییم و یکی کنیم همان ذات تو می شود که از همه اشیاء کفایت می کند ولی هیچ چیز نمی تواند بدون آن خود کفا باشد، پس این که آن حضرت فرمود: «لک وحدانیه العدد» یعنی: «توحید اعداد شود یعنی اعداد یکی گردد».

وقتی مطلب یاد شده را فهمیدید پس مراد از وحدت وحدت ذاتیه است و نه وحدت عددیه، به همین خاطر بعد از آن فرمود: «لا شریک له» یعنی چون غیر متناهی است فرض شریک امکان ندارد، نه این که شریک ندارد. ولی پشت سر آن نفرمود: او متعدد نیست و یا دو تا نیست.

پس از این مطلب معلوم گردید که مراتب توحید چهار است:

1- توحید آثار، یعنی بازگشت همه آثار به اسماء حسنی است و اسماء حسنی نیز مراتب و شؤون اسم اللَّه هستند و او واحد است.

2- و اسم اللَّه نیز اثر وجود مطلق است که فعل و شعاع مرتبه عدم است، و این وجود مطلق نیز واحد است.

3-

و مرتبه عدم صفت چیزی است که در اسم مستأثر فانی و مستهلک می باشد، و مرتبه عدم واحد است.

4- و وحدت اسم مستأثر ذاتی آن است.

افْتَرَضْتُ عَلَیهِ وَ إِنَّهُ لَیتَقَرَّبُ إِلَی بِالنَّافِلَهِ حَتَّی أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذِی یبْصِرُ بِهِ وَ لِسَانَهُ الَّذِی ینْطِقُ بِهِ وَ یدَهُ الَّتِی یبْطِشُ بِهَا».

مرتبه دوم توحید ملائکه است که ادعا نموده اند که وجودی در قبال وجود حق تعالی دارند: و گفتند: «وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ»(702)

مرتبه سوم: توحید اولی العلم هست که در دست رب العالمین فانی شدند و گمان کرده اند که مرده اند با این که نمرده بودند تا این که مرگ خود را از خدا نیز دیدند، مثل حضرت ابراهیم علیه السلام و رسول خداصلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام آن حضرت که گفتند: «قُلْ إِنَّ صَلاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیای وَ مَماتِی للَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».

برترین مراتب توحید مرتبه اول است، چه این که فرمود: «قائِماً بِالْقِسْطِ» این جمله فقط حال «اللَّه» است چه این که مفرد است، پس دلالت می کند که ملائکه و اولواالعلم به مرتبه قسط در توحید نرسیده اند، پس امام در بار اول به وحدانیت با همه مراتب سه گانه شهادت داد، ولی با همه معانی توحید موحد بود، آنگاه استدراک کرد و فرمود: «لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» و خواست بفهماند که برترین مراتب شهادت آنست که خداوند با آن در کتاب خود شهادت داده چه این که مؤثری جز «هو» نیست، و لذا خداوند به پیامبرش توحید خالص را تلقین کرد که بندگانش می توانند آنرا بیاورند و فرمود: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ» و خواست بفهماند که همه تأثیرات از آن کسی است که از همه عوالم غائب است و در عین حال در

همه عوالم شاهد است، و لذا فرمود: «لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ».

و روایتی(703) که سابقا از امیرالمومنین بیان شد بر آن دلالت دارد.

و آن در آموختن خضرعلیه السلام اسم اعظم را به آن حضرت و تصدیق پیامبرصلی الله علیه وآله آمده است که فرمود: «یا هو یا من لا هو الا هو». بلکه اگر در این مرتبه اندیشه کنی آن را مرتبه وحدت می یابید نه مرتبه توحید.

و نیز روایت(704) امام صادق علیه السلام که قبلا روایت شد بر آن دلالت دارد که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ أَجَلُّ وَ أَکْرَمُ مِنْ أَنْ یعْرَفَ بِخَلْقِهِ بَلِ الْخَلْقُ یعْرَفُونَ بِاللَّهِ» بفهم و غنیمت شمار!

چه زمانی پروردگار ما موجود بود؟ فرمود: ای یهودی! به کسی می گویند که از چه زمانی بوده که نبوده و موجود شده، او بدون وجود دیگر موجود است، موجودی که کیفیت و چگونگی ندارد».

معنایی که برای عزت کردیم در روایت کافی(705) به اسنادش به محمد بن عطیه نیز آمده است: «جاء رجل إلی أبی جعفرعلیه السلام من أهل الشام من علمآئهم فقال: یا أباجعفر! جئت أسألک عن مسأله قد أعیت علی أن أجد أحداً یفَسِّرُهَا وَ قَدْ سَأَلْتُ عَنْهَا ثَلَاثَهَ أَصْنَافٍ مِنَ النَّاسِ فَقَالَ کُلُّ صِنْفٍ مِنْهُمْ شَیئاً غَیرَ الَّذِی قَالَ الصِّنْفُ الآخَرُ فَقَالَ لَهُ أَبُو جَعْفَرٍعلیه السلام مَا ذَاکَ قَالَ فَإِنِّی أَسْأَلُکَ عَنْ أَوَّلِ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ خَلْقِهِ فَإِنَّ بَعْضَ مَنْ سَأَلْتُهُ قَالَ الْقَدَرُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الْقَلَمُ وَ قَالَ بَعْضُهُمُ الرُّوحُ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍعلیه السلام مَا قَالُوا شَیئاً أُخْبِرُکَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی کَانَ وَ لَا شَی ءَ غَیرَهُ وَ کَانَ عَزِیزاً وَ لَا أَحَدَ کَانَ قَبْلَ عِزِّهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یصِفُونَ وَ کَانَ الْخَالِقُ قَبْلَ الْمَخْلُوقِ وَ لَوْ کَانَ أَوَّلُ مَا خَلَقَ مِنْ خَلْقِهِ الشَّی ءَ مِنَ الشَّی ءِ إِذاً لَمْ یکُنْ لَهُ انْقِطَاعٌ أَبَداً وَ لَمْ یزَلِ اللَّهُ إِذاً وَ مَعَهُ شَی ءٌ لَیسَ هُوَ یتَقَدَّمُهُ وَ لَکِنَّهُ کَانَ إِذْ لَا شَی ءَ غَیرَهُ وَ خَلَقَ الشَّی ءَ الَّذِی جَمِیعُ الْأَشْیاءِ مِنْهُ وَ هُوَ الْمَاءُ الَّذِی خَلَقَ الْأَشْیاءَ مِنْهُ فَجَعَلَ نَسَبَ کُلِّ شَی ءٍ إِلَی الْمَاءِ وَ لَمْ یجْعَلْ لِلْمَاءِ نَسَباً یضَافُ إِلَیهِ وَ خَلَقَ الرِّیحَ مِنَ الْمَاءِ؛ مردی از اهل شام خدمت امام باقرعلیه السلام رسید، و گفت: ای ابوجعفر آمدم تا از مطلبی بپرسم که دریافتن کسی که پاسخ درستی به

من بدهد خسته شدم، من از سه صنف پرسیدم: هر صنفی پاسخی داد که غیر از پاسخ اصناف دیگر بود. امام باقرعلیه السلام فرمود: آن مسأله چیست؟ گفت: من از اولین مخلوق خدا پرسیدم، برخی گفتند: قدر، برخی گفتند: قلم و برخی گفتند: آن روح است.

ابوجعفر پاسخ داد: ایشان مطلب درستی نیاورده اند. تو را خبر می دهم که خدای تبارک و تعالی بود و هیچ چیز نبود، و عزیز بود و هیچ کس قبل از عزّتش عزیز نبود، و این مراد از فرموده خداست: «سُبْحانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یصِفُونَ»(706) و خلق قبل از مخلوق بود، اگر حتما می بایست اولین مخلوق خدا از چیزی می بود باید هرگز این سلسله به جایی ختم نشود، و همیشه با خدا چیزی باشد در حالی که خداوند بود و هیچ چیز با او نبود، لذا خداوند چیزی را خلق کرد که همه اشیاء از آن چیزند، آن چیز آب است که خداوند اشیاء را از آن خلق کرد، پس همه اشیاء به آب نسبت دارند. ولی آب نسبتی به چیزی ندارد تا به آن اضافه پیدا کند، و باد را از آب آفرید... بنابراین «عزت» را عبارت از نفی اشیاء غیر خدا قرار داد و آن عالم عدم است که عالم تنزه ذات از صفت می باشد.

و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود:(707) «إلهی! هب لی کمال الانقطاع إلیک وأنر أبصار قلوبنا بضیآء نظرها إلیک حتّی تخرق أبصار القلوب حجب النور فتصل إلی معدن العظمه وتصیر أرواحنا معلّقه بعزّ قدسک... وألحقنی بنور عزّک الأبهج فأکون لک عارفاً وعن سواک منحرفاً؛ پروردگارم! وجود مرا به کلی فانی در خود نما! و چشم دلهای ما

را به تشعشع نظرت نورانی گردان تا بتواند نور چشمان دل ما حجاب های نور را بدرد و به معدن عظمت برسد و ارواح ما به عزّ قدس تو آویخته گردد... خدایم مرا به نور عزّ متلالو خود ملحق نما تا شناسای تو گردم و از دیگران جدا شوم».

این جمله دلالت دارد بر این که تا هنگامی که حجابی باقی باشد فنای کلی رخ نمی دهد و خداوند شناخته نمی گردد. بنابراین باید به عالم عدم رسید و فهمید که خداوند بالاتر از آن است. اسم حکیم نام مرتبه ولایت کلیه است، برای آن آورده شده تا اشاره نماید به این که خداوند از چیزی موجود نشده و از چیزی خلایق را خلق نکرده و دوستی ندارد تا او را از ذلت برهاند. بلکه او خود از وراء حجاب حکیم است. خداوند از اوصافی که برای او می آورند بسیار برتر است. «والحمد للَّه ربّ العالمین کما هو أهله وصلّی اللَّه علی محمد وآله الطاهرین».

یجعله إماماً، فلمّا جمع له الأشیآء قال: إنّی جاعلک للناس إماماً؛ خداوند ابراهیم را قبل از این که پیامبر بگیرد، بنده گرفت. و پروردگار او را قبل از رسالت پیامبر کرد، و خداوند قبل از خلیل گرفتن ابراهیم او را رسول گرفت و قبل از این که او را امام نماید او را خلیل نمود، هنگامی که این مقامات برای وی جمع شد، فرمود: همانا من تو را امام قرار دادم».

در این باره همانند روایت فوق اخباری دیگر(713) وجود دارند.

ادیان پیروز شود و آن در زمان قیام حضرت قائم علیه السلام است و خداوند ولایت قائم را کامل می کند، گرچه کافران، ولایت علی علیه السلام را خوش نداشته باشند. از آن حضرت پرسیدند: آیا این تنزیل آیه است؟ فرمود: همین سخن اخیر تنزیل است و بقیه تأویل آیه می باشد».

گویم: علت تفسیر آیه بر ولایت این است که به واسطه ولایت ایشان می توان به توحید رسید. چنانکه در «والقاده الهداه» معلوم شد.

در این که دین حضرت محمدصلی الله علیه وآله را «حق» نامید، به معنای این نیست که دیگر ادیان باطل بوده اند. چنانکه اندکی بعد خواهد آمد.

است؟ گفتند: آری، حضرت فرمود: هرگز، قسم به آن کس که جانم در دست اوست طوری ظاهر می شود که هیچ قریه ای باقی نمی ماند مگر این که در آن صبح و شام شهادت لا اله الا اللَّه و محمد رسول اللَّه فریاد می شود.»(718) (719)

و در مجمع البیان روایت کرده که مقداد بن اسود گفت: «از رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدم که فرمود: «بر روی زمین خانه گلی و یا مویین (چادر) باقی نمی ماند مگر این که خداوند او را در اسلام داخل می کند یا به عزت که در این صورت عزیز و گرامی است و یا به ذلّت که در این صورت ذلیل است. پس همه را از اهل اسلام می نماید. پس ایشان به اسلام عزت می یابند و یا خداوند ایشان را ذلیل می نماید تا بر اسلام گردن نهند».

و در هر زمانی هادی از ما اهل بیت موجود است که مردم را به سوی آنچه پیامبر آورده هدایت می کند، هادیان بعد از پیامبر، علی و اوصیاء او یکی پس از دیگری هستند».

و در این زمینه اخبار دیگری(721) موجود است.

که فرمود: «خداوند ایشان را بر توحید آفرید.»

و از امام باقرعلیه السلام(726) آمده است که: «ایشان را بر معرفت آفرید.»

و در روایت(727) مشهور بین شیعه و سنی آمده است که: «قال النبی صلی الله علیه وآله کل مولود یولد علی الفطره حتی یکون أبواه یهوداه و ینصرانه.»

و در مجمع البیان از ابن عباس روایت شده است که گفت: «من معنای «فَاطِرِ السَّمواتِ وَالاَرْضِ»(728) را نمی دانستم تا این که دو اعرابی (عرب بیابانگرد) به نزد من آمدند، ایشان درباره چاهی نزاع داشتند، یکی از آن دو گفت: من آن چاه را کندم (انا فطرتها)».

در قاموس نقل شده است: «فطره یفطره بالضم و یفطره بالکسر: شقه یعنی شکافت آن را. تا این که گفت: و فطره اللَّه الخلق: ایشان را آفرید. و فطر اللَّه الامر: خداوند کار را شروع کرد.»

از اخبار و لغت معلوم می شود که اولین باری که خداوند مردم را آفرید ایشان را بر اسلام و ایمان آوردن و اعمال شایسته توانا ساخته بود، و هیچکدام رنگ ایمان و کفر و طاعت و معصیت را نگرفته بودند تا نتوانند از محدوده ای به محدوده دیگر بروند، و لذا خدای تعالی فرمود: «صِبْغَهَ اللّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَهً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ»(729)؛ یعنی: «رنگ خدایی و چه کسی از خداوند بهتر رنگ آمیزی می کند، ما پرستنده او هستیم.»

امام صادق آیه را به اسلام معنا کرد، چنان که در کافی(730) و تفسیر عیاشی(731) روایت شده است.

عیاشی از آن حضرت چنین نقل کرده است: «مؤمنان را در میثاق، به ولایت رنگ زد.» گویم: مراد از این میثاق، میثاق سوم بعد از تصدیق پیامبران و مبعوث شدن برای گرفتن ولایت است، چنانکه

در روایت دوم از کافی در فطرت آمده است.

پس مراد از آن طینت و جبلت است که خداوند مؤمنین را بعد از امر به ولایت و طاعت ایشان رنگ کرده است. چنانکه ظاهر آیه و این روایت است، چه این که ایمان و اسلام و عبادت بعد از مبعوث شدن پیامبران به سوی مردم در میثاق دوم و ایمان و تصدیق به شرایع است. و «طینت» بنا بر آنچه در مجمع البیان و قاموس آمده به معنای طبیعت است، چه این که در مجمع البیان فرمود: «طانه اللَّه علی الخیر جبله علیه»؛ خداوند او را بر خیر آفرید. یعنی در جبله وی خیر را نهاد. و در قاموس آمده است: «الطین بالکسر معروف و القطعه منه و الخلقه و الجبله» یعنی: «طین به کسر به معنای گِل است که معروف می باشد. و «طینه» پاره ای از آن و نیز به معنای خلقت و جبلت است». و در ماده «ج ب ل» گفت: «کطمره: الخلقه و الطبیعه؛ بر وزن طمره: جبل به معنای خلقت و طبیعت است. و در «طبع» گفت: «الطبع و الطبیعه و الطباع ککتاب السجیه جبل علیها الانسان؛ جبلّه سجیه ای است که انسان بر آن سرشته شده است».

اکنون که تفاوت بین فطرت و طینت را فهمیدی، پس اخباری که درباره ابتدای ارواح ایشان وارد شده و این که ایشان از نور عظمت خدا و نور جلالت و نوری که انوار از آن نورانی شدند می باشند نگاهشان به مرتبه نخست فطرت است. ولی مرتبه جبلت و طینت بعد از آن است. و لذا به همین جهت به آنها «عالین» گفتند، و از همان ارواح ایشان

خلق شده و اسمی ندارند و به حدی محدود نمی باشند و در عرض آنها چیزی وجود ندارد و آن روحی که طینت و جبلت ایشان شده همانست که فرشتگان در عرض آن قرار دارند و این روح در مرحله کثرت است و از همه طینت ها برتر و شریف تر است و به همین خاطر به ایشان «عالین» گفتند.

چنان که در کتاب فضائل الشیعه(732) صدوق - ره - به اسنادش به ابوسعید خدری آمده است که: «قال کنا جلوسا مع رسول الله صلی الله علیه وآله إذ أقبل إلیه رجل فقال یا رسول الله أخبرنی عن قوله عز و جل لإبلیس «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ» فمن هو یا رسول الله الذی هو أعلی من الملائکه فقال رسول الله صلی الله علیه وآله أنا و علی و فاطمه و الحسن و الحسین کنا فی سرادق العرش نسبح الله و تسبح الملائکه بتسبیحنا قبل أن یخلق الله عز و جل آدم بألفی عام فلما خلق الله عز و جل آدم أمر الملائکه أن یسجدوا له و لم یأمرنا بالسجود فسجد الملائکه کلهم إلا إبلیس فإنه أبی و لم یسجد فقال الله تبارک و تعالی «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ» عنی من هؤلاء الخمسه المکتوبه أسماؤهم فی سرادق العرش فنحن باب الله؛ ما با رسول خداصلی الله علیه وآله نشسته بودیم، در این هنگام مردی وارد شد و از آن حضرت پرسید: ای رسول خدا، از سخن حق تعالی به ابلیس درباره «أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنتَ مِنَ الْعَالِینَ»(733) به ما خبر بده و بفرما که ایشان کیستند که از فرشتگان برترند؟

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «من و علی و

فاطمه و حسن و حسین در سراپرده عرش بودیم، خداوند را تسبیح می کردیم و فرشتگان به تسبیح ما تسبیح می کردند، این قصه قبل از آفرینش آدم به دو هزار سال است. هنگامی که خداوند آدم را آفرید، به فرشتگان فرمان داد که آدم را سجده کنند، ولی به ما فرمان سجده نداد، بنابراین فرشتگان جز ابلیس سجده کردند. ولی ابلیس از سجده کردن تن زد. خدای تعالی به او فرمود: آیا استکبار و بزرگی کردی یا این که از عالین بودی، یعنی یا این که از این پنج تن که نام های ایشان در سراپرده عرش هست می باشی، پس ما باب خدا هستیم...». الحدیث و در کافی(734) در باب آفرینش ابدان ائمه علیهم السلام و ارواح و دل های ایشان به اسنادش از محمد بن مروان از امام صادق علیه السلام روایت شد که گفت: سَمِعْتُهُ یقُولُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ثُمَّ صَوَّرَ خَلْقَنَا مِنْ طِینَهٍ مَخْزُونَهٍ مَکْنُونَهٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَأَسْکَنَ ذَلِکَ النُّورَ فِیهِ فَکُنَّا نَحْنُ خَلْقاً وَ بَشَراً نُورَانِیینَ لَمْ یجْعَلْ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ الَّذِی خَلَقَنَا مِنْهُ نَصِیباً؛ یعنی: از آن حضرت شنیدم که می فرمود: خداوند ما را از نور عظمت خویش آفرید، آنگاه ما را از طینت مخزون مکنون از تحت عرش صورت گری کرد، و آن نور را در این صورت گذاشت. بنابراین ما از جهت خلقت و بشریت نورانی هستیم. خداوند برای دیگران در چنین نحوه آفرینش بهره ای قرار نداد...» الحدیث و اجسام ایشان را نیز از آنچه در این روایت آمده خلق کرد، و لذا در این باره در روایات فراوان دیگری آمده که در کافی(735) در باب موالید ائمه علیهم السلام

آمده است: از آن جمله به اسنادش از ابوبصیر از امام صادق علیه السلام در مولد ابوالحسن موسی بن جعفرعلیه السلام در حدیثی طولانی از دو راه آمده است ما آن را در شرح «الا عرفهم جلاله امرکم و عظم خطرکم» می آوریم.

مرتبه ای نام خاصی دارد. آیا کتاب خدا را نمی بینید که گاه از خلق انسان به «انشاء» تعبیر می کند و گاه از آن به «تسویه» و گاه از آن به «خلق» و گاه از آن به «برء» و گاه به «ذرء» و گاه به «ابتدع» و گاه به «اخترع» و گاه به «صوّر» و غیره تعبیر می کند. بنابراین کسانی که می خواهند استنباط کنند باید به قرائن هر باب بنگرند تا معلوم شود که مراد از «خلق» در روایت چیست؟ و یا ویژگی لفظ «برء» یا «ذرء» و امثال آن کدام است؟ تا آیات و روایات بر او مشتبه نگردد، چنانکه عده ای توهم کرده اند که بسیاری از این روایات و برخی از آیات در جبر ظهور دارد، و درباره آن بیانات و تحقیقاتی درگذشته شده که پرده از چهره این اخبار بر می دارد و معلوم می شود که مراد از اخبار که دلالت دارند بر این که ایشان از نور عظمت و نور جلالت خدا خلق شده اند و از نور ایشان دیگر انوار منور گردیده اند، عالم فطرت ائمه علیهم السلام است، چنانکه مراد از غیر این اخبار عوالم جبله و ابدان ایشان است که ایشان بعد از طاعت در عالم ذرّ آفریده شده اند که در فقره «و عناصر الابرار» اخباری نقل شده که در این باره صریح بوده است، در عین حال اخبار دسته اول فراوانند:

برخی از آن اخبار ظاهرند در این که صادر اول از حقیقت محمدیه الهیه است که حقیقت نبوت می باشد و محمد و آل طاهرین علیهم السلام وی از آیات تامه آنند، چنانکه تحقیق و براهین آن در شرح فقره «یا اهل بیت النبوه» بیان شد،

و نیز برخی از این روایات که در مطلوب ظاهر بود در شرح قول آن حضرت «و موضع الرساله» از ریاض الجنان نقل شد.

به نور پیامبرش فرمان داد که وارد حجاب قدرت شود، آن حضرت داخل شد و می فرمود: «سبحان العلی الاعلی»، و در آن حجاب دوازده هزار سال بماند، پس خداوند به او دستور داد که در حجاب عظمت برود، آن حضرت وارد شد و می گفت: «سبحان عالم السرّ و الخفی» و در آن حجاب یازده هزار سال بماند. آنگاه داخل حجاب عزت شد و می گفت: «سبحان الملک المنان» ده هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه داخل حجاب هیبت شد و می گفت: «سبحان من هو غنی لا یفتقر» نه هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه داخل حجاب جبروت شد و می گفت: «سبحان الکریم الاکرم» هشت هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه داخل حجاب رحمت شد و می گفت: «سبحان رب العرش العظیم» هفت هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه داخل حجاب نبوت شد و می گفت: «سبحان ربک رب العزه عما یصفون» شش هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه در حجاب کبریاء داخل شد و می فرمود: «سبحان العظیم الاعظم» پنج هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه در حجاب منزلت داخل شد و می فرمود: «سبحان العلیم الکریم» چهار هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه در حجاب رفعت داخل شد و می فرمود: «سبحان ذی الملک و الملکوت» سه هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه در حجاب سعادت داخل شد و می فرمود: «سبحان من یزل الاشیاء و لایزول» دو هزار سال در آن حجاب بماند. آنگاه در حجاب شفاعت داخل شد و می فرمود: «سبحان اللَّه و بحمده سبحان اللَّه العظیم» هزار سال در آن حجاب بماند.

حضرت امام علی علیه السلام فرمود: آنگاه خداوند از نور

محمد ده دریای نور آفرید که در هر دریایی علومی است که جز خدای تعالی نمی داند. آنگاه به نور محمدصلی الله علیه وآله فرمود: به دریای عزت فرود آی، آن حضرت فرود آمد. آنگاه در دریای صبر و آنگاه در دریای خشوع و آنگاه در دریای تواضع و آنگاه در دریای رضا و آنگاه در دریای وفا و آنگاه در دریای حلم و آنگاه در دریای تقی و آنگاه در دریای خشیت آنگاه در دریای انابه و آنگاه در دریای عمل و آنگاه در دریای مزید، آنگاه در دریای هدی، آنگاه در دریای صیانت، آنگاه در دریای حیاء تا این که در بیست دریا رفت. هنگامی که از آخرین دریا بیرون آمد، خداوند به او فرمود: ای حبیب و سید رسولان و ای اول مخلوقات و ای آخرین پیامبرم! تو شفیع روز محشری. آنگاه آن نور به سجده افتاد و سپس برخاست. از آن قطراتی ترشح کرد، آن قطرات صد و بیست و چهار هزار قطره بودند، خداوند از آن قطرات نور پیامبری از پیامبران را خلق کرد.

هنگامی که انوار کامل شدند در دور نور محمدصلی الله علیه وآله طواف می کردند، چنانکه حاجیان به دور خانه خدا طواف می کردند، آنها تسبیح و تحمید خدا می کردند و می گفتند: «سبحان من هو عالم لایجهل، سبحان من هو حلیم لا یعجل، سبحان من هو غنی لا یفتقر»؛ خدای تعالی ندا در داد: آیا می دانید که من کیستم؟ نور محمد از همه انوار پیشی گرفت و فریاد زد: تو خدایی هستی که خدایی جز تو نیست، یگانه ای و شریکی نداری. پروردگار همه مربیان و پادشاه همه شاهانی، در این

هنگام ندایی از جانب حق برخاست که: تو برگزیده و حبیب من بهترین مخلوقاتی، امت تو بهترین امت هستند که برای مردم خارج شده اند.

آنگاه از نور محمدصلی الله علیه وآله «جوهره ای» خلق کرد و آن را به دو قسم نمود، به قسم اول به چشم هیبت نگریست، آن گوهر آب گوارا گردید، و به قسم دوم با نگاه مهربانی نگریست، از آن عرش را آفرید. عرش بر آب قرار گرفت. پس کرسی را از نور عرش آفرید و از نور کرسی لوح را خلق نمود، و از نور لوح قلم را آفرید و به او گفت: توحید مرا بنویس. از کلام خدا قلم هزار سال مست بماند، هنگامی که به هوش آمد، خداوند فرمود: بنویس. پرسید: خدایا من چه بنویسم؟ فرمود: بنویس «لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه» هنگامی که قلم اسم محمد را شنید، به سجده افتاد و گفت: سبحان الواحد القهار، سبحان العظیم الاعظم» آنگاه سرش را از سجده برداشت و نوشت: «لا اله الا اللَّه، محمد رسول اللَّه علیه السلام» آنگاه گفت: پروردگارا محمد کیست که نامش را با نام خود قرین کردی؟ و یادش را با یاد خود همنشین نمودی؟

خداوند فرمود: ای قلم! اگر او نبود تو را خلق نمی کردم، و نیز مخلوقات خویش را نمی آفریدم. او بشارت دهنده و انذار کننده و چراغ روشنی بخش و شفیع و حبیب من است. در این هنگام قلم از شیرینی نام محمد شکافت، آنگاه قلم گفت: السلام علیک یا رسول اللَّه. خدای تعالی پاسخ داد: و علیک السلام منی و رحمه اللَّه و برکاته. به همین خاطر سلام مستحب و سنت آن حضرت

است و جواب سلام فریضه و واجب گردید.

آنگاه خدای تعالی فرمود: قضا و قدر و آنچه را تا روز قیامت می آفرینم بنویس! آنگاه فرشتگان را آفرید، ایشان بر محمد و آل محمد صلوات می فرستادند و برای امتش تا روز قیامت استغفار می کردند، آنگاه خداوند از نور محمدصلی الله علیه وآله بهشت را آفرید. و آن را به چهار چیز زینت داد. تعظیم، جلالت، سخاوت، امانت و این چهار صفت را برای دوستان و اهل طاعت قرار داد.

آنگاه به بقیه «جوهره» با نگاه هیبت نگریست. آن گوهر ذوب شد، از دور آن آسمان ها و از کف آن زمین را آفرید، هنگامی که خداوند زمین را آفرید کشتی موّاج بود و اضطراب داشت. خداوند کوه ها را آفرید، کوه ها زمین را محکم کردند، آنگاه فرشته ای که قوی تر از آن متصور نبود آفرید، آن فرشته به زیر زمین رسید، چون گام های فرشته بی قرار بود خداوند صخره ای بزرگ آفرید و آن را به زیر پای آن فرشته نهاد. باز آن صخره آرام نبود. خداوند گاوی بزرگ آفرید که کسی توان نگاه به آن را نداشت چه این که خلقت آن بسیار بزرگ و چشمانش متلالو بود. به گونه ای که اگر دریاها را در یکی از سوراخ های بینی اش می ریختند به اندازه دانه خردلی بر روی دشتی پهناور به شمار می رفت. لذا گاو بر زیر آن صخره قرار گرفت و آن را بر دوش و شاخ هایش گرفت. اسم آن ثور «لهوتا» است. آن گاو هم آرام و قرار نداشت، خداوند ماهی بزرگی را آفرید. نام آن ماهی «بهموت» است، حوت زیر دو گام گاو قرار گرفت و آن گاو بر

پشت ماهی.

بنابراین همه زمین بر دوش فرشته و فرشته بر صخره و صخره بر گاو و گاو بر حوت و حوت در آب قرار دارد و آب بر هوا است و هوا بر ظلمت است. دانش خلایق به بعد از ظلمت نمی رسد.(739)

آنگاه خداوند عرش را از دو ضیاء آفرید، یکی فضل و دیگری عدل است.

آنگاه به دو ضیاء دستور داد تا دو نفس زنند، از آن دو نفس چهار چیز خلق کرد: عقل و حلم و علم و سخا. آنگاه از عقل خوف و از علم رضا و از حلم مودت و از سخاء محبت را آفرید.

آنگاه این اشیاء را در طینت محمدصلی الله علیه وآله خمیر کرد، و بعد از خلقت ایشان ارواح مؤمنین امت محمدصلی الله علیه وآله را آفرید، آنگاه خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز و ضیاء و تاریکی و دیگر فرشتگان را از نور محمدصلی الله علیه وآله آفرید.

هنگامی که انوار کامل شدند، نور محمدصلی الله علیه وآله در تحت عرش هفتاد و سه هزار سال بماند. آنگاه نور آن حضرت به بهشت منتقل شد، در آنجا هفتاد هزار سال بماند، آنگاه به سدره المنتهی منتقل شد، در آنجا هفتاد هزار سال بماند، آنگاه به آسمان هفتم منتقل شد، آنگاه به آسمان ششم و سپس به آسمان پنجم و بعد به آسمان چهارم و بعد به آسمان سوم و سپس به آسمان دوم و آنگاه به آسمان دنیا منتقل شد. نور آن حضرت تا زمانی که خداوند خواست آدم علیه السلام را بیافریند باقی ماند. خداوند در این هنگام به جبرئیل امر کرد که به زمین فرود آید

و مشتی از آن بردارد. جبرئیل فرود آمد، ولی قبل از نزول جبرئیل، ابلیس لعین آمد و به زمین گفت: خداوند می خواهد از تو مخلوقی بیافریند که او را در آتش عذاب نماید. هنگامی که فرشتگان الهی بر شما فرود آمدند بگویید: ما به خدا پناه می بریم از این که چیزی از ما بردارید که آتش از آن بهره ای داشته باشد. جبرئیل به زمین آمد، زمین گفت: به خدایی که تو را فرستاده پناه می برم که از من چیزی برداری. جبرئیل از زمین چیزی برنداشت و بازگشت و عرضه داشت: پروردگارم! زمین از من به تو پناه برد، من بر او رحمت آوردم. خداوند میکائیل را فرستاد، میکائیل نیز این چنین بازگشت. آنگاه اسرافیل را فرمان داد، وی نیز این گونه برگشت.

آنگاه خداوند عزرائیل را فرستاد، عزرائیل گفت: من به عزت خدا پناه می برم از این که فرمانی را نافرمانی کنم، پس مشتی از بالا و پایین و سفید و سیاه و سرخ و خشن و نرم آن برداشت. به همین خاطر اخلاق و رنگ های مردم متفاوت شد، عده ای سفید و عده ای سیاه و زردند، خداوند به عزرائیل گفت: مگر زمین به من پناه نبرد؟ عزرائیل گفت: آری، ولی من به گفتار وی توجه نکردم، چه این که ای مولایم! فرمانبرداری از تو مرا از شفقت بر زمین بازداشت.

خداوند فرمود: چرا بر زمین رحمت نیاوردی در حالی که دوستان تو بر او رحمت آوردند. عزرائیل پاسخ داد: چون که فرمانبرداری تو برای من اولی بود.

خداوند فرمود: بدان که من می خواهم از ا ین خاک پیامبران و صالحان و غیره خلق کنم و تو را گیرنده

ارواح آنها قرار دادم. عزرائیل گریست، حق تعالی به او فرمود: چرا گریه کردی؟ عزرائیل گفت: اگر این گونه باشم بندگان تو از من خوششان نمی آید. فرمود: نترس، من بیماری هایی برای آنها قرار می دهم که ایشان مرگ خویش را به آنها نسبت می دهند. و بعد از آن خداوند به جبرئیل امر کرد که آن مشت سفیدی از خاک که اصیل است بیاور. جبرئیل به همراه فرشتگان کروبی و صافون و مسبحون روی آوردند و آن را از جای ضریحش گرفتند. ضریح بقعه ای سفید است و بهترین بقعه روی زمین است. جبرئیل از آن مکان آن را برداشت و با آب تسنیم و ماء تعظیم و ماء تکریم و ماء رحمت و ماء عفو درآمیخت، پس سرش را از هدایت و سینه اش را از شفقت و کف آن را سخاوت و فواد آن را از صبر و فرج او را از عفت و قدم هایش را از شرف و قلبش را از یقین و نفس های او را از عطر خمیر کرد. آنگاه آنها را با طینت آدم علیه السلام درآمیخت. هنگامی که خداوند آدم را آفرید به فرشتگانش وحی کرد که من بشری را از گل آفریدم و هنگامی که کاملش کردم و از روح خود بر آن دمیدم بر او سجده کنید. فرشتگان جسد آدم علیه السلام را بر دوش کشیدند و آن را بر در بهشت گذاشتند و آن جسد هنوز روح نداشت. و فرشتگان منتظر فرمان سجده بودند، و آن عصر جمعه بود. آنگاه خدای تعالی فرشتگان را به سجده فرمان داد، همه به جز ابلیس لعین سجده کردند. آنگاه خداوند روح را آفرید و

فرمود: با نارضایتی در جسد برو و از آن نیز با نارضایتی بیرون رو. فرمود: روح از ناحیه نرم سر تا حوالی چشم وارد بدن شد، به خودش می نگریست، در این هنگام صدای تسبیح فرشتگان را شنید. هنگامی که به ناحیه بینی رسید، آدم عطسه کرد، خداوند او را به سخن درآورد و گفت: الحمدللَّه و این اولین جمله ای است که آدم علیه السلام گفت. حق تعالی پاسخ داد: رحمک اللَّه، ای آدم برای همین تو را آفریدم. و این برای تو و فرزندان تو سنت باشد که همانند تو در این هنگام چنین بگویند. به همین خاطر «رحمک اللَّه» به عطسه کننده سنت است و بدتر از این جمله برای ابلیس وجود ندارد.

آنگاه آدم علیه السلام چشم گشود، بر عرش دید که نوشته شده: «لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه» هنگامی که روح به ساق پا رسید، قبل از این که به قدم هایش برسد آدم خواست بلند شود، ولی توانایی بر بلند شدن نداشت، لذا خدای تعالی فرمود: «خُلِقَ الاِنْسانُ مِنْ عَجَلٍ»(740).

امام صادق علیه السلام فرمود: «روح صد سال در بالاسر آدم و صد سال در سینه اش و صد سال در رانش و صد سال در ساق هایش و صد سال در قدم هایش بود. هنگامی که آدم بلند شد، خداوند به فرشتگان دستور داد تا آدم را سجده کنند و آن بعدازظهر روز جمعه بود. پس پیوسته در سجده اش بود تا عصر شد. الحدیث»

و نوری که انوار دیگر از آن نورانی شده اند و مطالب دیگر لذا آن را نقل کرده ایم تا قرینه دیگر اخبار شود که دلالت دارد بر این که محمد و آل محمدعلیهم السلام آیات کامله آن حقیقت هستند. و این که ایشان همانند دیگر خلایق در فطرت خالی از همه حدود و رنگ ها و بندها بودند، آنگاه بعد از گرفتن ذریه شان از پشت های آنها و تکالیف مربوط به تک تک مراتب و طاعت شان در هر مرتبه ارواح و طینت ابدان ایشان را از آن چه در اخبار طینت یاد شده خلق کرد تا پاداش طاعت و سپاسگزاری ایشان باشد، چنان که در فقره «و عناصر الابرار و دعائم الاخیار» بیان شد، به آن مراجعه کن!

إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَلْ لَکُمْ فُرْقَاناً وَیکَفِّرْ عَنکُمْ سَیئاتِکُمْ وَیغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(742) و نیز فرمود: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ یؤْتِکُمْ کِفْلَینِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَیجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَیغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ»(743).

توضیح دلالت آن این است که مراد از فرقان و نور همان طور که دانستید مرتبه اسم خدا است و این که بنده را به وسیله تقوایش به آن مرتبه برساند و هنگامی که پیدایش برخی از مراتب اسم اللَّه در رعیت، فرقان و نور باشد که به همه خیرات هدایت می کند و از همه شرور محافظت می کند، پس در حجج علیهم السلام که همه مراتب آن وجود دارد ایشان را از همه مراتب ظلمت و شیطنت و طاغوت حفظ می کند. بله تفاوت عصمت در حجج با دیگران در این است که مراتب ظهور آن اسم مختلف است، ائمه علیهم السلام یعنی کسانی که ظهور این اسم مبارک در ایشان با بزرگ ترین مصادیق و آیات همراه می باشد. پس عصمت آن نیز قوی تر و حکایت از صفات جلال و جمال خدا نیز کامل تر است. و مرتبه عبودیت ایشان نیز استوارتر از دیگران می باشد، مثل حکایت اقیانوس و قطره و دریاها و آب هایی که در بزرگی و کوچکی بین آن دو قرار دارند. از حقیقت آب و صفات آن است. با این همه آنها از حقیقت آب و صفات آن حکایت می کنند. جز این که هرکدام به اندازه بهره مندی از آن آب شدت و ضعف دارند.

یشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاتَّقُونِ»(744) یعنی: «فرشتگان به واسطه روح امر خدا را بر بندگانی که بخواهد فرود می آورند به این که مردم را بترسانید به این که خدایی جز من نیست، از من بپرهیزید.» و فرمود: «وَکَذلِکَ أَوْحَینَا إِلَیکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنَا»(745) یعنی: «همچنین ما روحی از امر خود را بر تو وحی کردیم...» و فرمود: «رَفِیعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ یلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَی مَن یشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ لِینذِرَ یوْمَ التَّلاَقِ»(746) یعنی: «بلند درجه صاحب عرش روح امرش را به هر بنده ای بخواهد القاء می کند، تا به روز ملاقات انذار کند...»

و در کافی(747) از ابوبصیر از امام صادق علیه السلام درباره آیه ثانیه روایت شده است که فرمود: «قَالَ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یخْبِرُهُ وَ یسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّهِ مِنْ بَعْدِهِ»

»؛ روح مخلوقی بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل است که با رسول خداصلی الله علیه وآله است و به او خبر می دهد و او را تسدید و محکم می کند و روح با امامان بعد از آن حضرت می باشد.»

در آن کتاب اخباری دیگر(748) در این معنا نیز وجود دارد.

و نیز در آن(749) از محمد بن سنان از مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام روایت شده که گفت: «سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْإِمَامِ بِمَا فِی أَقْطَارِ الْأَرْضِ وَ هُوَ فِی بَیتِهِ مُرْخًی عَلَیهِ سِتْرُهُ فَقَالَ یا مُفَضَّلُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی جَعَلَ فِی النَّبِی صلی الله علیه وآله خَمْسَهَ أَرْوَاحٍ الی ان قال رُوحَ الْقُدُسِ فَبِهِ حَمَلَ النُّبُوَّهَ فَإِذَا قُبِضَ النَّبِی صلی الله علیه وآله انْتَقَلَ

رُوحُ الْقُدُسِ فَصَارَ إِلَی الْإِمَامِ وَ رُوحُ الْقُدُسِ لَا ینَامُ وَ لَا یغْفُلُ وَ لَا یلْهُو وَ لَا یزْهُو وَ الْأَرْبَعَهُ الْأَرْوَاحِ تَنَامُ وَ تَغْفُلُ وَ تَزْهُو وَ تَلْهُو وَ رُوحُ الْقُدُسِ کَانَ یرَی بِهِ؛ از آن حضرت درباره علم امام به اطراف و اکناف زمین پرسیدم، در حالی که امام در خانه اش زندگی می کند و خانه اش مستور می باشد.»

پاسخ فرمود: ای مفضل! خدای تعالی در پیامبرصلی الله علیه وآله پنج روح قرار داد و حدیث را به اینجا رساند که: «با روح القدس نبوت را حمل می کند، به هنگامی که پیامبر رحلت فرمود، روح القدس به سوی امام می رود، و روح القدس خواب و غفلت و لهو و لعب ندارد، ولی ارواح چهارگانه دیگر خواب و غفلت و لهو و لعب دارند، و به روح القدس می بینند... الحدیث»

گویم: روح القدس دارای مراتبی گوناگون بود و در همه انبیاء علیه السلام وجود دارد، بنابراین هر پیامبر به اندازه نبوتش از حصه ای از روح القدس بهره مند است، و در وجه چهارم از نور ثالث روایت مفصلی از امیرالمؤمنین علیه السلام خواهد آمد که در آن مطلبی است که دلالت می کند بر این که قوام و ساختار عصمت به همین روح است، چنانکه ساختار نبوت به آن می باشد، همین مقدار بس که این روح تنها به انبیاء و مرسلین و حجج علیهم السلام اختصاص دارد و نه دیگران.

در معانی الاخبار(750) از امام سجاد روایت شده که فرمود: «الإمام منا لا یکون إلا معصوما و لیست العصمه فی ظاهر الخلقه فیعرف بها و لذلک لا یکون إلا منصوصا فقیل له یا ابن رسول الله فما معنی المعصوم فقال هو المعتصم

بحبل الله و حبل الله هو القرآن لا یفترقان إلی یوم القیامه و الإمام یهدی إلی القرآن و القرآن یهدی إلی الإمام و ذلک قول الله عز و جل إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتِی هِی أَقْوَمُ» ؛ امام نمی تواند معصوم نباشد و عصمت در ظاهر آفرینش جسمانی امام نیست تا با آن عصمت امام شناخته شود، به همین خاطر امام باید منصوب از ناحیه خدا باشد، از آن حضرت پرسیدند: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله معنای عصمت چیست؟ فرمود: معصوم یعنی چنگ زننده به ریسمان خدا و ریسمان خدا قرآن است و قرآن به سوی امام هدایت می کند، چه این که فرمود: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یهْدِی لِلَّتی هِی أَقْوَمُ»(751).»

گویم: مراد از قرآن، قرآن به لحاظ فرقان بودن است. یعنی مراد آیات محکم الهی اند، و آن اسم خدا و شاخه های آن است، و قرآن به همان هدایت می کند و آن اقوم می باشد، یعنی ریسمانی که خداوند فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا»(752) عیاشی(753) از امام باقرعلیه السلام روایت کرده که آل محمدعلیهم السلام حبل محکم خدا هستند که خداوند دستور داد که به آن چنگ زنند و فرمود: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً».

و از امام صادق علیه السلام روایت شده فرمود: «علی بن ابیطالب حبل اللَّه المتین است».

و در امالی(754) از امام صادق علیه السلام روایت کرده که ما حبل هستیم و خدای تعالی فرمود: «و من یعتصم باللَّه فقد هدی الی صراط مستقیم»؛ هر کس به خداوند چنگ زند به راه راست خداوند هدایت شده است و نیز خدای تعالی فرمود:«فَمَن یرِدِ اللَّهُ أَن یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإسْلامِ»(755) یعنی: «هر کس را خداوند

بخواهد سینه اش را برای قبول اسلام وسعت می دهد.»

در کافی(756) از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «إِذَا أَرَادَ بِعَبْدٍ خَیراً نَکَتَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَهً مِنْ نُورٍ فَأَضَاءَ لَهَا سَمْعُهُ وَ قَلْبُهُ حَتَّی یکُونَ أَحْرَصَ عَلَی مَا فِی أَیدِیکُمْ مِنْکُمْ؛ هرگاه خداوند بخواهد به بنده ای خیر عطا کند در دلش نقطه ای نورانی می اندازد که گوش و دلش را روشن می سازد. به گونه ای که از دنیای فانی شما بر آن حریص تر می شود».

و نیز در کافی(757) و توحید(758) و تفسیر عیاشی(759) روایاتی در معنای آن نقل شده است.

اکنون که حقیقت عصمت را فهمیدید و معلوم شد که عصمت عبارت از تکوّن اسم خدا و انگیزش آن و خداوند مجاری آن فطرت را عالم نور قرار داده و نه عالم ظلمت پس بدانید که حقیقت اسم اللَّه وقتی به اسماء حسنی و شاخه های آن به عنوان آلی حرفی تنزیل نماید عالم ظلمت را مهمل می گذارد و از راه آن به عوالم افعال و آثار نمی رسد (نه این که عالم ظلمت باطل و زائل شود) بنابراین حقیقت عصمت با صدور معصیت و رفتن از راه ظلمت و طاغوت منافات ندارد. لذا عصمت با اختیار منافات ندارد (پس با این که اسماء خدا می توانند از راه ظلمت بروند ولی نمی روند) لذا خدای تعالی فرمود: «وَإِن کَادُوا لَیفْتِنُونَکَ عَنِ الَّذِی أَوْحَینَا إِلَیکَ لِتَفْتَرِی عَلَینَا غَیرَهُ وَإِذاً لَاتَّخَذُوکَ خَلِیلاً * وَلَوْ لاَ أَن ثَبَّتْنَاکَ لَقَدْ کِدتَّ تَرْکَنُ إِلَیهِمْ شَیئاً قَلِیلاً»(760) یعنی: «نزدیک بود که تو را از آنچه به تو وحی کردیم گول بزنند تا بر ما غیر از آن وحی را به افتراء ببندی و در این هنگام با تو دوست شوند

و اگر ما تو را استوار نمی کردیم نزدیک بود که به سوی ایشان اندکی میل کنی.»

و فرمود: «لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَلَتَکُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِینَ»(761) یعنی: «اگر شرک ورزی عملت را باطل می کند، و از زیانکاران خواهی بود.»

و فرمود: «وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَینَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ * لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیمِینِ * ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ»(762) یعنی: «اگر برخی از سخنان را بر ما ببندد، ما با دست خود او را بگیریم و رگ گردن او را ببریم.»

و امثال این آیات که دلالت بر امکان صدور افعال می رود که خداوند بدان رضایت ندارد. ولیکن خداوند ایشان را از صدور چنین افعالی حفظ کرد، و همین صریح آیه شریفه «وَلَوْ لاَ أَن ثَبَّتْنَاکَ لَقَدْ کِدتَّ تَرْکَنُ إِلَیهِمْ»(763).

و در مجمع البیان گفته شد: «وقتی این آیه نازل شد، پیامبر فرمود: «اللهم لا تکلنی الی نفسی طرفه عین ابداً؛ خداوندا مرا لحظه ای به خویشتن وامگذار.»

و خداوند فرمود: «وَإِمَّا ینزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(764) یعنی: و اگر شیطان می خواهد وسوسه ای بنماید به خداوند پناه ببر، خداوند شنوای داناست.»

مراد این است که با استعاذه و پناه بردن به خدا برایشان در این که خداوند آنچه صلاح حال توست در آن مسیر تو را نگه دارد، خداوند نیز تو را از مواردی که به مصلحت نیست حفظ می کند.

در مجمع البیان روایت شده که «وقتی آیه قبل از این آیه نازل شد و آن آیه: «وَلاَ تَسْتَوِی الْحَسَنَهُ وَلاَ الْسَّیئَهُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَکَ وَبَینَهُ عَدَاوَهٌ کَأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ * وَمَا یلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یلَقَّاهَا إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ»(765) یعنی: «نیکی با بدی یکسان نمی باشد، بدی

را با نیکی برطرف کن. در این صورت دشمن خود را می یابی که گویا دوست همراه است. چنین رفتاری را جز کسانی که شکیبایی پیشه می کنند و دارای بهره ای عظیم از آنند نمی توانند انجام دهند.» پیامبرصلی الله علیه وآله از خداوند پرسید: خدایا با خشم چه کنیم؟ پس آیه شریفه «فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(766) نازل شد، و این آیه در سوره اعراف است و در سوره «حم سجده» تکرار شده و خداوند فرمود: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ».

و از قرب الاسناد(767) از سدیر روایت شده است گفت: نماز «مغرب را به امامت امام صادق علیه السلام خواندیم، آن حضرت جهراً «اعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان الرجیم و اعوذ بالله ان یحضرون» را قرائت کرد.

در فقره «و اعلام التقی» دو روایت از کافی از امام صادق علیه السلام روایت شده که رسول خداصلی الله علیه وآله به هنگام خواب می فرمود: «آمنت باللَّه و کفرت بالطاغوت» بلکه در صحیفه سجادیه(768) تحت این عنوان «أنه کان من دعاء السجاد علیه السلام إذا ذکر الشیطان فاستعاذ منه و من عداوته و کیده اللهم إنا نعوذ بک من نزغات الشیطان الرجیم و کیده».

تقریب استدلال به این روایت و آیات این که: اگر گوییم عالم ظلمت از بین رفته استعاذه از شیطان معنایی ندارد، چنانکه اگر منافات با عصمت داشته باشد با بودن آن عالم عصمت از بین رود باز استعاذه معنایی ندارد، چه این که خداوند فرمود: «قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ»(769) در اینجا صیغه مضارع که دلالت بر تجدد و حدوث دارد آورده شده است.

پس مراد این است که خداوند پیوسته از ایشان رجس

را دور می سازد و ایشان را پیوسته و به تدریج تطهیر می کند، بنابراین ایشان به عصمت خدا معصومند، و عصمت ایشان با امکان رفتن از راه ظلمت و تنزیل آن فطرت از راه عالم طاغوت و شیطنت که لازم اختیار است منافات ندارد، بلکه اگر چنین نباشد انسان فضیلتی بر فرشتگان بلکه بر شیاطین ندارد.

بله از ایشان معصیت و گناهی سر نزده و هرگز سر نخواهد زد، چگونه ایشان معصیت کنند در حالی که خداوند ایشان را حفظ و نگهداری می کند. چه این که ایشان در قبضه الهی مردند و فانی شدند و خداوند ایشان را به روح خودش مؤید داشت و برای سرّ خود آنها را برگزید، و برای خویش اختیار نمود. ایشان کاری انجام نداده و نمی دهند مگر این که آن کار به دستور خدا باشد، و در سخن از خدا پیشی نمی گیرند و به دستور او کار می کنند، پس درود خداوند بر همه ایشان باد.

ثم غفرها له »؛ پیامبر گناهی نداشت و قصد گناهی ننمود، لیکن خداوند گناهان پیروان وی را بر دوش او گذاشت، آنگاه آنها را به او بخشید.»

در مجمع البیان از آن حضرت روایت شده است که: از این آیه پرسیدند، فرمود: «فقال واللَّه ما کان له ذنب و لا همّ بذنب و لکن اللَّه سبحانه ضمن له ان یغفر ذنوب شیعه علی ما تقدم من ذنبهم و ما تاخّره؛ به خدا سوگند او گناهی نداشت و قصد گناهی نکرد، ولیکن خدای - سبحانه - برای او ضامن شد که گناهان شیعیان علی علیه السلام از گذشته و آینده را بیامرزد.» در معنای همین روایت(772) روایات دیگری آمده است.

وجه دوم: این است که شما دانستید که محبان و شیعیان ایشان از طینتی خلق شده اند که ائمه علیه السلام خلق شده اند. جز این که خداوند ایشان را از قسمت بالاتر و شیعیان آنها را از قسمت پایین تر آن طینت آفرید. همانطور که سابقا روایات باب(773) را در فقره «و عناصر الابرار و دعائم الاخیار» آوردیم، و آن طینت، طینت علیینی است که مرتبه اسم خدا و عالم نور و سرّ آل محمدصلی الله علیه وآله می باشد که در هر نفسی آید و مرآتی دارد، و به همین خاطر ایشان شفیعان خلایقند، پس ایشان گرچه به لحاظ تعینات در عرض دیگر مردمند، لیکن بعد از رفع تعینات و رسیدن به حقیقت اسم اللَّه و عالم ولایت نوریه الهیه در طول خلق قرار می گیرند.

و لذا مصدر و منشأ همه تعیناتی می شود که از جمله آنها تعینات خود آل محمدعلیهم السلام است، پس آن حقیقت که سرّ آل محمد است، گرچه به

لحاظ تعینات کلیه ای که تعینات آنهاست معصوم و مطهر و منزه می باشد، ولیکن به لحاظ مظاهر جزئیه چنین نیست. پس گناهانی که از شیعیان ایشان صادر شده به این اعتبار طولی از خود ایشان صادر شده است، لذا خداوند بر پیامبر تفضّل کرد و آنها را بخشید، و الحمدللَّه کما هو اهله. دور نیست که مراد از اخبار همین باشد.

سوم: این که شما فهمیدید که خلق ولو همانند پیامبران و مرسلین و ائمه باشند، به حقیقت عبودیت بندگان خدا هستند، و ایشان در این مرتبه یکسانند، جز این که خلایق بندگان محمد و آل طاهرین و دوستان شان می باشند، چنانکه در شرح فقره «و دعائم الاخیار» بیان شد و اخبار آن نیز در آنجا ذکر گردید، اکنون که چنین است پس گناهان ایشان بر گردن ائمه علیه السلام است، چه این که خلایق از نفوس و اموال و دیگر صفات مملوک محمدصلی الله علیه وآله و آل طاهرین او هستند، پس خداوند از چه کسانی انتقام می گیرد و مؤاخذه می نماید، آیا این انتقام جز از موالی ایشان است؟ پس ایشان آل محمدعلیهم السلام هستند، و خداوند گناهان قبل و بعد ایشان را آمرزید.

شود و حشمت و حرمت خدا را نگه ندارد، مثل این که عبد بزرگی و عظمت و سیاست رعایای خود را در محضر پروردگار اظهار کند، گر چه این رفتار به دستور خدا باشد، لیکن از دیدگاه بنده بینا و آگاه به حقیقت عبودیت گناه است، اگر دستور خدا نباشد نیز بنده نمی تواند چنین کند، چه این که اظهار انانیت در عرض مولی است، ولی چون ناچار به آن است به خاطر فرمان مولی مرتکب آن می شود، تا از گناهی سخت تر به گناهی کوچک تر فرار کند.

به همین معنا مولی علی بن الحسین علیه السلام در مناجات ذاکرین(774) اشاره می کند «إلهی لو لا الواجب من قبول أمرک لنزهتک من ذکری إیاک علی أن ذکری لک بقدری لا بقدرک و ما عسی أن یبلغ مقداری حتی أجعل محلا لتقدیسک؛ یعنی: پروردگارم اگر پذیرش فرمانت واجب نبود، تو را از ذکرم منزه می دانستم، علاوه این که یاد من که یاد من به اندازه من است و نه به اندازه تو، و ذکری که به مقدار من است آن مقدار نیست که جایگاه تقدیس تو نمایم»

درباره دعا و در خواست از خدا نیز همین است، چه این که دعا و در خواست با رضایت از خدا و مقام رضا منافات دارد و جلو افتادن بنده در گفتار از خداست، جز این که چون خداوند بندگان خویش را به دعا امر کرده و ترک دعا را استکبار و خود بزرگ بینی دانسته است لذا باید دعا کرد، بلکه کلیه معاملات بندگان با خدا از این باب است، بلکه معاملات با خلق در محضر پروردگار این گونه است، چه این که ایشان

به حقیقت عبودیت رسیده اند، پس ایشان چیزی را بدون دستور خدا انجام نمی دهند.

و در کافی(775) از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که: «جَاءَ رَجُلٌ إِلَی أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام فَقَال یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنَّ نَاساً زَعَمُوا أَنَّ الْعَبْدَ لَا یزْنِی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یسْرِقُ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ وَ لَا یشْرَبُ الْخَمْرَ وَ هُوَ مُؤْمِن الی ان قال فَقَدْ ثَقُلَ عَلَی هَذَا وَ حَرِجَ مِنْهُ صَدْرِی حِینَ أَزْعُمُ أَنَّ هَذَا الْعَبْدَ یصَلِّی صَلَاتِی وَ یدْعُو دُعَائِی وَ ینَاکِحُنِی وَ أُنَاکِحُهُ وَ یوَارِثُنِی وَ أُوَارِثُهُ وَ قَدْ خَرَجَ مِنَ الْإِیمَانِ مِنْ أَجْلِ ذَنْبٍ یسِیرٍ أَصَابَهُ فَقَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام صَدَقْتَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یقُولُ وَ الدَّلِیلُ عَلَیهِ کِتَابُ اللَّهِ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ النَّاسَ عَلَی ثَلَاثِ طَبَقَاتٍ وَ أَنْزَلَهُمْ ثَلَاثَ مَنَازِلَ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی الْکِتَابِ أَصْحَابُ الْمَیمَنَهِ وَ أَصْحَابُ الْمَشْأَمَهِ وَ السَّابِقُونَ فَأَمَّا مَا ذَکَرَ مِنْ أَمْرِ السَّابِقِینَ فَإِنَّهُمْ أَنْبِیاءُ مُرْسَلُونَ وَ غَیرُ مُرْسَلِینَ جَعَلَ اللَّهُ فِیهِمْ خَمْسَهَ أَرْوَاحٍ رُوحَ الْقُدُسِ وَ رُوحَ الْإِیمَانِ وَ رُوحَ الْقُوَّهِ وَ رُوحَ الشَّهْوَهِ وَ رُوحَ الْبَدَنِ فَبِرُوحِ الْقُدُسِ بُعِثُوا أَنْبِیاءَ مُرْسَلِینَ وَ غَیرَ مُرْسَلِینَ وَ بِهَا عَلِمُوا الْأَشْیاءَ وَ بِرُوحِ الْإِیمَانِ عَبَدُوا اللَّهَ وَ لَمْ یشْرِکُوا بِهِ شَیئاً وَ بِرُوحِ الْقُوَّهِ جَاهَدُوا عَدُوَّهُمْ وَ عَالَجُوا مَعَاشَهُمْ وَ بِرُوحِ الشَّهْوَهِ أَصَابُوا لَذِیذَ الطَّعَامِ وَ نَکَحُوا الْحَلَالَ مِنْ شَبَابِ النِّسَاءِ وَ بِرُوحِ الْبَدَنِ دَبُّوا وَ دَرَجُوا فَهَؤُلَاءِ مَغْفُورٌ لَهُمْ مَصْفُوحٌ عَنْ ذُنُوبِهِمْ ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ وَ آتَینا عِیسَی ابْنَ مَرْیمَ الْبَیناتِ وَ أَیدْناهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ

ثُمَّ قَالَ فِی جَمَاعَتِهِمْ وَ أَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ یقُولُ أَکْرَمَهُمْ بِهَا فَفَضَّلَهُمْ عَلَی مَنْ سِوَاهُمْ فَهَؤُلَاءِ مَغْفُورٌ لَهُمْ مَصْفُوحٌ عَنْ ذُنُوبِهِمْ؛ مردی خدمت آن حضرت رسید و گفت: ای امیرالمؤمنین! عده ای گمان کردند که بنده مؤمن زنا نمی کند و دزدی نمی نماید و بنده مؤمن در حال ایمان شراب نمی خورد... بر من این مطلب دشوار آمد و سینه ام از آن تنگ شد. چه این که گمان می برم که چنین بنده ای همین نمازی که من می خوانم، می خواند و همین دعایی که من می کنم، می کند و با ما پیوند ازدواج می بندد و ما با او خویشاوندی می کنیم و از ما ارث می برد و از او ارث می بریم، ولی او از ایمان خارج شده چه این که به گناه اندکی دست یازیده است.

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: راست گفتی، همینطور از رسول خدا شنیدم دلیل بر آن کتاب خداست. خداوند مردم را بر سه طبقه آفرید و ایشان را به سه منزل فرود آورد. چه این که خداوند فرمود:(776) «فَأَصْحَابُ الْمَیمَنَهِ مَا أَصْحَابُ الْمَیمَنَهِ * وَأَصْحَابُ الْمَشْأَمَهِ مَا أَصْحَابُ الْمَشْأَمَهِ * وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ»، آنچه درباره «سابقون» بیان کرده روشن می دارد که ایشان پیامبرانی مرسل و غیر مرسل هستند، خداوند در ایشان پنج روح قرار داده است: 1 - روح القدس، 2 - روح ایمان، 3 - روح قوه، 4 - روح شهوت، 5 - روح بدن، ایشان با روح القدس انبیاء مرسل و غیر مرسل شده اند، و با آن روح به اشیاء علم پیدا کردند. و با روح ایمان، خداوند را پرستیدند و شرک نورزیده اند، و به روح قوه با دشمنان مبارزه کرده اند، و معیشت خویش را سامان داده اند، و با

روح شهوت به لذت های غذا و ازدواج با زنان دست یازیده اند، و با روح بدن حرکت و تلاش کرده اند، پس ایشان آمرزیده و گناهان ایشان اغماض می شود.»

آنگاه خداوند فرمود: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَی بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَرَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجَاتٍ وَآتَینَا عِیسَی ابْنَ مَرْیمَ الْبَینَاتِ وَأَیدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ »(777) یعنی: «برخی از انبیاء را بر برخی دیگر برتری دادیم، با برخی خداوند گفتگو کرده و درجات عده ای را زیاد نمود، و به عیسی بن مریم بینات دادیم، و او را به روح القدس تأیید نمودیم.»

آنگاه درباره همه انبیاء نیز فرمودند: «و ایدهم بروح منه» یعنی: خداوند آنها را به روح خود مؤید ساخت. یعنی خداوند ایشان را با آن روح کرامت داد و بر دیگران برتر نمود، پس خداوند ایشان را بخشید و از گناهان ایشان درگذشت.» پایان آن حضرت به عصمت انبیاء تصریح کرده چه این که فرمود:«خداوند ایشان را پیامبران مرسل و غیر مرسل قرار داد و ایشان خداوند را عبادت کرده و شرک نورزیده اند.» این دلالت بر برائت ایشان از پیروی هواها دارد. آنگاه فرمود:«ایشان آمرزیده و گناهان ایشان مورد عفو قرار گرفته است.» پس بعد از رسالت انبیاء چه گناهی برای ایشان باقی می ماند تا خداوند از آنها درگذرد و آنها را بیامرزد؟ پس این جمله به همان مطلب ما نظر دارد، یا این که نظر این جمله به امور اضطراری انبیاء از قبیل ازدواج و خوردن و نوشیدن است که ساختار وجود جسمانی آنها به این امور بستگی دارد. و همین طور روش رسول خداصلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین علیه السلام در غذا و آب بوده است. و دیگر

ائمه، مشرب دیگری داشتند، چه این که حکمت دیگری در آنها در کار بوده است.

پنجم: بیان شد که تعینات ائمه علیهم السلام مصادیق کلیه حقیقت ولایت کلیه الهیه است، این حقیقت محیط به همه مصادیق جزیی است و مصادیق جزئی با همه مراتب و شؤون خود در عوالم ایشان فعلی اند، و به همین خاطر شهدای خلق از پیشینیان تا روز قیامت هستند، پس ایشان نسبت به خدای تعالی همانند بنده ای هستند که در پیشگاه خدا ایستاده و همه امور مربوط به عبد در پیشگاه مولایش قرار دارد، و کارهایی از آن عبد سر می زند که شایسته جلالت مولا نیست مثل این که شیرخواره اش در پیش مولی بول می کند و یا بچه اش می دود و یا خادمانش در حضور وی قی ء می کنند و امثال آن. گرچه آن بنده خود چنین نکرده است و به اختیار او نیز نمی باشد، بلکه از اختیار آن طفل و یا بچه و خادم نیز خارج است. لیکن بنده از مولایش خجالت می کشد و از او عذرخواهی می کند، بلکه گاه از شدت خجالت آرزو می کند که زمین او را فرو برد و زبانش لال گردد و قادر بر عذرخواهی نشود، تا رأفت مولی شامل حال او شود، و ترس او را از بین ببرد و اضطراب شدید او را بنشاند، ائمه علیهم السلام نیز در عوالم خود چنین هستند. گناهان رعایا و بندگان ایشان در پیشگاه مالک شاهان و شاه شاهان در دیدگاه ایشان شایسته جلالت و عزت پروردگار نیست و اگر فضل و رحمت و تأنی او در خشم نمی بود زمین اهلش را فرو می برد، بنابراین ایشان پیوسته از خداوند عذرخواهی کرده و خواهان

بخشش هستند، با این که خود آن کارها را انجام نداده اند.

ششم: این که اگر بنده به وظایف عبودیت عمل کند به اندازه معرفت به جلالت مولی و کبریایی و عظمت مولای اوست و خداوند نیز در نهایت درجه جلالت و کبریایی و عظمت قرار دارد به طوری که هیچکس تاب شناخت جلالت و ادراک عظمت و رسیدن به کنه کبریایی او را ندارد، لذا مادامی که از شناخت آن ناتوان باشد از عمل به وظایف عبودیت که لازمه آن شناخت است نیز قاصر است. گرچه ناتوانی در شناخت او را در عمل به آنها معذور می نماید. ولیکن ناتوانی و قصور عبد موجب نمی شود که مولی شایستگی چنان عبودیتی را نداشته باشد، و ناتوانی باعث نمی گردد که ترک عمل به عبودیت یاد شده هتک حرمت مولی نباشد. مثال آن نابیناست که مولی را نمی بیند و از او در پیشگاه مولی اموری صادر می شود که هتک حرمت مولی است. آنگاه از آن مطلع می شود و خجالت می کشد و عذرخواهی می نماید و طلب عفو می نماید. بنابراین ایشان علیهم السلام چون احاطه به خدای تعالی و صفاتش ندارند مگر آن اندازه ای که خداوند به ایشان شناسانید، می دانند که به غیر از آنچه خداوند به ایشان فهمانیده نمی توانند به وظایف خود در مقابل عظمت حق عمل کنند، و می ترسند که وظایف ایشان در قبال حضرتش انجام نشده باشد، چنان که از ایشان شهرت یافته که فرمودند:(778) «ما عرفناک حق معرفتک و ما عبدناک حق عبادتک»؛ یعنی خدایا ما تو را به آن گونه که شایسته معرفت توست نشناختیم و حق عبادت تو را ادا ننمودیم. لذا توبه و استغفار کرده

و از خداوند طلب عفو می نمایند. چنان که خداوند فرمود:«وَالَّذِینَ یؤْتُونَ مَا آتَوا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَهٌ أَنَّهُمْ إِلَی رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ »(779)؛ یعنی: «ایشان اعمالی را که انجام می دهند در حالی است که دل های ایشان هراسان است، ایشان به سوی پروردگار خود باز می گردند.»

هفتم: چون تمام وجود بنده متعلق و مملوک مولایش می باشد، فرمانبرداری از خدا آوردن مأمورٌ به، به عنوان آلی حرفی است، و این روح عبادت می باشد.

و نافرمانی خدا به معنای آوردن افعال به عنوان استقلالی و معنی اسمی است که روح همه معاصی می باشد. پس مادامی که فعل از این دو عنوان خالی باشد، طاعت و معصیتی محسوب نمی شود، چنان که در حال فراموشی و اشتباه و نادانی و اجبار و اضطرار و غفلت و اشتباه چنین است، و روایت هایی درباره موارد فوق از جمله حدیث رفع آمده است.

و امام سجادعلیه السلام(780) فرمود: «إلهی لو لا الواجب من قبول أمرک لنزهتک من ذکری إیاک علی أن ذکری لک بقدری لا بقدرک و ما عسی أن یبلغ مقداری حتی أجعل محلا لتقدیسک؛ یعنی: خدایا! به هنگام معصیت چنین نبود که من انکار ربوبیت تو کرده باشم و یا دستور تو را سبک شمرده و یا عقوبت تو بر من معلوم بوده و یا در وعید تو سست بوده باشم، لیکن گناهی بر من طاری شده و نفسم مرا گمراه کرد و هوایم بر من غالب شد و شقاوتم به آنها یاری رساند. هنگامی که فعل خالی از عنوان استقلالی باشد، گناه و نافرمانی و منافی با عصمت نیست، بله لغزشی است که نباید از خلیفهاللَّه که بیننده حقیقت عبودیتند صادر شود، لذا صدور چنین لغزش هایی

را از خود گناه می شمارند و از آن استغفار می کنند و توبه و عذرخواهی می نمایند. لذا با عصمت ایشان منافی نیست، چه این که از ایشان به عنوان انکار ربوبیت و سبک شمردن فرمان و استقلال در عرض خدا که روح معصیت است صادر نشده است.

هشتم: بعد از این که روشن شد که روح و ساختار معصیت بر استقلال عبد است و در جایی که بنده استقلالی ندارد، گناه و معصیتی نکرده است. پس مانعی ندارد که گفته شود که خداوند به خاطر مصالحی که به خود ایشان بر می گردد ایشان را در خطا افکنده، چنان که در آدم علیه السلام اتفاق افتاد، چه این که آدم بدون بیرون آمدن از بهشت به کمال نمی رسید و اگر به اختیار خویش نمی دید و خردش بر نادانی اش پیروز نمی گردید، و بیماری های پنهان در انسان را که ناچار در انسان وجود دارند دوا نمی کرد، و از طرف دیگر خداوند نیز دلیلی بر اخراج آدم از بهشت نداشت، پس او را از خوردن میوه درخت باز داشت، با این که بر مقتضای طبیعت آدم بود. تا آدم به مقتضای طبیعت به آن درخت روی آورده و از آن بخورد، تا خداوند به بهانه ای آدم را از آنجا بیرون کند تا آدم بیماری های خود را درمان نماید.

به عنوان مثال کودکی که باید چند بیماری در او پدید آید. پدر و مادرش به او دوا می دهند تا در زمانی که امکان معالجه ایشان می رود آن بیماری ها خود را نشان دهد، چه این که اگر آن بیماری ها پنهان بماند ممکن است در وقتی بروز کند که امکان علاج نباشد، و چون آدم نیز

انسانی بود که در وی عالم اکبر منطوی بود و لغزش ها و گناهان لازمه وی، لذا اگر از وی لغزش و گناهی صادر نمی شد، از مرتبه انسانیت که عالم اکبر است می افتاد، و لذا مرتبه اش در آخرت از مرتبه انسان کامل پایین تر می بود. لذا خداوند او را در آن گناه افکند تا با علاج آن به واسطه توبه کمال انسانی ظاهر شود و این از گناهانی است که خداوند او را بخشیده. چه این که کار خدا بوده تا بر عبدش رحمت آورد.

نهم: بنده بعد از معرفت صفات خدا و بی نیازی از خلق و معرفت و عبادت آنها می داند که معرفت عارفان و عبادت عابدان بر قدرت خدا نمی افزاید و کفر و شرک و مخالفت دستورات و نواهی اش ذره ای از قدرت او نمی کاهد، بنابراین اوامر و نواهی خداوند برای راهنمایی مردم به منافع و مضارشان است، نه این که می خواهد برای خود سودی را جلب کند و یا ضرری را دفع نماید. پس با شناخت خدا به این صفات هرگاه امری از اوامر الهی را ترک کند و یا نهی را مرتکب شود، بر خود ستم روا داشته و از حق خود کم گذاشته و پروردگار مربوط به خود را عصیان کرده است، نه پروردگار همه «و اله الا لهه» را، و خود بر نقصان خود اقدام نموده و بنای تخریب سلطنت خویش را گذاشته و سرزمین خویش را بر باد داده و راه سلوک به حریم شاه شاهان و مالک الملوک را بسته است. این در صورتی که عصیان و هتک حرمت مولی با نفی الوهیت و انکار ربوبیت و یا سبک شمردن

امر و سستی در نهی او توأم نباشد، و لذا آدم و حوا علیهما السلام گفتند: «رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا»(781) و خداوند فرمود:«وَعَصَی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَی»(782)

و امام سجاد سیدالعابدین علیه السلام(783) فرمود: «اللهم انک انزلت فی کتابک ان تعفو عمّن ظلمنا و قد ظلمنا انفسنا فاعف عنا فانک اولی بذلک... الهی لم اعصک حین عصیتک و أنا بربوبیتک جاحد و لا بأمرک مستخف و لا لعقوبتک متعرض و لا لوعیدک متهاون و لکن خطیئه عرضت و سولت لی نفسی و غلبنی هوای و أعاننی علیها شقوتی» یعنی: «خداوندا! تو در کتاب خودت به ما امر کردی که از کسانی که به ما ستم کردند درگذریم، ما به خویش ستم کردیم، پس از ما درگذر، چه این که تو از ما سزاوارتر به عفوی.»؛

خداوندا! در آن هنگام که تو را نافرمانی می کردم به این خاطر نبود که ربوبیت تو را منکر و یافرمانت را سبک شمرده بودم و یا در صدد معاارضه با عقوبت برآمده و عید تو را سست شمرده باشم، و لیکن گناهی از من سر زده و نفسم مرا فریفت و شقاوتم مرا بر آن مدد شد...»؛

و امیرالمؤمنین علیه السلام(784) فرمود: «اللهم إن ذنوبی و إن کانت قطیعه فإنی ما أردت بها قطیعه؛ یعنی: «خدایا، گناهانم گرچه قطع رحم باشد، لیکن من نخواستم چنین کنم.»

امیرالمؤمنین علیه السلام خدای را معصیت نکرد و از عبودیت وی خارج نشد و به عصمت وی ضربه ای وارد نشد، لیکن او را از چنگ زدن به حبل اسم خدا عقب انداخت و تمسک به عروه الوثقی را به تأخیر انداخت و در آن حال او را از دخول در حریم و

وصول به بالاترین درجه باز داشت، به همین خاطر عصمت معصومین و درجات مقربان و فرشتگان و پیامبران و مرسلین مراتب گوناگون دارد تا به مرتبه نهایی و بالاترین مرتبه و درجه برسد، و آن درجه و مرتبه بالا از آن محمد و آل محمدعلیهم السلام است، چه این که ایشان عصمت مطلق دارند و همه مراتب عصمت و بالاترین درجه آن را حائزند.

پس اوامر و نواهی خدا همانند دستورات و پرهیزهای پزشک است، پزشک نمی خواهد با امر خود سودی را به طرف خود بکشاند و یا زیانی را دور نماید، بلکه می خواهد به بیمار سود رساند و زیان و بیماری را از او دور نماید، اگر بیمار با پزشک مخالفت کند، تا هنگامی که با مخالفت دستورات و پرهیزهایش انکار طبابت و حاذق بودن او نماید و یا دستورات او را سست بشمارد راه ارتباط با او را قطع نکرده، تنها سلامتی خود را به تأخیر انداخته و مزد نخوردن داروها را این گونه گرفته است. به همین خاطر خداوند فرمود: «مَا یفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ»؛ یعنی: «اگر سپاسگزار بودید، خداوند از عذاب شما چه می خواست؟» یعنی اگر همه عوالم خود را در مسیر هدف آفرینش قرار می دادید، به ایمنی می رسیدید، یعنی هرچه دستور داد و یا شما را از آن باز داشتم برای مصالح خود شما بوده نه برای مصالح خویش، یعنی عذاب من از فعل من نبوده بلکه کار شما بر خود شما دشوار شده، چه این که: «وَأَنْ لَیسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَی»(785) و «وَأَنَّ سَعْیهُ سَوْفَ یرَی*ثُمَّ یجْزَاهُ الْجَزَاءَ الْأَوْفَی»(786) یعنی: «انسان تلاش خود را به زودی می بیند، آنگاه

خداوند به او پاداش کامل تر می دهد.»

غیر ابن آدم فإنه یرفع إلی فیه بیده طعامه، فهذا من التفضیل»؛ یعنی: ما بنی آدم را بر دیگر آفریده ها برتری دادیم و ایشان را در خشکی و دریا حمل کردیم، یعنی برتر و خشک، و ایشان را از غذاهای پاکیزه روزی دادیم، یعنی میوه های پاکیزه و ایشان را برتری دادیم.» آن حضرت درباره این آیه فرمود: «همه چارپایان و پرنده ها دهان خویش را به غذا و آب نزدیک می کنند و غذا و آب را با دست خود به دهان نمی برند، تنها انسان غذا و آب را به دهانش می برد، این نیز یکی از موارد برتری انسان بر آفریده های دیگر است.»

و عیاشی(791) از امام باقر روایت کرد که در آیه: «وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ» فرمود: «خلق کل شی ء منکبا غیر الإنسان فإنه خلق منتصبا؛ یعنی: همه را افتاده خلق کرد ولی انسان را راست آفرید.» و از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره صورت آدمیان روایت شده که آن حضرت فرمود: این گرامی ترین صورت به نزد خداست.»

و در کافی(792) از محمد بن مسلم از امام باقرعلیه السلام روایت شده است که گفت: «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍعلیه السلام عَمَّا یرْوُونَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَی صُورَتِهِ فَقَالَ هِی صُورَهٌ مُحْدَثَهٌ مَخْلُوقَهٌ وَ اصْطَفَاهَا اللَّهُ وَ اخْتَارَهَا عَلَی سَائِرِ الصُّوَرِ الْمُخْتَلِفَهِ فَأَضَافَهَا إِلَی نَفْسِهِ کَمَا أَضَافَ الْکَعْبَهَ إِلَی نَفْسِهِ وَ الرُّوحَ إِلَی نَفْسِهِ فَقَالَ بَیتِی «وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»؛ از امام باقرعلیه السلام پرسیدم: اهل سنت روایت می کنند که خداوند آدم را بر صورت خویش آفرید.

حضرت پاسخ داد: این صورت حادث و مخلوق است و خداوند آن را بر دیگر صورت های گوناگون برگزید، لذا صورت انسان را به خود نسبت داد،

چنان که کعبه را به خود نسبت داد و روح را به خود منسوب نمود و فرمود: «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»(793).»

گویم: امکان دارد که علت گزینش و نسبت به خودش این باشد که صورت انسانی کامل ترین و تمام ترین حکایت از جمال و جلال را دارد، لذا خداوند به خودش اضافه کرده و نسبت داد تا آگاه کند که اگر ممکن بود که خداوند متصور به صورتی شود که محال است، به صورت انسانی در می آمد. لیکن صورت برای خداوند محال است چه این که با ازلیت و ابدیت و غیر متناهی بودن ذات ناسازگاری دارد.

مطلب فوق را روایت زیر تأیید می کند که از زبان خداوند نقل شده است: «ان الانسان سرّی و انا سره» انسان سرّ من است و من سرّ او هستم و آل محمد گرامی ترین انسان ها به نزد خدا هستند و خداوند ایشان را برای خود برگزید و دانش و حکمتی به ایشان داد که به هیچ کس از جهانیان عطا نفرمود و امر دین خود را به ایشان واگذار کرد و برایشان سلام فرستاد و بر فرزندان پیامبران دیگر سلام نفرستاد و فرمود: «و سلام علی آل یاسین»

و در کافی(794) به اسنادش به محمد بن سنان از عبداله بن سنان روایت شده است که گفت: امام صادق فرمود: «نه به خدا قسم، خداوند به احدی جز به رسول خداصلی الله علیه وآله و الائمه علیه السلام تفویض نفرموده است و فرمود: «إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَینَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللَّهُ»(795) یعنی: ما کتاب را به حق بر تو فرستادیم تا بین مردم به آنچه خداوند به تو نشان داده حکم نمایی

و این در اوصیاءعلیهم السلام جاری است.

قمی(796) در آیه شریفه «سَلَامٌ عَلَی إِلْ یاسِینَ»(797) روایت کرده است که: «آنگاه خداوند محمد را یاد کرد و فرمود: «وَتَرَکْنَا عَلَیهِ فِی الْآخِرِینَ* سَلَامٌ عَلَی إِلْ یاسِینَ»(798) فرمود: «یاسین محمد و آل یاسین ائمه هستند.»

و در معانی(799) از امام صادق علیه السلام از پدرش از پدرانش از علی علیه السلام در این آیه روایت کرده است که فرمود: «یاسین محمد است و ما آل یاسین هستیم.»

و در جوامع(800) از ابن عباس روایت کرده است که: «آل یاسین آل محمد هستند و یاسین نامی از نام های آن حضرت است.»

«مراد ما هستیم» و از امام رضاعلیه السلام(804) نقل شده که فرمود: «صادقین ائمه علیهم السلام و کسانی که به طاعت ایشان اعتراف دارند می باشند.»

و در مجمع البیان از امام باقرعلیه السلام روایت شده است که فرمود: «وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» یعنی با آل محمدعلیهم السلام باشید و قمی(805) روایت کرده که ایشان ائمه هستند.

و «مصطفون» مراد از آن در تفسیر «و سلاله النبیین و صفوه المرسلین» بیان شد. و همان کفایت می کند. به آن مراجعه کن.

کرده و ایشان را برگزید و سرّ خود را به سوی ایشان فرو فرستاد و ایشان را به قدرت خود پر ساخت و به هدایت خود رهنمون شد، یعنی به آنها واگذار کرد که اشیاء را به اندازه ای که گنجایش دارند برسانند، لذا با این قدرت و وکالت بر اشیاء چیره شوند و براهین پروردگار ویژه آنها گردید. آن براهین بر کمال صفات جلالی و جمالی خدا دلالت می کرد.

این فقرات اشاره به عوالم هفت گانه ای دارد که هیچ ذره ای در آسمان و زمین جز به آن تحقق نمی یابد، خداوند همه این مراتب را به شما داد، بنابراین با گزینش شما برای علمش ظرف مشیت الهی شده اید، لذا علمی که به عالم مشیت رسیده به شما واصل گردید و با رضایت خدا و شاهد گرفتن شما در عالم مشیت خداوند شما را محل اراده خویش قرار داد و غیب خدا مشهود شما گردید و هنگامی که شما محل اراده و معدن سرّ خدا گردیده اید باید رسیدن به عالم قدر با اراده شما باشد به همین لحاظ با قدرت خود شما را برگزید، یعنی شما را با مقدورات خود پر ساخت، بنابراین تقدیر همه اشیاء جز با تقدیر شما امکان پذیر نیست و بعد از تقدیر اشیاء شما را به قضایش رهنمون شد به این که شما را چیره و مستولی بر تنزیل اشیاء به عالم قضاء ساخت و شما را به امضای تدریجی آنها اختصاص داده تا برهان ربوبیت او همیشه با شما بوده و از شما جدا نشود، پس با شما نوری قرار داد که با آن راه روید و آن نور روح القدس است و لذا

شما را مؤید به آن ساخت، هرگاه خداوند به شما در چیزی اجازه داد با دمیدن وی در روع شما را مطلع می سازد. پس شما آن را به عالم اجل تنزیل می دهید و این مطلب با بیان رساتری در «موضع الرساله» گفته شد. به آن مراجع کن!

این که فرمود: «اصطفیکم لعلمه» اشاره به عالم مشیت کلیه الهیه ای دارد که مواد علم ایشان می باشد و همان اسم اعظم است که دارای هفتاد و سه حرف است و حرفی را خدا برای خود در علم غیب برگزیده است، این حرف را هیچ فرشته مقرب و یا پیامبری مرسل نمی داند، خداوند هفتاد و دو حرف را به حضرت محمدصلی الله علیه وآله داده و آن حضرت به اهل بیت خود به ارث عطا فرمود. ایشان با آن حوادث گذشته و حال و آینده را می دانند، در این باره روایاتی در کافی آمده که کلینی (ره) برای آن بابی باز نموده است.

این مرتبه بهره ائمه علیهم السلام از حقیقت نبوت است که صادر نخستین در همه موجودات است و آن به منزلت علم در عالم خلق از عالم سبعه می باشد.

و این که فرمود «و ارتضیکم لغیبه» اشاره به آیه شریفه «فَلَا یظْهِرُ عَلَی غَیبِهِ أَحَداً * إِلَّا مَنْ ارْتَضَی مِنْ رَسُولٍ»(806)

و این اشاره به نصیب و بهره ایشان از رسالت دارد، چه این که مرتبه رسالت پایین تر از مرتبه نبوت است. و به آن به عالم اراده کلیه الهیه اشاره نموده که در عوالم ایشان به منزلت عالم مشیت و عالم قرآن و عالم جمع است که بدون یکی از دو اسم نمی تواند به عالم شهادت تنزل نماید، و حتماً باید

در یکی از این دو عالم فرود آید. عالم نور که آیه محکمه است و یا عالم ظلمت که آیه متشابه است.

این که فرمود: «و اختارکم لسرّه» اشاره به عالم اراده خلقیه دارد که عالم قدر الهی است که مراد از آن عالم نور و آیه محکمه و اسم اللَّه است که مختار خدا و رسول در مقام تنزل به عالم کثرت و منزلت فرقان می باشد، به همین خاطر مختار رسول پروردگار جهانیانند، چه این که ظهور ایشان در عالم کثرت به اسم اللَّه است نه به طاغوت؛ پس ایشان برای سرّش اختیار و انتخاب شده اند.

و فقره «و اجتبیکم بقدرته» اشاره به عالم قضای الهی که عالم قدر در خلایق است دارد. این مرتبه تنزیل ایشان به عوالم اسماء حسنی است که مراتب اسم اللَّه هستند، زیرا اجتباء از باب افتعال و ریشه آن جبایه و جباوه و جبوه و جبا به کسر جیم به معنای آبی که در حوض جمع شده می باشد. چنان که در قاموس آمده است؛ پس مراد این است که خداوند تمام مقدورات را در شما جمع کرده و شما را از آن پر نموده تا قضای خویش را نسبت به مقدورات اعلام کرده باشد، چنان که آب را در حوض جمع کرده و حوض به آن پر شده باشد، پس باء در «بقدرته» برای تعدیه و تضمین معنای «جمع» برای امتلاء است.

و فقره «و اعزّکم بهداه» اشاره به عالم امضاء الهی که عالم قضاء در خلق است دارد و عزّ به معنای غلبه و چیرگی و هدایت به معنای ایصال و رساندن اراده او است، مراد این است که: با قرار دادن

عالم امضاء در شما به شما چیرگی و سلطه بر همه اشیاء و امضاء آن داده شده است.

و فقره: «و خصّکم ببرهانه» و این اشاره به عالم اجل الهی دارد که عالم امضاء در خلق و عالم اذن می باشد، پس عالم اجل در خلق عالم تعیین در خارج می باشد. آنگاه این مطلوب را چنین بیان کرد که این مطلب به خاطر گزینش شما و برداشت همه حجاب ها از شما به واسطه نورش که اسم اللَّه است که مبدای ظهور شماست می باشد.

لذا فرمود: و انتجبکم لنوره و ایدکم بروحه؛ این شأنی از شؤون و مرتبه ای از مراتب اسم اللَّه است و با رسیدن این مرتبه در حجت های خدا، خداوند انبیاءعلیهم السلام را تأیید کرد، چنان که فرمود: «و ایدهم بروح منه».

در کافی(807) از ابوبصیر روایت شده که گفت: «از امام صادق علیه السلام درباره آیه «وَکَذَلِکَ أَوْحَینَا إِلَیکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنَا مَا کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ»(808) پرسیدم، فرمود: «قَالَ خَلْقٌ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَ مِیکَائِیلَ کَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یخْبِرُهُ وَ یسَدِّدُهُ وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّهِ مِنْ بَعْدِهِ»؛

یعنی: روح آفریده ای بزرگ تر از جبرئیل و میکائیل است، این روح با رسول خداصلی الله علیه وآله بود و او را مطلع و محکم می نمود، آن روح با امامان بعد از وی می باشد.»

و نیز در کافی(809) از ابوبصیر روایت شده که «از امام صادق علیه السلام از آیه شریفه «وَیسْأَلُونَکَ عَنْ الرُّوحِ قُلْ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی»(810) پرسیدم، فرمود: مخلوقی بزرگ تر از جبرئیل و عزرائیل است که با رسول خدا جمع بوده و با ائمه علیه السلام می باشد، این روح از

عالم ملکوت است.»

بدان که در بیان حقیقت نبوت گفته شده که هر نفسی بلکه هر موجودی از آن روح نصیبی دارد و محمد و آلش علیهم السلام آیات کبری و مظاهر کلیه آنند و دیگر مردم مظاهر جزئیه او می باشند، پس حقیقت محمدیه الهیه و حقیقت علویه الهیه دو موجود مکنون در همه اشیاء هستند، پس آل محمدصلی الله علیه وآله به دلیل این که به تمام مراتب اسم اعظم رسیده اند که آیت کبرای حقیقت محمدیه الهی و حقیقت علویه الهی است، لذا کلیات آن خصلت های هفتگانه ای که همه آسمان ها و زمین به آن موجودند به ایشان اختصاص یافتند. به همین خاطر به همه گذشته و حال و آینده احاطه دارند، بر خلاف دیگر موجودات و لذا همه مراتب خلق و نه دیگران در ایشان تحقق دارد و ایشان شهدای خلقند. پس این فقره ها نظر به نفوس و سرّ ائمه دارد که در اشیاء مکنون است، چه این که هر موجودی از حقیقت نبوت و ولایت بهره دارد، نه این که ائمه مدبّر عالم امکان و مقدر آن باشند، بلکه تدبیر و تقدیر و غیر آن از خدای واحد بدون شریک است و ایشان و دیگر مردم در اثر پذیرفتن از خدا بدون هیچ واسطه در یک سطح قرار دارند، چنان که در ابتدای کتاب تحقیق شد.

که خلقت را شروع کرده و آنگاه اعاده اش می نماید، زیرا خداوند فرمود: «وَهُوَ الَّذِی یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَی فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(811) یعنی: «او کسی است که آفرینش را شروع کرده و آن را باز می گرداند، و این بر او آسان تر است و خداوند دارای مثل اعلی در آسمان ها و زمین است و او گرامی حکیم است.» و یا مراد از آن زمین در قبال دیگر موجودات است.

در این صورت مراد این است که وقتی خداوند همه ارکان موجودات مورد نیاز وجود را برای شما کامل کرد و شما را به آداب خویش تأدیب نمود، چنان که جد شما محمدصلی الله علیه وآله را ادب کرد و فرمود: «وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ»(812) و سپس سیاست مردم را به او واگذار نمود و فرمود: «وَمَا آتَاکُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(813) و فرمود: «مَنْ یطِعْ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ»(814) چنان که در کافی(815) با طرق متعدد روایت شده و کلینی برای آن بابی باز کرده است، پس شما را نیز خلعت خلافت داد و خلافت را شایسته شما دانست، پس شما را حجت ها و خلفای خویش قرار داد و فرمود: «الصَّالِحَاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمْ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنِی لَا یشْرِکُونَ بِی شَیئاً وَمَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمْ الْفَاسِقُونَ»(816) یعنی: «خداوند به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده داده است که ایشان را خلیفه خویش در زمین قرار دهد، چنان که گذشتگان را خلیفه قرار داده است و دینی که برای ایشان شایسته

دید را متمکّن و مستقر کرده و هراسانی ایشان را بعد از ترس به ایمنی بدل می کند تا مرا شرک نورزند و هرکس بعد از آن ناسپاسی کند، فاسق خواهد بود.»

در کافی(817) از امام صادق علیه السلام روایت شده که از آیه یاد شده از آن حضرت پرسیده اند، پاسخ داد: «مراد از ایشان ائمه اند علیهم السلام»

و از امام باقرعلیه السلام(818) روایت شده که «خداوند در کتابش درباره والیان بعد از حضرت محمدصلی الله علیه وآله به طور ویژه فرمود: «وعد اللَّه الذین... هم الفاسقون» یعنی: «شما را به خاطر علم و دین و عبادتم بعد از پیامبر خلیفه قرار می دهم، چنانکه آدم برای بعد از خود اوصیایی قرار داد تا پیامبری که بعد از وی می آید مبعوث شود، تا مرا بپرستند و شرک نورزند»، مراد از «یعبدوننی» یعنی مرا به ایمانی بپرستند که معتقد باشند که بعد از محمد پیامبری نیست، پس هرکس غیر از این گفت «فأولئک هم الفاسقون» بنابراین خداوند والیان امر را بعد از محمد به علم متمکن ساخت و ما همان والیانیم، از ما بپرسید، اگر تصدیقتان کردیم، اعتراف کنید و شما چنین نخواهید کرد.

پس حقیقت خلافت از خدا عبارت از نیابت از خداست، و خلیفه قرار داد تا آن امور و پیاده شدن آن نسبت به خدا مرتب گردد، و همین دلیل و کاشف گردد از این که مردم به دل ایمان آورده و به الوهیت و ربوبیت ایشان اعتراف دارند، چنان که فرشتگان را واداشت تا برای آدم سجده کنند تا مؤمن از کافر مستکبر معلوم شود، چنانکه در آیات مزبور فرمود: «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً»(819) و در سوره

حجر فرمود: «وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَهِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ»(820) و در سوره ص فرمود:«فَإِذَا سَوَّیتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ» (821) پس سجود ایشان برای آدم طاعت خدای - سبحانه - است چه این که با آن عبودیت خدا را برای خدای سبحان به اثبات می رسانند، چه این که به طرفی روی کنند که خداوند ایشان را به آن طرف واداشت.

در پیشانی وی می نویسد.» گویم: یعنی در عالم نفس وی می نویسد، نفس بعد از فنای همه مراتب باقی می ماند و همین در آیه شریفه مورد اشاره واقع شده: «کل شی ء هالک الا وجهه».

آنگاه فرمود: این مطلب همان است که در آیه شریفه «مَا أَصَابَ مِنْ مُصِیبَهٍ... الخ» آمده است و نیز فرموده اند: «یا بَارِی ءَ النُّفُوسِ بَعْدَ الْمَوْتِ»(824) و خداوند فرمود: «وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنَّکُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَکُمْ بِاتِّخَاذِکُمْ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنفُسَکُمْ ذَلِکُمْ خَیرٌ لَکُمْ عِنْدَ بَارِئِکُمْ»(825) یعنی: «هنگامی که موسی به قومش بنی اسرائیل گفت: شما با گوساله پرستی به خویشتن ستم کرده اید، پس به سوی آفریننده خویش برگردید و خویشتن را بکشید، این برای شما به نزد آفریننده شما بهتر است.»

و خلاصه در مقام تقابل خالق و باری و مصور، خالق به معنای آفریننده عقول و باری به معنای آفریننده نفوس و مصور به معنای آفریننده اجزاء است.

به عبارت دیگر خالق آفریننده عالم احدیت و باری آفریننده عالم واحدیت و مصور آفریننده عالم کثرت است، پس مراد از این گفته، «حججاً علی بریته» یعنی بر همه کسانی که دارای نفس هستند، از فرشتگان و انسان ها و جنیان و غیره.

از مصادیق اسم خداست که مکنون در هر نفسی است و لذا ایشان «عناصر الابرار و دعائم الاخیار» شده اند، چنان که قبلاً بیان شد و اگر این سرّ نبود خداوند عبادت نمی شد و به شناخت در نمی آید.

و در علانیه به این دلیل که ایشان راهنمایان به سوی رضایت و خشنودی خدایند و امر و نهی خدا را آشکار می کنند و آیات خدا را برپا می دارند و ایشان با حجت های خودر بر منکرین از حریم خداوند دفاع می کنند و از مخالفت با وی نهی می نمایند، چنان که در باب «و ابواب الایمان» بیان شد به آن مراجعه نما!

قرآن می نمایند آن را می دانستند.»

و در جوامع(827) از امام باقرعلیه السلام روایت شده است که «ایشان ائمه معصومین هستند.»

و عیاشی(828) از امام رضاعلیه السلام نقل کرده است که فرمود: «ایشان آل محمدند، چه این که ایشان از قرآن استنباط می کنند و حلال و حرام را می فهمند و ایشان حجت های خدا بر مردمند.»

و حقیقت استنباط در آوردن فروع و شاخه ها از اصول و ریشه ها و تنزیل کلیات به جزئیات می باشد، پس ظواهر قرآن آخرین مرتبه آن و بواطن آن آخرین مرتبه ظاهر و حقیقت آن اسم است، بنابراین بواطن به شمار در نمی آید، و هر معنایی که در تأویل قرآن آمده به مرتبه ای نظر دارد، و لذا مراتب اختلاف دارند.

و ما در کتاب «التحفه الرضویه» مطالبی بیان داشته ایم که پرده از روی «کتاب» برداشته می شود و اختلاف در بین اخبار خود کتاب با آن برطرف می گردد. به آن مراجعه کن!

شؤون آن در عوالم خود احاطه دارند، و لذا در هفت میقات و زمان یعنی در شب نیمه ماه شعبان و سه شب قدر در عوالم ائمه علیهم السلام عوالم علم و مشیت و اراده و قدر مردم از هم جدا می شود. چنان که در شب های جمعه عالم قضا و در روزهای دیگر عالم امضاء و اذن و در ساعات آجال ایشان معلوم می گردد، آنگاه تک تک جزئیات معلوم گردیده و در اعیان به تدریج و آرام آرام، هر واقعه ای بعد از دیگری رخ می دهد، خدا و رسول و خلفایش بهتر می دانند.

این در صورتی که حادثه ای نخواهد جلوتر از زمان ظهورش در عوالم ائمه علیهم السلام اتفاق افتد، ولی اگر مصلحتی اقتضا کند که چنین عجله ای شود، مثلاً کرامت و اعجازی اقتضا می کند که چیزی اکنون پدید آید، ایشان از ظهور آن چیز حاجب و مانع نمی شوند، بنابراین ائمه علیهم السلام شهداء خدا بر خلق هستند، و هیچیک از امور مردم از ایشان مخفی نمی ماند. و قرآن و احادیث بر آن دلالت دارند: در کافی(829) از سماعه از امام صادق علیه السلام در «فَکَیفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ بِشَهِیدٍ وَجِئْنَا بِکَ عَلَی هَؤُلَاءِ شَهِیداً»(830) یعنی: «چگونه ای آن هنگام که از هر امتی شاهدی آوردیم و تو را بر ایشان شاهد قرار دهیم.»

فرمود: «آیه شریفه درباره امت محمدصلی الله علیه وآله نازل شده. چه این که هر قرنی ایشان امامی دارند که بر ایشان شاهد است و حضرت محمدصلی الله علیه وآله بر ما شاهد می باشد.»

و در آن باسنادش از برید عجلی(831) روایت شده که از آیه شریفه «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّهً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاسِ»(832) از امام صادق

علیه السلام پرسیدم، فرمود: ما امت وُسطی هستیم و ما شهداء خدا بر خلق و حجج او در زمین هستیم. پرسیدم: خداوند فرمود: «مله ابیکم ابراهیم» پاسخ داد: تنها ما را قصد کرده او شما را در کتاب های انبیاء سابق مسلمان نامید و نیز در قرآن تا رسول بر شما شاهد باشد، پس رسول خدا شهید بر ما در آنچه به ما از خداوند رسانده و ما شاهدان بر مردمیم، پس هرکس تصدیق کرد او را در روز قیامت تصدیق می کنیم و هر کس ما را تکذیب کرد در روز قیامت او را تکذیب می کنیم. در این معنا روایات عدیده ای(833) موجود است.

و نیز روایات عرض اعمال بر رسول خدا صلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام بر این مطلب دلالت دارند.

در کافی(834) باسنادش به ابوبصیر از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «اعمال بندگان بر رسول خداصلی الله علیه وآله در هر صبح نموده می شود، خواه بندگان مؤمن باشند و خواه فاجر، بنابراین بترسید، لذا خدای - تعالی - فرمود: «اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَ...»(835) یعنی: «عمل کنید که خداوند عمل شما را می بیند و نیز پیامبرش... . آنگاه ساکت شد.»

و در آن(836) باسنادش از یعقوب بن شعیب روایت شده که «از امام صادق علیه السلام از آیه شریفه «اعْمَلُوا فَسَیرَی اللَّهُ عَمَلَکُمْ وَرَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ» پرسیدم،پاسخ داد:مراد از مؤمنون «ائمه» هستند.»

و در کافی به اسنادش از سماعه از امام صادق علیه السلام روایت شده که «از آن حضرت شنیدم که می فرمود: چرا پیامبر را آزار می دهید، مردی پرسید: چگونه او را آزار می دهیم، فرمود: مگر نمی دانید که اعمال شما بر آن حضرت عرضه می شود،

هنگامی که در آن معصیتی ببیند، حضرت بدش می آید، بنابراین رسول خداصلی الله علیه وآله را ناراحت نسازید، و او را مسرور کنید.»

در کافی اخبار دیگری در این معنا روایت شده است.

و مراد از عرض اعمال بر ایشان این است که جوشش و تکوّن و فعلیت اعمال در عوالم ائمه علیهم السلام می باشد که آرام آرام در روزها و ساعات پدید می آید و ما در «مختلف الملائکه» آن را بیان کردیم. به آنجا مراجعه کنید.

بلکه ائمه علیهم السلام شهداء بر همه خلایق از اولین و آخرین از پیامبران و مرسلین و فرشتگان و انسان ها و جنیان و دیگر مخلوقات هستند، چه این که وجود ایشان بر وجود همه خلایق احاطه دارد و ایشان ظرف مشیت خدا بوده و علم گذشته و آینده و حال تا روز قیامت در نزد ایشان است و نیز اخباری در خصوص هریک از آن دو وارد شده از زمره آن اخباری است در این که ایشان حجت بر همه مخلوقات و بر همه عوالمند.

از جمله روایت خصال(837) به اسنادش از عبدالخالق از راوی از امام صادق علیه السلام می باشد، فرمود: «خداوند دوازده هزار عالم آفرید که هر عالمی از هفت آسمان و زمین بزرگ تر است، هیچیک از عوالم گمان نمی کند که خداوند عالمی دیگر غیر از آن آفریده است، و من حجت بر همه آنها هستم.»

و از بصائر الدرجات(838) به اسنادش از ابن ابی عمیر از رجالش از امام صادق علیه السلام روایت کرده که «از امام حسن بن علی علیه السلام روایت نمود که فرمود: خداوند دو شهر دارد، شهری در مشرق و شهری در مغرب و بر آن دو دیوار است و هر

شهری یک میلیون لنگه در از طلا دارد و در آن یک میلیون زبان وجود دارد که هر کدام از آن زبان ها غیر از زبان دیگری است و من همه آن زبان ها را می دانم و در آن دو شهر و بین آنها و بر آنها حجتی غیر از من و برادرم حسین نیست.»

در همان کتاب(839) از احمد بن حسین از پدرش با همین اسناد شبیه این روایت را نقل کرده است.

و از سرائر(840) از جامع بزنطی از سلیمان بن خالد روایت شده که فرمود: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: هیچ چیز نیست از آدمیان و انسان ها و جنیان و فرشتگان در آسمان مگر این که ما حجج بر آن ها هستیم و خداوند مخلوقی نیافریده مگر این که ولایت ما را بر او عرضه کرده و با ما بر او احتجاج نموده. عده ای مؤمن به ما و عده ای کافر و جاحد بوده اند، حتی این عرضه بر آسمان ها و زمین و کوه ها نیز صورت گرفته است... الحدیث».

و در کتاب بحار بابی برای آن باز کرده و اخبار آن را ذکر کرده، هرکس خواهد به کتاب امامت آن مراجعه کند.

و در روضه کافی(841) به اسنادش به یوسف بن ابی سعید روایت شده که گفت: «روزی خدمت امام صادق علیه السلام بودم، به من فرمود: هنگامی که روز قیامت شود، خداوند همه مردم را جمع می کند، حضرت نوح را قبل از همه صدا می کنند، به او می گویند: آیا پیام را رساندی؟ می گوید: آری، می پرسند: شاهد تو کیست؟ می گویند: محمد بن عبداللَّه صلی الله علیه وآله. فرمود: آنگاه حضرت نوح علیه السلام بلند می شود و مردم را کنار می زند تا به

حضرت محمدصلی الله علیه وآله می رسد، جایگاه آن حضرت در محل خوشبویی قرار دارد، و حضرت علی علیه السلام با اوست.

این آیه آن صحنه را تصویر کرده است که «فَلَمَّا رَأَوْهُ زُلْفَهً سِیئَتْ وُجُوهُ الَّذِینَ کَفَرُوا»؛ یعنی: «هنگامی که او را دیدند، روی کسانی که کفر ورزیده اند سیاه می شود.» نوح به آن حضرت می گوید: خداوند از من پرسید آیا پیام را رساندی؟ گفتم: بله، پرسید: شاهد تو کیست؟ گفتم: محمدصلی الله علیه وآله، آن حضرت می گوید: ای جعفر و ای حمزه برپا خیزید و برای حضرت نوح شهادت دهید که او رسانیده است. امام صادق علیه السلام فرمود: پس جعفر و حمزه شاهد پیامبران در تبلیغ هستند؛ پرسیدم: فدایت شوم، پس علی علیه السلام چه جایگاهی دارد و کجاست؟ فرمود: منزلت علی بزرگ تر از این است.»

در همان کتاب(842) در باب «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَهِ الْقَدْرِ * وَمَا أَدْرَاکَ مَا لَیلَهُ الْقَدْرِ»(843) از امام باقرعلیه السلام روایتی طولانی نقل شده است که فرمود: «به خدا سوگند، حکم الهی است که بین مؤمنین اختلافی نباشد، به همین خاطر ایشان شاهدان بر مردمند، تا محمدصلی الله علیه وآله برای ما و ما برای شیعیان شهادت دهیم، و شیعیان ما شاهد بر دیگر مردمند، بنابراین ایشان بر همه مردم شاهدند.»

از مولای خود می بیند، و بنا بر معنای دوم مراد از «اله» تحیر و سرگردانی شدید است وی طوری واله و شیفته مولی شده که خود را نمی بیند، این معنا به معنای اول بر می گردد.

در هر صورت اسم مرتبه ای است که عبد در آن جز مولایش و مرگ و فنای بالکلیه در او را نمی بیند، اکنون که چنین است بنابراین برای او گناهی تصور نمی رود، پس فعل او فعل خدا و قول او قول خدا و گوش و چشم و دست و زبان و اراده او خدایی اند و او بین دو انگشت پروردگار است. هرکجا و هر طرف که خداوند بخواهد او را می چرخاند، و این همان سخن مولی امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمود: «الهی هذه ازمّه نفسی عقلتها بعقال مشیتک و هذه اعباء ذنوبی درأتها برحمتک و هذه اهوائی المضلّه وکلتها الی جناب لطفک و عفوک» یعنی: «خدایا! این افسارهای نفس من است که به بند مشیت تو بستم، و این سنگینی گناهانم می باشد که با رحمت تو آن را دفع کردم، و این خواست ها و هواهای گمراه کننده من است که به جناب لطف و عفوت واگذار کرده ام.» بنابراین گناهکار کیست؟ و خطاکار چه کسی است؟ لغزش گر و آزماینده و گول زننده و بنده کیست تا خداوند او را بیازماید، هنگامی که خداوند ایشان را به چنین مرتبه ای رسانید و آن را جبلت ایشان قرار داد، چه این که خود آن را در عالم میثاق اختیار کرده اند. پس ایشان از لغزش ها معصوم و از هر فتنه ای در امانند، و از هر نجاستی پاکند و خداوند همه پلیدی ها را از ایشان دور ساخت. چه

این که افتادن در لغزش و گناهان و اشتباهات و فتنه ها و پلیدی ها و نجاست ها و هر زشتی و فاحشه ای از شاخه های شیطان و ستمگران است.

چنان که خداوند فرمود: «یا بَنِی آدَمَ لَا یفْتِنَنَّکُمْ الشَّیطَانُ کَمَا أَخْرَجَ أَبَوَیکُمْ مِنْ الْجَنَّهِ ینزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِیرِیهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ یرَاکُمْ هُوَ وَقَبِیلُهُ مِنْ حَیثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطِینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذِینَ لَا یؤْمِنُونَ* وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَهً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَیهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا یأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ»(844) یعنی: ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد، آن چنان که پدر و مادر شما را از بهشت اخراج کرده لباس ایشان از تنشان برون کرد تا بدی های ایشان را به آنها بنمایاند، شیطان و قبیله او شما را از سویی که شما نمی بینید، می بینند، ما شیاطین را دوستان کسانی قرار دادیم که ایمان نمی آوردند، به هنگامی که مرتکب عمل زشتی شده اند، می گویند: ما پدران خویش را بر آن یافتیم و خداوند ما را به آن امر کرد. بگو که خداوند به فحشا امر نمی کند، آیا بر خدا چیزی می بندید که نمی دانید؟»

و فرمود: «لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنْ الغَی فَمَنْ یکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدْ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَی لَا انفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ* اللَّهُ وَلِی الَّذِینَ آمَنُوا یخْرِجُهُمْ مِنْ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمْ الطَّاغُوتُ یخْرِجُونَهُمْ مِنْ النُّورِ إِلَی الظُّلُمَاتِ»(845)

و فرمود: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ* إِنَّهُ لَیسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلَی رَبِّهِمْ یتَوَکَّلُونَ *إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَی الَّذِینَ یتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ»(846)750

یعنی: «هنگامی که خواهی قرآن بخوانی از شیطان رانده شده به خدا

پناه ببر، چه این که شیطان بر کسانی که ایمان آورده و بر پروردگار خویش توکل می کنند قدرتی ندارد، بلکه قدرت وی بر کسانی است که او را دوست گرفته و کسانی که به خدا مشرکند.»

فرمود: والزلل؛ الزلل با حرکت زاء و لام مصدر «زلّ یزلّ» به کسر عین در ماضی و فتح و کسر آن در مضارع به معنای لغزیدن در گل و یا در گفتار است و کنایه از افتادن در مرتبه ای از مراتب شیطنت و شؤون طاغوت می باشد.

آل محمدصلی الله علیه وآله هستند، اما مبدأ دیگر پیامبران و اوصیاء و فرشتگانی که اهل عصمتند؛ اسم اللَّه به اعتبار برخی از مراتب و یا شؤون می باشد، البته در این مراتب مادون انبیاء به لحاظ مراتب اختلاف دارند، بنابراین ائمه علیهم السلام به مقدار بهره ای که از مراتب اسم اللَّه دارند، معصومند و از غیر آن محجوبند، «لَا یکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا»(847) بلکه هر کس به اندازه مبدأ ظهور می فهمد و به آن می رسد.

به همین خاطر فرشتگان به فضیلت آدم بر خویش اعتراف کرده اند، چه این که حضرت آدم از اسمای تک تک ایشان خبر داده، در حالی که ایشان جز اسمی که مبدأ پیدایش آنها بوده را نمی فهمیدند، هنگامی که آدم تک تک اسماء را به ایشان خبر داد و دانستند که آدم علیه السلام بر کمالات ایشان احاطه دارد، به قصور و کوتاهی خود اعتراف کردند و او را سجده کردند، چنان که خدای - سبحانه - فرمود: «وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَهِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً... وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَی الْمَلَائِکَهِ فَقَالَ أَنْبِئُونِی بِسْمِاءِ هَؤُلَاء إِنْ کُنتُمْ صَادِقِینَ... قَالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأسْمِائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأسْمِائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ غَیبَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ...»(848) یعنی: «و زمانی که خداوند به فرشتگان فرمود که من در زمین خلیفه ای قرار خواهم داد... و به آدم همه اسماء را آموخت، آنگاه بر فرشتگان سان داد و فرمود: نام های این ها را بگویید. اگر شما راستگویید... ای آدم، از اسماء آنها به فرشتگان خبر بده، هنگامی که آدم از اسماء آنها خبر داد، فرمود: آیا به شما نگفتم که من غیب آسمان ها و

زمین را می دانم...»

پس نسبت همه فرشتگان و انبیاء و اوصیاء و همه خلایق دیگر به محمد و آل محمدعلیهم السلام مثل نسبت فرشتگان به آدم علیه السلام است، پس ایشان بر همه عوالم محیطند، و با همه مراتب عصمت معصومند و به همه علوم دانا هستند، و هر آیه و کتاب و اعجاز و اثری از آثار علم نبوت در نزد ایشان است، بنابراین هر برتری و شرافت و مجد و فضیلت را واجدند به گونه ای که فضیلت آنها بر فضیلت همه فضلا فایق آمد، جان من و پدرم و مادرم به فدای اهل بیت باد. کسانی که به ایشان ستم شده است، کدام ستم است که از پنهان کردن فضیلت و جلالت ایشان بالاتر است، به طوری که امت محمدصلی الله علیه وآله ایشان را با دشمنانشان یکی دانسته و گفتند: فلان و فلان و علی علیه السلام، در حالی که امت ادعای محبت و مودّت او را دارند، «وَسَیعْلَمُ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَی مُنقَلَبٍ ینقَلِبُونَ»(849) و به خدا شکایت می بریم و از او کمک می خواهیم و از طرف خدا آمده و به سوی او بر می گردیم و توان و نیرویی جز از خدای علی و عظیم نیست. پس مراد از این که فرمود: «و آمنکم من الفتن» این است که خداوند ایشان را از بالاترین مراتب اسم اللَّه که هیچکس از ایشان پیشی نگرفته و نخواهد گرفت و هیچ امیدواری آن مرتبه را ادراک نمی کند، واقف کرده است، به همین خاطر با گام های نبوت و ولایت به بلندای حقایق دست پیدا کردند، لذا جایی برای فتنه و آزمایش در حق ایشان باقی نمانده بر خلاف دیگر

مردم، مثل حضرت آدم و داوود و یونس و دیگران. خداوندا! تو را ستایش می کنیم و سپاس می گذاریم که هدایتمان کردی، ای راهنمای کسی که از تو راهنمایی خواهد!

در فقره سابق «و عصمکم اللَّه» بر همین مطلوب نیز دلالت دارد.

پس مراد از فقره«و طهرکم من الدنس واذهب عنکم الرجس» پاک کردن ایشان از مراتب شیطانی هفت گانه؛ رنگ آمیزی آنها به رنگ خدایی و دادن جبلت هفت گانه نورانی است، چنانکه در فقره «اصطفیکم لعلمه...» بیان کردیم و این مفاد آیه شریفه «وَلَقَدْ آتَینَاکَ سَبْعاً مِنْ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیمَ»(851) است.

در توحید(852) و عیاشی(853) و تفسیر قمی(854) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود: «ما مثانی هستیم که خداوند به پیامبرش عطا فرموده است.»

در بحار(855) از تفسیر فرات بن ابراهیم و از بصائر(856) و توحید(857) و تفسیر علی بن ابراهیم یازده روایت به همین مضمون موجود است و علت نامگذاری آن به «مثانی» این است که «مثانی» جمع «مثنی» است و معنای آن اثنان اثنان است و شما دانستید که عوالم هفت گانه باید در هر نفسی دوتایی دوتایی باشند، چه این که حقیقت اختیار تنها با همین دوگانه بودن ثابت می شود. علت اختصاص یافتن رسول خدا صلی الله علیه وآله به آن و نه دیگر مردم این است که هیچکس مبدأ این عوالم هفت گانه نورانی جز آن حضرت نیست و حضرت به صورت کلیت مبدأ آنهاست.

و اما روایاتی که مثانی را سوره حمد تفسیر کرده اند با تفسیر ما و اخبار مزبور تنافی ندارد، چه این که روایاتی در خصوص سوره حمد وارد شده است. مثلاً در عیون(858) و تفسیر امام حسن عسکری علیه السلام(859) از پدرانش از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کرده است که گفت: از رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: «قال الله عز و جل قسمت فاتحه الکتاب بینی و بین

عبدی فنصفها لی و نصفها لعبدی و لعبدی ما سأل إذا قال العبد...؛ یعنی: «من فاتحه الکتاب را بین خود و بنده ام قسمت کرده ام. نصف آن از من و نصف آن از بنده ام است، و بنده ام آنچه بخواهد...» یعنی من عالم خلق را در سوره حمد جمع کرده و در آن مندرج نموده ام، و لذا آن را بین خود و بنده ام تقسیم کرده ام، پس سوره حمد در قرآن سوره فراگیر و دارنده دو عالم است:

1 - حق که اسم اللَّه می باشد که مبدأ عوالم هفت گانه ای است که هیچ چیز در زمین و آسمان نیست، مگر این که به آن اسم قائم است و همین اسم حقیقت ولایت است که مظاهر آن آل محمدعلیهم السلام می باشد.

2 - عالم خلق که عبارت از همه مراتب و شؤون عوالم هفت گانه می باشد. ائمه علیهم السلام و سوره فاتحه دو کالبد یک روح اند که اسم اللَّه می باشد.

پس آل محمدعلیهم السلام کالبد اسم اللَّه در عالم جسم و غیره تا عوالم عقولند و سوره فاتحه کالبد آن در عالم لفظ و نوشتار است؛ لذا سبع مثانی به ایشان تفسیر شده است؛ چنان که به سوره فاتحه نیز تفسیر شده است. همان طور که ادراکات و فهم مخاطبان مختلف بوده است، مؤید آن این است که «اللَّه» در این سوره با صفت «رب العالمین» موصوف شده و در دیگر صور چنین نشده است، یعنی سور دیگری که با حمد شروع شده اند چنین وصفی ندارند، پس همین اشاره بر عوالم سبعه است.

و مؤید آن روایت امیرالمؤمنین است که معنایش چنین است: «همه اشیاء در قرآن موجودند، و همه آنچه در قرآن موجود است، در سوره

حمد موجود می باشد، و هر چه در سوره حمد موجود است در بسم اللَّه موجود می باشد، و هرچه در بسم اللَّه موجود است در نقطه باء موجود می باشد و من نقطه باء هستم.»

مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ أَبْطَلَ أَزَلَهُ؛ یعنی: «هر کس خداوند را وصف کند، او را محدود کرد و هر کس او را محدود کند او را به شماره درآورده و هرکس او را به شماره درآورد ازلیت او را از بین برده است.»

و در همان کتاب(863) به سند دیگر به ابوابراهیم علیه السلام همانند آن را روایت فرموده است و بر آن چنین اضافه کرده است که: «أَوَّلُ الدِّیانَهِ بِهِ مَعْرِفَتُهُ وَ کَمَالُ مَعْرِفَتِهِ تَوْحِیدُهُ وَ کَمَالُ تَوْحِیدِهِ نَفْی الصِّفَاتِ عَنْهُ بِشَهَادَهِ کُلِّ صِفَهٍ أَنَّهَا غَیرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَهِ الْمَوْصُوفِ أَنَّهُ غَیرُ الصِّفَهِ وَ شَهَادَتِهِمَا جَمِیعاً بِالتَّثْنِیهِ الْمُمْتَنِعِ مِنْهُ الْأَزَلُ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ أَبْطَلَ أَزَلَهُ»؛ یعنی: ؛ اولین مرحله دیانت معرفت خدا و کمال معرفت توحید و کمال توحید نفی صفات از خداست. چه این که هر صفتی شهادت می دهد که غیر از موصوف است و هر موصوفی شهادت می دهد که غیر از صفت است و هر دو شهادت می دهند که دوگانه است، و لذا ازل او زائل می شود و هر کس خداوند را وصف کند او را محدود کرده و هرکس او را محدود کند، او را به شماره درآورده و هرکس او را بشمارد ازل او را ابطال کرده است.»

و در کافی(864) به اسنادش از امام صادق علیه السلام روایت کرده که گفت: «قَالَ رَجُلٌ عِنْدَهُ اللَّهُ أَکْبَرُ فَقَالَ اللَّهُ أَکْبَرُ مِنْ أَی شَی ءٍ فَقَالَ مِنْ کُلِّ شَی ءٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام حَدَّدْتَهُ فَقَالَ الرَّجُلُ کَیفَ أَقُولُ قَالَ قُلْ اللَّهُ أَکْبَرُ مِنْ أَنْ یوصَفَ»؛ یعنی: مردی در خدمت آن حضرت گفت: اللَّه اکبر،

حضرت فرمود: خداوند از چه چیز بزرگ تر است؟ پاسخ داد: از همه اشیاء؛ امام صادق علیه السلام فرمود: او را محدود کرده ای، مرد پرسید: پس چه بگویم؟ فرمود: بگو خداوند بزرگ تر از آن است که وصف گردد.»

و نیز در کافی(865) به اسنادش از آن حضرت روایت شده است که «حضرت علیه السلام پرسید: معنای اللَّه اکبر چیست؟ من پاسخ دادم: خداوند از همه اشیاء بزرگ تر است، فرمود: پس در آنجا چیزی هست که خداوند از او بزرگ تر است، آنگاه پرسیدم: پس معنای آن چیست؟ فرمود: خداوند از وصف شدن بزرگ تر است.»

پس وقتی شما شأن خدا را بزرگ شمردید او را از وصف پاک و منزه می کنید، در این صورت او را چیزی می یابید که همانند اشیاء دیگر نیست، شیئت اشیاء دیگر به حدود خود قائم است، ولی او چیزی است که شیئت او به شیئت خودش قائم است، پیوسته بوده و خواهد بود و علم و قدرت و وجود و حیات و سمع و بصر عین ذات او هستند، هنگامی که خواست اشیاء را بیافریند و آنها را ایجاد نماید، با خلقت آنها اطوار و حالات گوناگونی را آشکار کرد و فهمانید که او موجودیت دارد و عالم و قادر و سمیع و بصیر و مدرک وحی است، پس با ایجاد هر موجودی مرتبه ای از صفات خویش را نشان داد و با خلقت انسان مرتبه جامعیت همه کمالات را آشکار نمود، و روشن نمود که هیچ صفتی در آنجا مفقود نیست و او بی نیاز از اشیاء است.

که برای آن آورده شود آن امر رفیع تر و بلندتر باشد، چه این که حضرت ادریس علیه السلام در دعای معروف سحر(866) فرمود: «یا مجید فلا یبلغ الأوهام کل شأنه و مجده»

و در قاموس آمده است: مجید به معنای رفیع عالی است. و کرم عبارت از جمال حق تعالی است.

پس مراد این است که صفات خداوند به گونه ای است که کمترین آن متحیر کننده برترین عقول و خردمندان است و هرچه وصف شود خداوند از آن برتر است، پس شما صفات خدا را برتر از همه اوصاف دانستید و حدی برای آن قرار نداده اید. صفات را تکثیر نکرده اید و آنها را به شماره در نیاورده اید و به علم و قدرت و غیر آن محدود نکرده اید، چه این که محدودیت و شمارش ملازم با تناهی است، و لازمه آن از بین رفتن ازلیت و ابدیت می باشد، بنابراین همه متناهی ها را از او نفی کرده اید، و دانستید که ذات خدا از هر صفتی کفایت می کند.

بنابراین می داند، ولی نه به علم (زائد بر ذات) و تواناست نه به قدرت و زنده است نه به حیات و موجود است نه به وجود، و همین طور صفات دیگر.

و این گونه شما را تمجید به کرامت خدا کرده و او را به اوصافی که خود را به آن اوصاف وصف کرده وصف نموده اید، همانندی ندارد و او شنوای بیناست.

چنان که در کافی(867) به اسنادش به ابوهاشم جعفری روایت شده است که گفت: «کُنْتُ عِنْدَ أَبِی جَعْفَرٍ الثَّانِی علیه السلام فَسَأَلَهُ رَجُلٌ فَقَالَ أَخْبِرْنِی عَنِ الرَّبِّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَهُ أَسْمَاءٌ وَ صِفَاتٌ فِی کِتَابِهِ وَ أَسْمَاؤُهُ وَ صِفَاتُهُ هِی هُوَ فَقَالَ أَبُو جَعْفَرٍعلیه السلام إِنَّ

لِهَذَا الْکَلَامِ وَجْهَینِ إِنْ کُنْتَ تَقُولُ هِی هُوَ أَی إِنَّهُ ذُو عَدَدٍ وَ کَثْرَهٍ فَتَعَالَی اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ وَ إِنْ کُنْتَ تَقُولُ هَذِهِ الصِّفَاتُ وَ الْأَسْمَاءُ لَمْ تَزَلْ فَإِنَّ لَمْ تَزَلْ مُحْتَمِلٌ مَعْنَیینِ فَإِنْ قُلْتَ لَمْ تَزَلْ عِنْدَهُ فِی عِلْمِهِ وَ هُوَ مُسْتَحِقُّهَا فَنَعَمْ وَ إِنْ کُنْتَ تَقُولُ لَمْ یزَلْ تَصْوِیرُهَا وَ هِجَاؤُهَا وَ تَقْطِیعُ حُرُوفِهَا فَمَعَاذَ اللَّهِ أَنْ یکُونَ مَعَهُ شَی ءٌ غَیرُهُ بَلْ کَانَ اللَّهُ وَ لَا خَلْقَ ثُمَّ خَلَقَهَا وَسِیلَهً بَینَهُ وَ بَینَ خَلْقِهِ یتَضَرَّعُونَ بِهَا إِلَیهِ وَ یعْبُدُونَهُ وَ هِی ذِکْرُهُ وَ کَانَ اللَّهُ وَ لَا ذِکْرَ وَ الْمَذْکُورُ بِالذِّکْرِ هُوَ اللَّهُ الْقَدِیمُ الَّذِی لَمْ یزَلْ وَ الْأَسْمَاءُ وَ الصِّفَاتُ مَخْلُوقَاتٌ وَ الْمَعَانِی وَ الْمَعْنِی بِهَا هُوَ اللَّهُ الَّذِی لَا یلِیقُ بِهِ الِاخْتِلَافُ وَ لَا الِائْتِلَافُ وَ إِنَّمَا یخْتَلِفُ وَ یأْتَلِفُ الْمُتَجَزِّئُ فَلَا یقَالُ اللَّهُ مُؤْتَلِفٌ وَ لَا اللَّهُ قَلِیلٌ وَ لَا کَثِیرٌ وَ لَکِنَّهُ الْقَدِیمُ فِی ذَاتِهِ لِأَنَّ مَا سِوَی الْوَاحِدِ مُتَجَزِّئٌ وَ اللَّهُ وَاحِدٌ لَا مُتَجَزِّئٌ وَ لَا مُتَوَهَّمٌ بِالْقِلَّهِ وَ الْکَثْرَهِ وَ کُلُّ مُتَجَزِّئٍ أَوْ مُتَوَهَّمٍ بِالْقِلَّهِ وَ الْکَثْرَهِ فَهُوَ مَخْلُوقٌ دَالُّ عَلَی خَالِقٍ لَهُ فَقَوْلُکَ إِنَّ اللَّهَ قَدِیرٌ خَبَّرْتَ أَنَّهُ لَا یعْجِزُهُ شَی ءٌ فَنَفَیتَ بِالْکَلِمَهِ الْعَجْزَ وَ جَعَلْتَ الْعَجْزَ سِوَاهُ وَ کَذَلِکَ قَوْلُکَ عَالِمٌ إِنَّمَا نَفَیتَ بِالْکَلِمَهِ الْجَهْلَ وَ جَعَلْتَ الْجَهْلَ سِوَاهُ وَ إِذَا أَفْنَی اللَّهُ الْأَشْیاءَ أَفْنَی الصُّورَهَ وَ الْهِجَاءَ وَ التَّقْطِیعَ وَ لَا یزَالُ مَنْ لَمْ یزَلْ عَالِماً فَقَالَ الرَّجُلُ فَکَیفَ سَمَّینَا رَبَّنَا سَمِیعاً فَقَالَ لِأَنَّهُ لَا یخْفَی عَلَیهِ مَا یدْرَکُ بِالْأَسْمَاعِ وَ لَمْ نَصِفْهُ بِالسَّمْعِ الْمَعْقُولِ فِی الرَّأْسِ وَ کَذَلِکَ سَمَّینَاهُ بَصِیراً لِأَنَّهُ لَا یخْفَی عَلَیهِ مَا یدْرَکُ بِالْأَبْصَارِ مِنْ لَوْنٍ أَوْ شَخْصٍ أَوْ غَیرِ

ذَلِکَ وَ لَمْ نَصِفْهُ بِبَصَرِ لَحْظَهِ الْعَینِ وَ کَذَلِکَ سَمَّینَاهُ لَطِیفاً؛ یعنی: من در نزد امام ابوجعفر دوم (امام هادی)علیه السلام بودم. مردی از آن حضرت پرسید مرا از پروردگار تبارک و تعالی خبرده، خداوند در قرآن اسماء و صفاتی آورده، آیا اسماء و صفات خود پروردگار است؟

امام فرمود: این سخن دو صورت دارد: اگر مراد از این که خداوند عین صفات است این است که او صفات متکثره می باشد، این صحیح نیست و خداوند از آن برتر است، و اگر مرادت این است که این صفات و اسماء پیوسته بوده است، ازلی بودن صفات دو معنا دارد. اگر بگویی صفات در نزد پروردگار و در علمش بوده و او شایسته و مستحق آن صفات بوده است، این کلام درست است و اگر می خواهی بگویی این صفات صورتی ازلی داشته و حروف و اصوات آنها در ازل بوده است، معاذاللَّه که خداوند غیر از آن صفات باشد.

بلکه خداوند بود و مخلوقی نبود، آنگاه صفات را به عنوان وسیله ای بین خود و مخلوقات خلق کرده است تا مردم به آن اسماء و صفات زاری کنند و او را بپرستند و یاد صفات، یاد خداوند است و خداوند بود و ذکری نبود و مذکور به ذکر خدای قدیمی است که ازلی است و اسماء و صفات و معانی مخلوقند، و مراد از این صفات خداست که اختلاف و جدایی و ائتلاف و پیوستگی در آنجا شایسته نیست، چه این که جدایی و پیوستگی در مرکبات صحیح است، لذا نمی گویند خداوند تألیف و ترکیب شده و بر او اطلاق قلیل و کثیر نمی گردد. ولیکن خداوند در ذاتش قدیم

است، همان طور که غیر از خدای واحد تجزیه پذیرند و خداوند واحدی است که تجزیه نمی پذیرد و قلت و کثرت در آنجا تعقل نمی شود. و هر چیزی که تجزیه شود و یا تعقل کثرت و قلت در آن شود مخلوق است، و لذا به خالقی بر می گردد.

این که می گویی خداوند قدیر است، خبر می دهی که هیچ چیز او را عاجز نمی سازد، در اینجا از خداوند عجز را نفی کرده ای، و عجز را غیر از خدا قرار دادی، وقتی می گویی خداوند عالم است، با کلمه عالم جهل را از او دور کردی و جهل را غیر از خدا قرار دادی، و هنگامی که خداوند اشیاء را از بین می برد صورت و هجا و حروف را از بین می برد در حالی که خداوند در ازل و ابد عالم است.

مرد پرسید: پس چگونه خداوندمان را به سمیع نامیدیم؟

فرمود: چون که خداوند هرآنچه را که با گوش ها درک می شود، می داند و ما خداوند را با گوش سر وصف نمی کنیم، چنانکه وقتی خداوند را با بصیر وصف کردیم، مرادمان این است که هرچه چشمان می بینند بر خداوند معلوم است، خواه رنگ و خواه چیزهای دیگر باشد. ولی مراد از وصف خدا به دیدن خدا نگاه با چشم سر نیست، و نیز وقتی خداوند را به لطیف وصف کردیم این چنین است... الحدیث»

علت این که کرم را به صفات جمالیه معنا کرده ایم این است که با صفات جلال متقابل شد و کرم را بر صفات جمالیه اطلاق کرد چه این که صفات خدا به لحاظ صفات بودن بهترین صفاتند، زیرا این صفات، صفات خدا هستند که نسبتی با دیگر مخلوقات

ندارند و با آنها مقایسه نمی شوند.

و علت این که «کرم» را مفرد آورده برای نشان دادن این که صفات جمالیه یک صفت است، و کثرتی در آن وجود ندارد، چه این که علم او به همان است که بر آن قدرت دارد، و قدرت او به همان است که به آن علم دارد، علمش عین قدرت و سمع و بصر و وجود حیات می باشد. چنانکه جلال او عین جمال اوست و جمال او عین جلالش، و همه این صفات عین ذاتند. به معنای این که ذات و صفات خدا دو چیز بوده اند که یکی گردیده اند، بلکه به معنای این که هیچ چیز با خدا نیست و ذات بما هی ذات از همه اشیاء کافی است، و خداوند منزه از وصف واصفان است، و الحمدللَّه رب العالمین.

«وَاذْکُرْ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَهً وَأَصِیلاً»(870) یعنی: «نام پروردگارت را صبح و شام یاد کن». و فرمود: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی * وَذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّی»(871) و فرمود: «وَاذْکُرْ اسْمَ رَبِّکَ وَتَبَتَّلْ إِلَیهِ تَبْتِیلاً»(872) و فرمود: «قُلْ ادْعُوا اللَّهَ أَوْ ادْعُوا الرَّحْمَنَ ِ أَیاً مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی»(873) و نیز در مقام تسبیح فرمود: «سَبِّحْ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی»(874)

بنابراین یاد کردن همیشگی خدا توسط مردم یعنی استواری در مقام اسم خدا و عدم دخول در مراتب دشمنان خدا، چنانکه در «عصمکم اللَّه من الزلل» بیان کردیم، و ذکر خدا نسبت به خلق به معنای آفرینش آن اسم در ایشان است.

و لذا امام علی بن الحسین علیه السلام(875) در مناجات ذاکرین فرمود: «لو لا الواجب من قبول أمرک لنزهتک من ذکری إیاک علی أن ذکری لک بقدری لا بقدرک و ما عسی أن یبلغ مقداری حتی أجعل محلا لتقدیسک»

از این که خداوند مخلوقات را بیافریند، هنگامی که خداوند مردم را آفرید، ما تسبیح کردیم، لذا خلایق تسبیح کردند و ما تهلیل نمویم، خلایق نیز تهلیل کردند و ما تکبیر کرده ایم و خلایق نیز تکبیر کرده اند، لذا خدای - عزوجل - فرمود: «وَأَلَّوْ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَهِ لَأَسْقَینَاهُمْ مَاءً غَدَقاً»(878) یعنی: «اگر بر راه پای می فشردند ما ایشان را آب گوارا می نوشاندیم». مراد از طریقه حب علی - صلوات اللَّه علیه - است و مراد از ماء غدق (آب گوارا) ولایت آل محمدعلیهم السلام است.

و نیز روایت امام صادق علیه السلام(879) است که فرمود: «ما درخت نبوت و معدن رسالت هستیم. ما عهد و ذمّه خداییم، پیوسته انواری به گرد عرش بودیم، تسبیح می کردیم و با تسبیح ما ساکنان آسمان ها تسبیح می کردند، هنگامی که به زمین فرود آمدیم، تسبیح کردیم و ساکنان زمین تسبیح کردند، هر دانشی که به ساکنان آسمان ها و زمین رسید از دانش ما و از ما بوده است، و در قضاء سابق الهی چنین گذشت که هیچ دوستی از دوستان ما داخل دوزخ نگردد و هیچ دشمنی از دشمنان ما وارد بهشت نگردد، چه این که خداوند از عهد خویش با بندگان می پرسد و از آنچه بر آنها حکم و قضا نموده نمی پرسد...»

به همین جهت ایشان صدّیقین نام گرفته اند. به طوری که در طاعت و درستی عبادت به مرحله ای رسیده اند که خداوند به تلاش ایشان جزا و پاداش داده و ایشان را امین سرّ خود قرار داد و امر مردم را به ایشان واگذار نمود، و امر دین خود را به ایشان تفویض کرد.

است که شما در دست خدا مرده اید و از خود فانی شده اید و جان ها و فرزندان و دارایی های خود را و همه چیزهایی که خداوند به شما داده به خداوند سپرده اید. لذا خداوند در آنها بر طبق خواست خود تصرف می کند، و هرچه او بخواهد شما می خواهید.

اکبر منطوی است و بر خداوند از همه خلایق گرامی تر است، چه این که خداوند همه فرشتگان را به سجود بر آن واداشته و فرمود: «وَلَقَدْ خَلَقْنَاکُمْ ثُمَّ صَوَّرْنَاکُمْ ثُمَّ قُلْنَا لِلْمَلَائِکَهِ اسْجُدُوا لِ آدَمَ»(882) یعنی: «هر آینه ما شما را آفریده ایم و آنگاه صورتگری نموده و سپس به فرشتگان گفته ایم: برای آدم سجده نمایید.» این آیه شامل همه فرزندان آدم می شود، چه این که سجده فرشتگان بعد از خلق همه بنی آدم و صورتگری ایشان نبوده است. بلکه بعد از نفخ روح در آدم علیه السلام فرشتگان مأمور به سجده شده اند و فهمیدند که همه اسماء حسنی ارکان او را پر کرده و او کتابی است که خداوند با دستش آن را نوشته و او برای باقی ماندن خلق شده و نه برای فانی شدن، چنان که در فقره بعدی روایت علل از امام صادق علیه السلام را در این باره نقل خواهیم کرد. و نیز دیگر فضائل و شرافت ها و مجدها را بفهمدند، با این تنبه و بیداری هدایت می شوند و پیوسته می کوشند تا به آنچه ممکن است به آن برسند، می رسند.

و عده ای را نمی توان به حقیقت شان آگاه و هدایت کرد و باید ایشان را ترساند و امیدوار کرد و با بیان بهشت و نعمت های آن و دوزخ و حمیم آن بشارت و انذار و وعده و وعید داد.

عده ای پایین تر از طائفه بالا هستند و لذا باید برای ایشان براهین اقامه کرد و مجادله نمود و بیان آورد تا بپذیرند و بیدار شوند.

پس مراد از حکمت دعوت به چیزی است که رساننده به مرتبه بقاء باشد، و هرچه از انسان گردد، موت و فنا بر نمی دارد و

حکمت برای خواص است. و مراد از موعظه حسنه دعوت به بشارت و انذار و وعد و وعید است.

و مراد از مجادله احسن همان است(883) که در احتجاج و تفسیر امام عسکری علیه السلام در آیه شریفه سوره بقره:«قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنتُمْ صَادِقِینَ»(884) آمده، گفت: «در خدمت امام صادق بیان از جدال در دین شد و این که رسول خداصلی الله علیه وآله و امامان علیهم السلام از آن نهی کردند، امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند به طور مطلق از آن نهی نکرد، لیکن جدال به غیر احسن را نهی کرد، آیا نشنیده اید که فرمود: «وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْکِتَابِ إِلَّا بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ»(885) یعنی: «با اهل کتاب جز با روش بهتر مجادله نکنید» و فرمود: «ادْعُ إِلَی سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ»(886) یعنی: ایشان را به مسیر پروردگارت به واسطه حکمت و موعظه حسنه بخوان و با ایشان به مجادله ای نیکو بحث نما.»

پس خداوند «جدال احسن» را به علما در دین فرمان داد، و جدال غیر احسن حرام است و خداوند بر پیروان ما حرام کرده است و چگونه خداوند جدال را به کلی حرام کند در حالی که می فرماید: «وَقَالُوا لَنْ یدْخُلَ الْجَنَّهَ إِلَّا مَنْ کَانَ هُوداً أَوْ نَصَارَی»(887) یعنی:«و گفتند جز یهود و یا نصاری داخل بهشت نمی شود» خداوند در پاسخ فرمود: «تِلْکَ أَمَانِیهُمْ قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنتُمْ صَادِقِینَ»(888) یعنی: «این آرزوهای ایشان است، بگو: برهان بر آن را بیاورید، اگر راستگو هستید.»

پس علم راستین و ایمان را به برهان قرار داد و آیا برهان را جز در جدال احسن می آورند؟

پرسیدند: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه وآله

پس جدال احسن کدام است و جدال غیر احسن چیست؟

فرمود: جدال غیر احسن این است که اگر با اهل باطلی مجادله کنی و سخنی باطل آورد، و شما در پاسخ او حجت خدایی را نیاوری، بلکه دلیل حقی را که آن اهل باطل برای باطل خود آورده انکار کنی.

بنابراین برای ترس از این که او از حق برای باطل استفاده کند و تو نتوانی پاسخ او را بدهی و راه پاسخ دادن را بلد نباشی، مطلب حقی را انکار کنی. چنین رویه ای بر شیعیان ما حرام است، چه این که باعث می شود که برادران شیعی ایشان که در اعتقاد ضعیف اند، گمراه شوند و نیز باعث گمراهی خود اهل باطل شود. چه این که اهل باطل وقتی با کسانی که در مجادله ضعیفند و مع الوصف دست به جدال زنند را دلیل بر باطل خود می گیرند. و اما شیعیان ضعیف ناراحت می شوند چه این که حق را در دست باطل سست می بینند.

و اما جدال احسن همان است که خداوند به پیامبرصلی الله علیه وآله فرمان داده است تا با کسانی که زنده شدن بعد از مرگ را منکرند، مجادله کند و خداوند از آن کافر چنین حکایت کرده است: «وَضَرَبَ لَنَا مَثَلاً وَنَسِی خَلْقَهُ قَالَ مَنْ یحْی الْعِظَامَ وَهِی رَمِیمٌ»(889) یعنی: «برای ما مثل زده و آفرینش خویش را فراموش نموده و گفت: «چه کسی این استخوان های پوسیده را زنده می کند» سپس در پاسخ آن فرمود: «قُلْ یحْییهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّهٍ وَهُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ * الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ مِنْ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَاراً فَإِذَا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ»(890) یعنی: «بگو خداوندی که آن را بار اول

خلق نمود زنده اش می نماید، و او بر همه نوع آفرینش داناست، خداوندی که برای شما از درخت سبز آتش را قرار داد...»

پس خداوند از پیامبرش می خواهد تا با اهل باطل مجادله کند، چه این که آن شخص گفته بود: چگونه ممکن است که خداوند این استخوان های پوسیده و پودر شده را زنده کند. خداوند فرمود: «یحْییهَا الَّذِی...» یعنی آیا آن کسی که از ابتدا بدون این که از چیزی آن را بگیرد آفریده ناتوان از اعاده آن است و بعد از پوسیده شدن نمی تواند آن را خلق کند؟ بلکه آفریدن نخست در نزد شما سخت تر از اعاده است، آنگاه فرمود: «الَّذِی جَعَلَ لَکُمْ...» خدایی که برای شما آتش را از درخت سبز آفرید و شما از آن برای افروختن استفاده می کنید. یعنی وقتی خداوند آتش گرم را در درخت سبز تر ذخیره می کند تا بعد بشر از آن آتش استخراج کند، بنابراین بر شما معلوم می شود که بر اعاده پوسیده نیز قادر است.

آنگاه فرمود: «أَوَلَیسَ الَّذِی خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ بِقَادِرٍ عَلَی أَنْ یخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلَی وَهُوَ الْخَلاَّقُ الْعَلِیمُ»(891) یعنی: «آیا کسی که آسمان ها و زمین را آفرید قدرت ندارد بر این که همانند ایشان را بیافریند بلکه او آفریننده داناست.» و در آن خواسته بفرماید: خدایی که آفرینش آسمان ها و زمین که بزرگ تر و آفریدن آن ها در ذهن های شما بالاتر و فراتر از بازگردانیدن پوسیده است را انجام داده پس چگونه جایز می دانید که خداوند آن امر شگفت تر و سخت به نزد شما را بیافریند ولی جایز نمی شمرید که این امر آسان تر در نزد شما را انجام دهد، یعنی اعاده پوسیده نماید؟

امام صادق علیه السلام فرمود:

این جدالی است که احسن است، زیرا در آن راه عذر کافران بسته می شود و شبهه ایشان پاسخ داده می شود.

ولی جدال به غیر احسن این است که حقی را انکار کنی و نتوانی آن حق و باطل آن کسی که با وی مجادله می کنی را از همدیگر جدا کنی و باطل و حق او را با همدیگر انکار می کنی، این حرام است چه این که تو همانند او شده ای، زیرا او حقی را انکار کرده و تو نیز حقی را انکار نمودی»

و از مطالب یاد شده درباره معانی دعوت به حکمت و موعظه حسنه و جدال احسن معلوم گردید که منافاتی بین این دو روایت در تفسیر نیست، چه این که در یک روایت دعوت پیامبر را با قرآن دانسته و در روایت احتجاج(892) و تفسیر امام(893) دعوت را به یکی از وجوه سه گانه قلمداد کرده است. چه این که مراد از این دو روایت نیز واجب است که دعوت به قرآن باشد، جای هر سه مرتبه دعوت به حکمت باشد زیرا که در آن آگاهی هایی داده از قبیل: امر به سجده کردن فرشتگان برای آدم و تکریم مطلق بنی آدم و اظهار و آشکار شدن آیات روشن در دست ائمه علیهم السلام و نه دیگران که، این آیات بر شرافت و فضیلت ائمه دلالت دارد. و بشارت ها و انذارها و وعده ها و وعیدها و مجادلاتی که قرآن کریم دارد.

شما به سوی ما باز نمی گردید.»

در علل(895) از امام صادق علیه السلام روایت شده که «ان الله تبارک و تعالی لم یخلق خلقه عبثاً و لم یترکهم سدی، بل خلقهم لاظهار قدرته ولیکلفهم طاعته فیستوجبوا بذلک رضوانه، و ما خلقهم لیجلب منهم منفعه ولا لیدفعهم بهم مضرّه بل خلقهم لینفعهم و یوصلهم الی ینعم؛ خداوند مخلوقی را بیهوده خلق نکرده و ایشان را رها وا نگذاشته، بلکه آفرینش آنها برای آشکار کردن قدرت اوست، و نیز برای فرمانبرداری می باشد تا به واسطه آن مستحق رضوان خداوند شوند، و ایشان را نیافریده تا از ایشان سودی ببرد و یا زیانی را از خود دور سازد، بلکه برای رسانیدن سود به ایشان و رسانیدن به نعمت ایشان را آفریده است.»

و از آن جناب(896) نقل شده که پرسیدند: «خلقنا للبقاء و کیف تفنی جنه لا تبید و نار لا تخمد و لکن قل إنما نتحول من دار إلی دار»؛ یعنی آیا خداوند ما را برای از بین رفتن آفریده است؟ فرمود: ساکت باش، خداوند ما را برای بقا و ماندن آفریده است. چگونه فانی شویم در حالی که بهشت همیشگی است و نار هرگز خاموش نمی شود، لیکن از نشأه ای به نشأه دیگر منتقل می شویم»، و خداوند فرمود: «إِنَّمَا الحَیاهُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا یؤْتِکُمْ أُجُورَکُمْ وَلَا یسْأَلْکُمْ أَمْوَالَکُمْ*إِنْ یسْأَلْکُمُوهَا فَیحْفِکُمْ تَبْخَلُوا وَیخْرِجْ أَضْغَانَکُمْ * هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ تُدْعَوْنَ لِتُنفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَمِنْکُمْ مَنْ یبْخَلُ وَمَنْ یبْخَلْ فَإِنَّمَا یبْخَلُ عَنْ نَفْسِهِ وَاللَّهُ الْغَنِی وَأَنْتُمْ الْفُقَرَاءُ»(897) یعنی: «زندگی دنیا بازیچه و سرگرمی است، اگر ایمان بیاورید و پروا پیشه کنید خداوند به شما پاداشتان را می دهد و از

شما اموال تان را نمی خواهد، و اگر از شما آنها را به اصرار بخواهد شما بخل می ورزید و باعث اظهار کینه های شما می گردد. آگاه باشید از شما خواستند و دعوت کردند تا در راه خدا انفاق کنید، عده ای از شما بخل می ورزند و هرکس بخل کند بر خود بخل ورزیده و خداوند بی نیاز است و شما نیازمندید»، یعنی دستوراتی که به شما می دهد به سود شماست، اگر امتثال کنید سود آن به شما بر می گردد و اگر روی برگردانید، به زیان شماست. آنگاه فرمود: «اگر پشت کنید خداوند گروهی را که غیر از شماست می آورد، آنگاه آن گروه همانند شما نخواهند بود.(898) و فرمود: «إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنْ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً * إِلَّا الَّذِینَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِینَهُمْ للَّهِ ِ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الْمُؤْمِنِینَ وَسَوْفَ یؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِینَ أَجْراً عَظِیماً* مَا یفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِکُمْ إِنْ شَکَرْتُمْ وَآمَنْتُمْ وَکَانَ اللَّهُ شَاکِراً عَلِیماً»(899) یعنی: «منافقان در پایین تر درک و درجه آتش هستند، و برای ایشان یاوری نیست، مگر کسانی که توبه کرده و اصلاح کردند و به خدا چنگ زدند و دین خود را برای خداوند خالص کردند، ایشان با مؤمنانند، و به زودی خداوند به مؤمنین پاداش فراوان می دهد، اگر سپاسگزارید و ایمان آورید. خداوند به چه روی شما را عذاب کند، چه این که خداوند سپاسگزار دانا است.»

یعنی خداوند بی نیاز است از این که به عذاب شما سودی کسب کند و یا زیانی را دفع نماید و برتر است از این که بخواهد دل خود را خنک کند، منزه و برتر است، او بی نیاز و برتر از سود و زیان است،

علت عقاب اصرار کنندگان بر کفر این است که کفر و اصرار بر آن همانند سوء مزاجی است که به بیماری ختم می شود، و آنگاه به هلاکت کشیده می شود وقتی ایمان و سپاسگزاری آن سوء مزاج را برطرف کند و جانش پاک شود از پی آمدهای آن رهایی می یابد، و فرمود: «إِنْ أَحْسَنتُمْ أَحْسَنتُمْ لِاَنفُسِکُمْ وَإِنْ أَسَأْتُمْ فَلَهَا »(900) یعنی: اگر خوبی کنید، با خودتان خوبی کرده اید و هرگاه بد کنید، به ضرر خویش بد کرده اید.»

پس این آیات شریفه دلالت می کند بر این که خدای - تبارک و تعالی - از مردم و ایمان و فرمانبرداری ایشان بی نیاز است و از کفر و نافرمانی ایشان زیانی نمی بیند و خداوند مردم را بیهوده نیافریده، بلکه می خواهد ایشان را بعد از خلقت به واسطه امر و نهی به مقام محمود برساند و فرمود: «فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّهِ أَعْینٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یعْمَلُونَ»(901) یعنی: «هیچ کس نمی داند که خداوند چه چیزهایی که باعث روشنی چشم ها خواهد شد برای ایشان پنهان کرده تا پاداش اعمال ایشان باشد» و حاصل این که هر هدفی برای خلقت در نظر گرفته شود، باید به خود خلق برگردد، چه این که خداوند از آنها بی نیاز است و لذا به خدا بر نمی گردد.

و زندگی دشواری داشته و سختی های فراوان به خود دیده به چنین عذابی دچار می شود که پایانی ندارد. و الی الابد دوام دارد و هرچه پوست های آنها بپزد و از بین رود پوست دیگری می روید؟ پاسخ این مشکل این است که خداوند عزتمند و جلالتمآب به دلیل این که صفات و شؤون و جبروت بی نهایتی دارد که به کنه آن نتوان رسید مگر این که خود آن رامی داند و هیچکس جز خودش نمی تواند بر آن احاطه پیدا کند، و از صفات خدا رحمت است، چنانکه او منتقم و محیی و ممیت و خالق و رازق و باسط و قابض و موسع ومقدر می باشد و دارای صفات فراوان متضاد و متباین است که صفت عدل آنان در خود جمع کرده است، این صفات به این اعتبار که مقتضی بروز و ظهورند،(902) و چون خداوند خواست بیافریند مردم را بر اطوار و حالات آفریده است تا هرکس آینه صفتی و یا شأنی باشد. و انسان را مرآت صفت عدل خود آفرید، این صفت جامع همه صفات است و لذا خداوند صورت انسانی را به خود نسبت داده است.

و بنا بر روایت کافی(903) به اسنادش از محمد بن مسلم گفت: «از امام باقرعلیه السلام پرسیدم: از پیامبر روایت می کنند که خداوند انسان را بر صورت خویش آفریده است، فرمود: این صورت محدث و مخلوق است و خداوند این صورت را برگزید و بر دیگر صور اختیار کرد، و به خودش نسبت داد، چنانکه کعبه و روح را به خود نسبت داد و فرمود: «فَإِذَا سَوَّیتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِینَ»(904)

و از آنجایی که انسان

این چنین آفریده شده لذا محل جمع همه اشیاء از بهشت و دوزخ است. بهشت از آثار صفت رحمت و آتش از آثار صفت منتقم می باشد.

و نیز انسان شامل مبدأ امری است که از آثار اسم اللَّه می باشد، این اسم مبدأ همه خیرات و از مراتب آن عقل و معرفت و توحید است. و شامل مبدأ نهی است که از آثار طاغوت است که مصدر همه شرور و از مراتب آن جهل و شرک است و از هرکدام شؤونی منشعب می شوند، خداوند شؤون اسم اللَّه را اسماء حسنی نامید و شؤون طاغوت را شیاطین نام نهاد و مراتب اسم اللَّه ملکات خوب و طاعت های مرغوب از نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و غیر آن و مراتب شیطنت رذائل و منکرات از قبیل قتل نفس و سخن چینی و زنا و نوشیدن شراب و قمار و ربا و غیره که کتاب های اخلاقی و فقهی آنها را بیان کرده اند، و همین جلوه های عالم ولایت نوری برای اسم اللَّه که سر آل محمدصلی الله علیه وآله است شده اند. آنها نثر جلوه های عالم و ولایت ظلمانی برای شیطان که سرّ دشمنان است شده و خداوند رب العالمین آفریننده نور و ظلمت است و ولی مؤمنین اسم اللَّه و ولی کافران طاغوت می باشد، چنان که در فقرات قبلی به تفصیل بیان شده است.

و لذا رسول خداصلی الله علیه وآله(905) فرمود: «ای مردم! دین خدا و شیطان و حق و باطل و هدایت و گمراهی و ضلالت و رشد و غی و عاجل و آجل و عاقبت و حسنات و سیئات است، هر حسنه ای از خدا و

هر سیئه ای از شیطان است.» این روایت در کتاب کافی آمده است. اکنون که این مطلب چنین است، پس خداوند انسان را از بهترین زیرساخت ها و بر نیکوترین صورت آفریده است و سلطنت و اختیاری به او داده که به هیچ یک از خلایق نداد، آنگاه با فرستادن کتاب ها و پیامبران و بشارت دادن ها و ترسانیدن ها و وعده و وعید و تشویق به طاعت پیامبران و ترسانیدن از مخالفت با ایشان و آگاهانیدن به واسطه فرستادن کتاب های آسمانی و مثال های زمینی خواسته است که ایشان متذکر و یادآور شوند. زیرا نگاه رحمت به آنها داشت، هنگامی که تذکرات را فراموش کردند خداوند درهای همه نعمت ها را بر ایشان باز کرد تا به خوبی در غفلت فرو رفتند و فرمود: «رُبَمَا یوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کَانُوا مُسْلِمِینَ *ذَرْهُمْ یأْکُلُوا وَیتَمَتَّعُوا وَیلْهِهِمْ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یعْلَمُونَ»(906) یعنی: چه بسا کسانی که کفر ورزیده اند آرزو می کنند که ای کاش مسلمان می بودند، ایشان را به خود واگذار تا بخورند و لذت ببرند و آرزوها ایشان را به خود مشغول کند، پس به زودی خواهند دانست.»

و خداوند با ایشان چنین کرده تا هرکس هلاک شود از بینه هلاک شود و هرکس زنده شود با برهان زنده گردد و تا هیچ کس نگوید: چرا خداوند برای ما پیامبری نفرستاد تا ما هم از آنها پیروی می کردیم قبل از این که این گونه ذلیل و خوار گردیم، ولی ایشان کوری را بر هدایت برگزیدند و هدایت را به گمراهی فروختند و مغفرت را با عذاب عوض کردند، خداوند نمی خواست به ایشان ستم کند، ولیکن خودشان می خواستند بر خود ستم کنند و گفتند: دل های

ما بسته است، بلکه خداوند به واسطه کفرشان بر آن مهر زده و بر گوش های ایشان ختم کرده و پرده بر دیدگان ایشان آویخته و ایشان دارای عذابی دردناک هستند.»(907)

حقیقت امر و نهی و بهشت و دوزخ در انسان ها به نحو اندماج وجود دارد و خداوند تنها هرچه را ایشان از امر و یا نهی که اسم خدا و یا طاغوت است اختیار و انتخاب کرده اند در مورد ایشان به اجرا در می آورد، و نیروی خود را در اختیار بنده در می آورد، خداوند فرمود: «مَنْ کَانَ یرِیدُ الْعَاجِلَهَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یصْلَاهَا مَذْمُوماً مَدْحُوراً* وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَهَ وَسَعَی لَهَا سَعْیهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ کَانَ سَعْیهُمْ مَشْکُوراً *کُلّاً نُمِدُّ هَؤُلَاء وَهَؤُلَاءِ مِنْ عَطَاءِ رَبِّکَ وَمَا کَانَ عَطَاءُ رَبِّکَ مَحْظُوراً»(908) یعنی: «هرکس دنیای فانی را بخواهد ما نیز در همین دنیا به هرکس بخواهیم آنچه بخواهیم می دهیم، آنگاه برای او جهنم را قرار می دهیم. در حالی که مذمت و دور شده به دوزخ می رسد، و هرکس آخرت را بخواهد و کوشش در خور آن بنماید و مؤمن باشد، خداوند تلاش ایشان را پاداش می دهد و برای همه عطاء پرودگارت را بیشتر می کنیم و عطای پروردگارت از ایشان دریغ نمی شود.»

خَلَقْتُ الْخَلْقَ وَ خَلَقْتُ الشَّرَّ وَ أَجْرَیتُهُ عَلَی یدَی مَنْ أُرِیدُهُ فَوَیلٌ لِمَنْ أَجْرَیتُهُ عَلَی یدَیهِ؛ یعنی: از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: از سخنانی که خداوند به موسی علیه السلام وحی کرد و تورات را بر او وحی کرد این است که من خدایی هستم که معبودی جز من نیست، مردم را آفریدم و خیر را خلق کردم و بر دست خود جاری کردم، هرکس خیر را دوست داشته باشد خوشا به حال او که خیر را به دست او جاری کردم و من خدایی هستم که معبودی به جز من نیست، مردم را آفریدم و شر را خلق کردم و آن را بر دست کسانی که می خواهم جاری می کنم، وای بر کسی که شرّ را بر دست وی جاری کنم.»

و نیز از محمد بن مسلم(910) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که گفت: «سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍعلیه السلام یقُولُ إِنَّ فِی بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ کُتُبِهِ أَنِّی أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا خَلَقْتُ الْخَیرَ وَ خَلَقْتُ الشَّرَّ فَطُوبَی لِمَنْ أَجْرَیتُ عَلَی یدَیهِ الْخَیرَ وَ وَیلٌ لِمَنْ أَجْرَیتُ عَلَی یدَیهِ الشَّرَّ وَ وَیلٌ لِمَنْ یقُولُ کَیفَ ذَا وَ کَیفَ ذَا؛ یعنی: از امام باقرعلیه السلام شنیدم که می فرمود: در برخی از کتاب های آسمانی آمده است که من خدایم، خدایی به جز من نیست، خیر و شر را آفریدم. خوشا به حال کسانی که بر دستانش خیر را جاری کردم و خوشا به حال کسانی که بر دستانش شر را جاری نمودم و وای بر کسی که بگوید چگونه چنان و چنین شده است.»

و از مفضل بن عمر، و عبد المؤمن انصاری از امام

صادق علیه السلام روایتی دیگر با اندک تفاوتی با حدیث فوق آمده است.

بنابراین بعد از این که بنده خود جانب امر و یا نهی را انتخاب و اختیار کرد، خداوند به حول و قوه خود را در مسیر اختیار او جاری می کند، چه این که خداوند عادل است و به هر صاحب حقی حق او را می پردازد.

چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:(911) «إلهی و مولای أجریت علی حکما اتبعت فیه هوی نفسی و لم أحترس فیه من تزیین عدوی فغرنی بما أهوی و أسعده علی ذلک القضاء فتجاوزت بما جری علی من ذلک من نقض حدودک و خالفت بعض أوامرک فلک الحمد علی فی جمیع ذلک و لا حجه لی فیما جری علی فیه قضاؤک؛ یعنی: خدایا! آیا حکمی را بر من جاری کردی که در آن هوای نفسم را پیروی کردم و در آن از زینت دادن دشمنم غفلت کردم و شیطان در مسیر هوای من مرا فریفت و قضاء نیز همراه آن شد و با آنچه بر من جاری شد از برخی حدود تو خارج شدم و برخی از دستورات تو را سرپیچی کردم، ستایش تو راست در همه آنها، و من حجتی در آنچه قضای تو بر من جاری کرده ندارم» بلکه خداوند پسندیده است چه این که نیروی خویش را در مسیر نهی به کار انداخته و علت آن این بود که خود شخص می خواست در آن مسیر حرکت کند، لذا حضرت فرمود: فلک الحمد علی جمیع ذلک.»

پس هرکس جانب امر و رفتن به سوی مبدأش را، که بهره او از حقیقت نبوت از اسم اللَّه است، اختیار کند پیامد آن بهشت و

رسیدن به نعمت های آن است و هرکس طرف شیطنت و رفتن به سوی مبدأ طاغوتی آن که حقیقت نهی است را انتخاب نماید. پی آمد آن ورود به دوزخ و ابتلاء به عذاب و سختی های آن است. و لذا خدای - تعالی - فرمود: «وَمَا ظَلَمَهُمْ اللَّهُ وَلَکِنْ أَنْفُسَهُمْ یظْلِمُونَ»(912) یعنی: «خداوند ستم نکرده است، لیکن ایشان بر خود ستم روا داشته اند.»

و فرمود: «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَهٌ»(913) یعنی: «هرکس مرهون اعمال خویش است.» و فرمود: «کُلُّ امْرِئٍ بِمَا کَسَبَ رَهِینٌ»(914) یعنی: «هرکس رهین کردار خویش است.» و فرمود: «إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ»(915) یعنی: «جزا و پاداش شما همانست که عمل کرده اید» و نظایر این آیات، بلکه اگر کسی اندیشه کند اختیار را بدیهی می یابد، بلکه اختیار داشتن برای تحقق کمال انسان ضروری است، چه این که انسان مظهر کامل صفات خدای تعالی است، چنان که تفصیل آن را در «و دعائم الاخیار و عناصر الابرار» بیان کردیم.

پس از آنچه بیان کردیم روشن شد که اوامر و نواهی برای ارشاد و بیداری بندگان است، تا ایشان را سود بخشد و از زبان ایشان جلوگیری کند، چنانکه روایت علل از امام صادق علیه السلام و آیات قبلی بر آن دلالت داشت و نیز بدیهی است که خداوند از مردم بی نیاز است و ایمان و طاعت ایشان او را سودی ندارد و کفر و عصیان ایشان زیانی به حال او ندارد، همان طور که آیات سابق در بیان «حقیقت نبوت» دلالت می کرد، و این که فرستادن پیامبران برای آگاهی بخشیدن بندگان به عوامل نوری و ظلمانی و شاخه های آن است بنابراین ستایش و سپاسگزار خداوندیم که ما

را به دین خویش راهنمایی کرد.

و هنگامی که مطالب فوق را فهمیدی پس آل محمدعلیهم السلام اهل بیت نبوت و موضع رسالت و آینه تمام نمای همه عالم جلال و جمال با همه مراتب و شؤون کلیه و جزئیه و آیات کبری هستند، همانطور که قبلاً فهمیدید که مبادی آفرینش اولین و آخرین مظهر جزیی از نعمت های داده شده به ایشان است و آن به سان قطره ای نسبت به اقیانوس می باشد. آل محمد جایگاه های مشیت خدا و خزانه های علمش هستند و همه مراتب و شؤون اسم اللَّه و همه مراتب و شؤون اسم طاغوت به ایشان داده شده است و چون خواستند از راه اسم اللَّه به سوی مبادی خود روند لذا خداوند همان را در جبلت ایشان قرار داد، همانطور که در فقره «المعصومون» و «عصمکم اللَّه من الزلل» بیان کردیم، پس در ایشان حقیقت همه خیرات از حقیقت نبوت و ولایت وجود دارد و مظاهر آن دو در عالم ملکات و افعال و فضائل و عبادات با همه مراتب و شؤون نیز در ایشان موجود است.

فرمود: وبذلتم أنفسکم فی مرضات اللَّه؛ اشاره به اختیار ایشان در سلوک به مبادی ایشان یعنی اسم اللَّه و نه طاغوت دارد، چه این که حقیقت این سلوک فانی شدن و مردن مطلق حتی از مرگ می باشد، چنانکه بارها آن را بیان کردیم.

آن اضطراب نداشتن از حوادثی که از ناحیه مولی می رسد، حوادثی از قبیل کم شدن اموال و اولاد و نفس ها و منافع و ثمرات و همه چیزهایی که به او مربوط است از قبیل عزت و راحت و غیر آن، چه این که خداوند فرمود: «وَلَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَی ءٍ مِنْ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنْ الْأَمْوَالِ وَالْأَنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرْ الصَّابِرِینَ *الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَهٌ قَالُوا إِنَّا للَّهِ ِ وَإِنَّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ *أُوْلَئِکَ عَلَیهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَهٌ وَأُوْلَئِکَ هُمْ الْمُهْتَدُونَ »(916) یعنی: «شما را با ترس و گرسنگی و کمی اموال و میوه ها می آزماییم و به کسانی که شکیبایی کنند بشارت دهید، کسانی که وقتی به ایشان مصیبتی می رسد، می گویند: ما از خداییم و به سوی او باز می گردیم، این دسته اند که پروردگارشان بر ایشان درود و رحمت می فرستد و ایشان راه یافتگان هستند.»

بلکه ایشان به بالاترین مرتبه شکیبایی رسیده اند، پاداش آن مشیت با خداست که در آیه شریفه فرمود: «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»(917)

و در مصباح الشریعه(918) از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: «فمن صبر کرها و لم یشک إلی الخلق أو لم یجزع بهتک ستره فهو من العام و نصیبه ما قال الله عز و جل وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ أی بالجنه و المغفره و من استقبل البلاء بالرحب و صبر علی سکینه و وقار فهو من الخاص و نصیبه ما قال تعالی «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ»؛(919) یعنی: «هرکس از روی ناخوشایندی شکیبایی پیشه کند و به مردم شکایت نکند و ناله نکند به این که پرده را پاره ننماید، او از عوام مردم است و بهره او این آیه شریفه است که فرمود: «و به شکیبایی

پیشه کنندگان بشارت بده یعنی به بهشت بشارت ده و هرکس با سینه ای باز از بلاها استقبال کند و با آرامش و وقار شکیبایی نماید، او از خواص است و بهره او آیه شریفه «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ» است.»

درباره آیه و روایت گوییم: شکیبایی و صبر، ایستادگی در سختی هاست. صبر و شکیبایی از علم ناشی می شود، زیرا می داند با صبر به سود فراوان می رسد و یا زیانی را از جسم دور می سازد و نیز صبر ناشی از مرگ در دست خدای - تعالی - است چه این که اراده صابر در اراده خدا از بین می رود به گونه ای که هیچ اراده برای وی باقی نمی ماند و به خودش التفاتی نمی نماید، چه رسد به این که در سود و زیان خود بیاندیشد پس در صورت نخست صابر همانند بیماری است که پزشک به او از خواسته ها و مشتهیات پرهیز می دهد و به او گاه دوا می خوراند و گاه به او غذاهایی که دوست ندارد می دهد، بنابراین شکیبایی وی برای دستیابی به سلامتی و دفع بیماری های کشنده و رسیدن به زندگی مطلوب است. بنابراین او خواهان زندگی است و در شکیبایی خود امید نجات از مرگ را دارد و برای سود خود شکیبایی می کند و نه برای خدا. پس به آرزوی خود می رسد.

و لذا خداوند فرمود: «وَبَشِّرْ الصَّابِرِینَ» یعنی «با رسیدن به آرزویش که نجات از آتش و رسیدن به بهشت است می رسد.

و در صورت دوم شکیبایی کننده به زندگی می رسد و مشتاق به مرگ و فنای در دست خدایی است که مرگ و زندگی را آفرید و در راه غایت الغایات کشته شده و هوای او

را بر هوای خود اختیار می کند، پس معیت خدای - تعالی - با او مثل معیت غسل دهنده با میت است، پس حکم از غسل دهنده است و نه برای میت پس وی به حیات خدا زنده و به بقای خدا باقی است، پس آل محمدصلی الله علیه وآله - که پدر و مادر و جانم فدای ایشان باد - از دسته دومند، ایشان با خدا هستند و خدا با ایشان می باشد، و ستایش و سپاس از آن خدایی است که به ما ولایت و معرفت مقام ایشان را عنایت فرموده و سپاسگزار هدایت او هستیم.

فرمود: «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(923) نبوده ایم.»

آیا ندیده اید که مردم به کسی که در زینت و زیبایی بعد از دیگری می آید به او «مصلی» می گویند، به همین خاطر در آیه کسانی که گفتند: «لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ» یعنی ما از پیروان «سابقین» نبوده ایم.

و از امام کاظم علیه السلام(924) روایت شده که فرمود: « ما بعد از محمد با وصی محمدصلی الله علیه وآله و اوصیاء او دوستی نکرده ایم و بر ایشان درود نفرستاده ایم.» و اخباری که وارد شده در این که ایشان «صلوه» در کتاب خدا هستند، و همه خیراتی که در قرآن ذکر شده ایشان هستند و مرحوم کلینی در کافی برای آن بابی باز کرد.

ادای مستحبات و آداب به ویژه این که اگر در زمانی کسی متصف به برخی کمالات صوری و معنوی باشد باید ایشان در مرحله ای باشند که کمال وی در کنار کمال ایشان فانی شود و در عرض کمالات ایشان مغلوب گردد.

و اگر طاغوتی از طاغوت های زمان ایشان به صفات حلم و (؟) و یا به صفات دیگر متصف باشد که مردم بدان فریفته شده و از دین خدا منحرف گردند، باید ائمه علیهم السلام در آن صفات در اعلی درجه باشند تا حجت خدا را بر مردم تمام کنند و بدانند که حق با ایشان است تا هرکس انکار ایشان کند با علم و یقین - به این که ایشان حجت های خدا و اوصیاء پیامبر هستند و بر مردم لازم است که از ایشان پیروی نمایند و عبودیت ایشان را بر گردن گیرند - ایشان را انکار کند، به همین خاطر هیچ کس بر خداوند حجتی ندارد.

آب ها و گیاهان و میوه ها و سبزیجات و زمان ها و مکان ها و لباس ها و غذاها و نوشیدنی ها و اجزاء انسان از قبیل مو و ناخن و دندان و غیره نیز حکم و حدی دارند تا بر مردم هیچ حدی از حدود و حکمی از احکام در عالمی از عوالم مشتبه نگردد.

خداوند دعای او را مستجاب کند (مستجاب الدعوه شود).»

و نیز از آن حضرت روایت شده است(931) که در پاسخ کسی که پرسید: «بِأَی شَی ءٍ یعْلَمُ الْمُؤْمِنُ بِأَنَّهُ مُؤْمِنٌ قَالَ بِالتَّسْلِیمِ لِلَّهِ وَ الرِّضَا فِیمَا وَرَدَ عَلَیهِ مِنْ سُرُورٍ أَوْ سَخَطٍ؛ یعنی: از کجا معلوم می شود که مؤمنی مؤمن است؟ فرمود: از راه تسلیم به خدا و رضایت به حوادثی که بر وی وارد می شود. خواه خوشایند و خواه ناخوشایند باشد.»

و نیز از آن حضرت(932) روایت شده که فرمود: «لَمْ یکُنْ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یقُولُ لِشَی ءٍ قَدْ مَضَی لَوْ کَانَ غَیرُهُ؛ یعنی: هرگز رسول خدا به امری که گذشت نفرمود: ای کاش آن گونه نبود.»

و نیز از آن حضرت(933) روایت شده که فرمود: «إِنَّ أَعْلَمَ النَّاسِ بِاللَّهِ أَرْضَاهُمْ بِقَضَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ یعنی: داناترین مردم به خداوند خشنودترین آنها به قضای خداوندند.»

پس مراد این است که شما در صرف و بذل جان خویش در رضایت پروردگار و شکیبایی بر آنچه در جنب وی به شما رسید و برپاداشتن نماز و دادن زکات و امر به معروف و نهی از منکر و جهاد و آشکار کردن دعوت دینی و بیان فرائض و اقامه حدود و نشر احکام و شرایع و سنت ها به سمت و سوی عالم رضا پیش می روید به طوری که به حقیقت رضا رسیده اید و آن رضوان خداست که بزرگ تر است و این رستگاری بزرگ می باشد، و هنگامی که به حقیقت رضا رسیدند لازمه آن پذیرش قضا است، چه این که مرتبه رضا بالاتر از مرتبه تسلیم است، بنابراین گفتار آن حضرت که فرمود: و سلّمتم له القضاء به عنوان عطف لازم

بر ملزوم است.

رضایت خدا کشته شده باشند و یا در جهاد اکبر و کشتن نفس و ریاضت کشیدن برای کوبیدن هوای نفس.»

قرآن حق می گوییم چه این که در آیه شریفه فرمود: «وَإِنَّهُ لَکِتَابٌ عَزِیزٌ*لَا یأْتِیهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ»(936) یعنی: «این کتاب گرامی است که باطل از پیش رو و پشت سر بر او روی نمی آورد و از طرف حکیم حمید فرو فرستاده شده است.» مراد از «عزیز» چیز بسیار کمیاب و یا به معنای غالب و چیره است.

پس مراد این است که قرآن فعل خداست که صدور آن از عالم عزت است که عالم نفی صفات می باشد، لذا حدی ندارد تا از ناحیه اول انقطاع داشته و یا از آخر بریده باشد و به همین خاطر بر همه کتاب ها چیره و مسلط است و باطل از جلو و پشت سر بر او راه نمی یابد. یعنی وصفی بر او کاری نمی شود که از ابتدا و یا از انتها او را زائل کند، پس او عزیز و گرامی است که همانند امور دیگر نیست که مصدر آن اسمی غیر از عزیز است.

و نیز امام باقرعلیه السلام(937) بنا بر روایت عیاشی به اسنادش از زراره فرمود: «از امام باقرعلیه السلام درباره قرآن پرسیدم، فرمود: قرآن آفریننده نیست و آفریده نیز نمی باشد.»

و در کافی(938) روایاتی در این معنا آمده است.

و از امام رضاعلیه السلام(939) نیز روایاتی در آن آمده است. ما این موضوع را در کتاب «التّحفه الرّضویه» به تفصیل بحث کردیم. پس مراد از حق اسم اعظم است که حقیقت نبوت الهی است و مظهر کامل آن رسول خداصلی الله علیه وآله و سپس ائمه طاهرین علیهم السلام هستند و قرآن عبارت از هفتاد و دو حرفی است که از آن اسم اعظم

به پیامبرصلی الله علیه وآله داده شده است، وهمین کتاب و مبدأ و نشانه کامل حقیقت نبوت الهی است.

همین مطلب را در ابتدای کتاب بیان کردیم و نیز درباره کتاب های نازله بر انبیاء بحث نمودیم و بیان کردیم که کتاب های آسمانی و فرستاده شده بر انبیاء به معنای همان اسم اعظمی است که به انبیاء داده شده و آنچه بر مردم به عنوان کتاب خدا خوانده مرتبه لفظی آن است. این بحث در «حمله کتاب اللَّه» آمده است. دیگر مردم مظاهر جزیی آن اسم اعظم اند، پس در هر نفسی آیه ای از آن وجود دارد و این آیه برای بقا آفریده شده و نه برای فنا. چنان که روایت شده و روایت آن در فقره «و بذلتم انفسکم فی مرضاته» آمده است.

پس مراد از حق حقیقت نبوت است و لذا فقره «و الحق معکم» به معنای این است که ایشان مظاهر کامله وی بوده، هیچ کس مظهر کامل ا و نیست مگر محمد و آل طاهرین اوعلیهم السلام.

و فقره «و فیکم» یعنی پیوسته تا بی نهایت از شماست.

و فقره «و منکم» یعنی هرچه که در آن آیه ای از حقیقت نبوت وجود داشته باشد از آنچه از فطرت شما زیاد آمده آفریده شده است.

و فقره «الیکم» یعنی بعد از زوال مراتب و فنایش به حقیقت نبوت که مبدأ شماست بر می گردد چنان که در «و ارکان البلاد» گذشته است.

و فقره «و انتم اهله و معدنه» در فقره «اهل بیت النبوه و معدن الرساله» بیان شده و این دلالت دارد بر این که مراد از حق و حقیقت نبوت است.

و در بصائر(940) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود: «سلاح در بین ما منزلت تابوت در بنی اسرائیل را دارد، سلطنت در خانه ای بود که در آن تابوت بوده است.»

در ارشاد مفید(941) و بصائر(942) و احتجاج(943) از سعید سمان روایت شده است که گفت: «خدمت امام صادق علیه السلام بودم، دو تن از زیدیه به حضور آن حضرت رسیدند، پرسیدند: آیا امامی که طاعتش بر شما واجب باشد در بین شماست؟

پاسخ داد: خیر، از او پرسیدند: مردم ثقه ای به ما خبر داده اند که شما به آن قائل هستید، و عده ای را نام بردند و گفتند ایشان اهل ورع و زهدند و دروغ نمی گویند. امام صادق علیه السلام خشمناک شد و فرمود: به ایشان چنین دستور نداده ام. هنگامی که خشم را در چهره آن حضرت دیدند، بیرون رفتند.

از من پرسید: آیا این دو تن را می شناسید؟

پاسخ دادم: این دو بازاری هستند و از زیدیه می باشند و گمان می کنند که شمشیر رسول خدا در نزد عبداللَّه بن حسن موجود است.

حضرت فرمود: خداوند لعنتشان کند، دروغ می گویند، نه عبداللَّه بن حسن دیده و نه پدرش، مگر این که پدرش در نزد علی بن الحسین علیهما السلام دیده باشد، اگر راست می گویند بگویند علامت قبضه شمشیر و نشانه تیغه آن چیست؟ در نزد من شمشیر رسول خداصلی الله علیه وآله موجود است و پرچم رسول خدا که با آن پیروز می شد در نزد من است و الواح و عصای موسی و خاتم سلیمان بن داود و طشتی که موسی در آن قربانی ها را می برد و اسمی که رسول خدا وقتی آن را بین مسلمانان و مشرکان می گذاشت و تیری از مشرکان نمی توانست

در جمع مسلمانان نفوذ کند، در نزد ماست.

و در نزد من همانند تابوت بنی اسرائیل موجود است که فرشتگان آورده بودند و مثل سلاح در بین ما مثل تابوت در بنی اسرائیل است. هرگاه در خانه ای تابوت می آمد، نبوت نیز می آمد و به هرکس از ما سلاح برسد، امامت داده می شود. پدرم زره رسول خدا را پوشید، زره بر زمین کشیده شد، من نیز آن را پوشیده ام، زره بر زمین کشیده شد و قائم ما هرگاه آن را بپوشد، اندازه او است، به خواست خدا.»

و اخبار در این باب فراوان است، هرکس خواهد به کتاب های مفصل مراجعه کنند، چه این که مبنای کتابم بر فهم اخبار است و نه روایت آنها.

ایشان است. و هنگامی که مردم در قیامت محشور شوند و برای حساب روند تا آنها از ایشان حساب کشند.

پس خداوند بزرگ تر است از این که برای مردم ظاهر شود تا حساب کشد، چه این که عالم امکانی وسعت بر ظهور خداوند را ندارد، لذا خلیفه ای منصوب می کند تا مردم را حساب کشد. و شما دانستید که هیچکس قابلیت و ظرفیت خلافت خدا را از ابتدای آفرینش تا پایان دنیا ندارد، مگر آل محمدعلیهم السلام چه این که مبادی و علل دیگران گنجایش علل و مبادی همه مردم را ندارد. ولی مبادی آل محمدعلیهم السلام گنجایش همه مراتب شؤون و مراتب مردم را از ابتدای آفرینش تا پایان دنیا دارد و آنها در عوالم ایشان فعلیت پیدا می کنند. دلیل بر آن در خلایقی که گذشته آمده اند، در تفاسیر موجود است و دلیل بر مطلب فوق در زمان هر امامی اخبار این باب است که وارد شده که علوم ایشان ناشی از روح القدس و کوبیدن در گوش و پیدایش نکته در دل و آنچه در شب های قدر و جمعه لحظات بلکه به تدریج در ایشان حاصل می شود، می باشد.(944)

و نیز اخباری که دلالت می کند بر این که اعمال بر ایشان عرضه می گردد و ایشان عمود نوری بر هر شهر دارند، چنان که در شرح فقره های سابق بیان شد.

اکنون اخبار عمود نور را اضافه بر آنچه قبلاً آوردیم می آورم، مجلسی رحمه الله در بحارالانوار(945) بابی برای آن باز کرده و در آن بیش از بیست حدیث آورده است.

از آن جمله: روایت شیخ حسن بن سلیمان(946) در کتاب مختصر به اسنادش از اسحق بن عمار می باشد، گفت: امام صادق فرمود:

«إن الإمام یسمع الصوت فی بطن أمه فإذا سقط إلی الأرض کتب علی عضده الأیمن وَ تَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ الآیه فإذا ترعرع نصب له عمود من نور من السماء إلی الأرض یری به أعمال العباد؛ یعنی: امام در شکم مادرش صدا را می شنود، وقتی به روی زمین آمد، بر بازوی راست او نوشته شده: «وَتَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ الخ»(947) هنگامی که رشد کرد ستون نوری از آسمان به زمین برای وی نصب می گردد که با آن اعمال بندگان را می بیند.»

و یونس بن ظبیان در همان روایت چنین اضافه کرد: «فإذا وقع إلی الأرض سطع له نور من السماء إلی الأرض یری به ما بین المشرق و المغرب؛ یعنی: و هنگامی که بر روی زمین آمد نوری از آسمان به زمین برای وی آشکار می شود که مابین مشرق و مغرب را می بیند.»

و مطالبی که بعد از وفات ائمه علیهم السلام برای امام پیش می آید این است که آنها نیز برای امام ظهور و فعلیت پیدا می کنند، چنان که برای امام زنده فعلیت پیدا می کنند، تا امام بعدی از امام قبلی اعلم نگردد. چنان که در کافی روایت شده و برای هر کدام بابی باز شده است.

بنابراین کارهای هر نفسی فعلی می شود و این فعلیت ها در دیدگاه و محاط مبادی ائمه علیهم السلام می باشد، این مبادی، مبادی خلقند و از مراتب اسم اللَّه می باشند و هنگامی که خلایق ظاهر و بارز شده اند، هر کار کوچک و بزرگ و طاعت معصیتی که از هرکس صادر می شود در عوالم ایشان فعلیت پیدا می کند به گونه ای که هرکس هر عمل خیری انجام داد، آن را در پیش رو حاضر می بیند و هر کار بدی کرده

گویا آن را در همان وقت انجام داده است.

و لذا می گویند: چگونه این کتاب نفس هیچ کوچک و بزرگی را فرو گذار نکرده و همه را در خود نشان داده است. لذا خدای - تعالی - فرمود: «یوْمَ تَشْهَدُ عَلَیهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَیدِیهِمْ...»(948) یعنی: «روزی که زبان ها و دست ها بر ضد ایشان شهادت دهد...» پس فقره «و ایاب الخلق...» اشاره به آیه شریفه «إِنَّ إِلَینَا إِیابَهُمْ* ثُمَّ إِنَّ عَلَینَا حِسَابَهُمْ»(949) دارد.

و در کافی(950) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود: «هنگامی که روز قیامت شده و خداوند اولین و آخرین را برای فصل الخطاب آورد، رسول خداصلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین را می طلبد و ایشان را جامه سبزی می پوشاند که بین مشرق و مغرب را متلالو می نماید، آنگاه صعود می کنند و ما را طلب می نمایند، حساب مردم به ما سپرده می شود و ما ǙǙĠبهشت را داخل بهشت و اهل دوزخ را داخل آن می کنیم.»

و از امام کاظم علیه السلام(951) روایت شده که «بازگشت این مردم به ماست و ما از آنها حساب می کشیم. هر گناهی که بین ایشان و خدا باشد با خدا قرار داریم که به ما واگذار شود، و لذا خداوند به ما واگذار کرده و حقی که بین خود مردم است از ایشان می خواهیم تا به ما ببخشند و مردم چنین می کنند و خداوند به ایشان عوض می دهد.»

و در امالی(952) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «هنگامی که روز قیامت رسید، خداوند ما را موکل بر حساب رسی شیعیان می کند، هرگناهی که بین ایشان و خدا باشد از خدا می خواهیم تا به ما ببخشد و ما هم به ایشان ببخشیم و

هر حقی که از ما ضایع کردند به ایشان واگذار می کنیم.»

جمع عزیمت و آن چیزی که حتماً باید محقق و موجود باشد و این با موارد گوناگون متفاوت می شود، و مراد از آن چیزی است که در وجود هر موجودی ضرورت دارد و اگر آن نبود، موجود نمی گردید، و آن چیز ملکوت همه اشیاء و مصدر و مبدأ همه مراتب است. یعنی ملکوت همه اشیاء که عالم امر خداست در شما جمع است. چه این که عالم امر کلی از شؤون اسم اللَّه است که مبدأ ظهور شماست.

فرموده معصوم «و نوره» مراد قرآن است که همه اشیاء در آن بیان شده اند و از آن به همه اشیاء گذشته و آینده و حال می توان رسید، چه این که خداوند فرمود: «یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَأَنزَلْنَا إِلَیکُمْ نُوراً مُبِیناً»(953) یعنی قرآن، چنانکه در تفسیر بیان شد و در آیات فراوان از قرآن به نور تعبیر شده است.

و فرمود: «و برهانه عندکم» مراد از این نیز قرآن است، منتهی به اعتبار این که قرآن حجت بر مردم در روز قیامت می باشد و تفاوت بین برهان و آیات در این است که برهان در مقابل خصم اقامه می شود، و آیه اعم از آن است، و لذا گفته اند:

وَ فی کُلِّ شَی ءٍ لَهُ آیهٌ

تدلُّ عَلی اَنَّهُ واحدٌ

در هر چیز نشانه ای وجود دارد

که بر واحد بودن خدا دلالت دارد

است» یعنی حکم و سیاست خدا در مردم به شما واگذار شده است چنان که آیه شریفه «هَذَا عَطَاؤُنَا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیرِ حِسَابٍ»(956) و نیز «وَمَا آتَاکُمْ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»(957) دلالت دارد.

و در این باب اخباری را سابقاً آورده ایم، در کافی برای آن بابی باز شده است.

اکنون که چنین است، پس خلافت ایشان از خدا تنها در زمینه بازگشت مردم در یک امر ویژه ای نیست، بلکه هر مطلبی که بندگان با خدا دارند خداوند آنها را به ایشان واگذار کرده و لذا هرچه به ایشان مربوط می شود نیز آیه خدای - تعالی - است، چه این که ایشان وجه اللَّه و انوار و آیات و علامات و قبله و جنب و راه ها و صراط و خزانه ها و اولیاء و بیوت و ابواب و حجج و شفعاء و شهداء و خیره خداوند هستند، چنانکه در تک تک این عناوین اخباری وارد شده. هرکس خواهد به کتاب امامت بحارالانوار مراجعه کند.

از جمله این روایت که در احتجاج(958) و نیز در علل الشرایع و عیون الاخبار(959) و اکمال الدین(960) و امالی صدوق(961) و در کافی(962) در باب نادر جامع در فضل امام و صفات او از ابی محمد قاسم بن علارحمه الله که به عبدالعزیز بن مسلم رسانده است که گفت: «در مرو با امام رضاعلیه السلام بودیم، در ابتدای ورود در روز جمعه به مسجد جامع رفتیم، در آنجا امر امامت مورد بحث قرار گرفت و در اختلاف فراوان مردم در آن باب به تبادل نظر پرداختند. به خدمت آن حضرت رسیدم و بحث مردم را در آن باره خدمت حضرت بیان کردم، حضرت

لبخندی زد. آنگاه فرمود: ای عبدالعزیز! مردم نفهمیدند و نظریات ایشان ناشی از نیرنگ است، خداوند پیامبرش را در حالی برد که دین را کامل نمود و بر او قرآن نازل نمود که در آن بیان همه اشیاء است و حلال و حرام و حدود و احکام و همه نیازمندی های مردم را بیان فرمود و فرمود: «مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَی ءٍ»(963) و در حجه الوداع که در آخر عمر آن حضرت بوده فرمود: «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکُمْ الْإِسْلَامَ دِیناً»(964) و امر امامت از تمام دین می باشد و آن حضرت از بین مردم نرفت مگر این که حقایق دینی را برای مردم بیان کرده و راه های ایشان را روشن کرد و ایشان را برای راه حق واگذاشت و برای ایشان حضرت علی را امام قرار داد و هیچ امری از امور امت را بیان نکرده نگذاشت، پس هرکس گمان کند که خداوند دین خویش را کامل نکرده، کتاب خدا را رد کرده و هرکس کتاب خدا را رد کند کافر است. آیا می دانید ارزش و جایگاه امامت در امت چیست؟ آیا مردم می توانند امام را برای خود انتخاب نمایند؟

امامت ارزشی فراوان و موقعیتی بزرگ و مکانتی والا و جایگاهی منیع و عمقی بسیار بیشتر از آن دارد که مردم با عقل و یا آراء خود به آن برسند و برای خود امامی انتخاب نمایند.

خداوند بعد از این که به ابراهیم نبوت و خلّت داد، در مرحله سوم به او فضیلت و شرافت امامت را عنایت فرمود، و فرمود: «إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَاماً»(965). حضرت ابراهیم خلیل از خوشحالی گفت: «وَمِنْ ذُرِّیتِی»(966)

به فرزندانم نیز امامت می دهی؟ فرمود: «لَا ینَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ»(967). این آیه امامت هر ستمگری را تا روز قیامت باطل کرده است و امامت در بین صفوه و برگزیدگان خداوند باقی ماند، آنگاه خداوند آن را در بین ذریه و فرزندان برگزیده و پاکش قرار داد و فرمود: «وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَیعْقُوبَ نَافِلَهً وَکُلّاً جَعَلْنَا صَالِحِینَ* وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّهً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَینَا إِلَیهِمْ فِعْلَ الْخَیرَاتِ وَإِقَامَهِ الصَّلَاهِ وَإِیتَاءَ الزَّکَاهِ وَکَانُوا لَنَا عَابِدِینَ»(968) یعنی: «ما به ابراهیم، اسحق و یعقوب را عطا کرده ایم و همه را شایسته و صالح نمودیم و ایشان را پیشوایانی قرار دادیم که مردم را به امر ما هدایت کنند و به ایشان انجام امور خیر و برپا داشتن نماز و دادن زکات را وحی نمودیم و آنها ما را عبادت می کردند.»

قیامت نازل شده، چه این که تا روز قیامت بعد از آن حضرت پیامبری نمی آید.

پس از کجا این نادانان می توانند امام را اختیار و انتخاب نمایند، امامت خلافت خدا و رسول و مقام امیرالمؤمنین و میراث حسن و حسین است. امامت زمام دین و نظام مسلمانان و صلاح دنیا و عزت مؤمنین است، امامت اساس رشد یا بنده اسلام و شاخه بلند آن است. با امام نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و گرفتن فی ء و صدقات و امضاء حدود و احکام و منع از مرزها و حدود کامل می شود.

امام حلال خدا را حلال و حرام خدا را حرام می کند و حدود خدا را بیان می نماید و از دین خدا دفاع می نماید و به راه پروردگار با روش حکمت و موعظه حسنه و حجت بالغه دعوت می کند. امام همانند خورشید تابان عالم را در نور خویش غرق می کند، در حالی که خود در بلندای افق قرار دارد که دست احدی به او نمی رسد.

امام ماه تابان و چراغ درخشان و نور درخشنده و ستاره راهنما در دل تاریکی ها و شهرها و بیابان ها و لجه دریاهاست.

امام آب گوارایی برای تشنگان و راهنمای به سوی هدایت و نجات دهنده از بدی هاست.

امام آتشی بر کوه بلند است که گمشده را راهنمایی می کند و راهنمای مهالک است. هر کس از او دور شود هلاک می شود.

امام ابر بارنده و باران سیل آسا و خورشید درخشنده و آسمان سایه افکن و زمین گسترده و چشمه جوشان و برکه و باغ است. امام انیس و رفیق و پدر مهربان و برادر دلسوز و چون مادری نیکوکار به کودکش و پناهگاه

مردم در سختی ها و دشواری هاست.

امام امین خدا در مردم و حجت بر بندگان و خلیفه خدا در زمین و خواننده به سوی خدا و مدافع حرم خداست.

امام پاکیزه از گناهان و مبرّای از عیوب است، دانش ویژه وی، و حلم علامت وی می باشد. امام نظام دیانت و عزت مسلمین و خشم منافقان و هلاکت کفار است.

امام یکی است، و در روزگارش هیچکس به پای وی نمی رسد. و دانشمندی همتای وی نمی باشد. بدیل و همانندی ندارد، بدون خواست واجد همه فضائل و بدون کسب حایز آن است. بلکه خداوند آنها را به او ارزانی داشته و او را بدان مخصوص کرده است. چه کسی می تواند به شناخت امام نایل آید تا اختیارش کند، هرگز، هرگز! خردمندان و عقل ها در این وادی حیرانند و چشم ها از دیدن آن ناتوان، بزرگان در پیشگاه وی کوچک و حکیمان از عظمت وی حیرت زده و حلیمان از شناخت وی قاصر و زبان خطیبان در بیان فضائل ایشان الکن، و خردمندان از شناخت آنها عاجز و شاعران از مدح ایشان کلیل و ادبا از بیان فضائل ایشان ناتوان و بلیغان از وصف آنها گنگ هستند. آنها شمّه ای از شأن و فضیلت ایشان را نمی توانند بیان کنند و به عجز و تقصیر اعتراف کرده اند و چگونه وجود امام وصف شود و یا کنه او شناخته گردد و یا شمه ای از کار وی معلوم گردد و یا کسانی یافت شوند که بتوانند جای او را بگیرند. و آنچه امام می داد، بدهد، چگونه بتوانند در حالی که امام چون ستاره ای به دور از دست اهل زمین و وصف وصف کنندگان است، پس کجا می توانند چنین

کسی را اختیار نمایند و خردمندان کجا می توانند بدان برسند و کجا چنین گوهری پیدا می شود؟ آیا گمان می کنند که چنین گوهری در غیر از آل رسول خدا علیهم السلام پیدا می شود؟

خودشان به خود دروغ گفتند و اباطیل ایشان را در آمال و آرزوها افکند و در جایگاه بلندی صعود کردند و به قله ای بلند رسیدند که گام های ایشان به دره می لغزد، چه این که خواستند با خردهای سرگردان خود که کار نمی کند و ناقص است و دارای نظرات گمراه کننده است امامی را انتخاب کنند، لذا هر چه بکوشند دورتر می روند، خداوند ایشان را هلاک کند. به کجا می روند؟ و قصد امری دشوار نمودند و دروغی بافتند و مردم را گمراه کردند و در حیرت افتادند. چه این که با این که می دانستند امام را ترک کردند و شیطان اعمال ایشان را زینت کرده و ایشان را از راه درست باز داشته و این در حالی بود که می دانستند. ولی از اختیار الهی و پیامبرش تن زدند و به دام اختیار خویش افتادند.

در حالی که قرآن با صدای بلند به ایشان می فرماید: «َرَبُّکَ یخْلُقُ مَا یشَاءُ وَیخْتَارُ مَا کَانَ لَهُمْ الْخِیرَهُ سُبْحَانَ اللَّهِ وَتَعَالَی عَمَّا یشْرِکُونَ»(971) یعنی: «خداوند هر چه بخواهد می آفریند، و اختیار می کند. ایشان در کار خویش اختیاری ندارند، خداوند منزه از آن چیزهایی است که ایشان شرک می ورزند.»

و فرمود: «وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَهٍ إِذَا قَضَی اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْراً أَنْ یکُونَ لَهُمْ الْخِیرَهُ مِنْ أَمْرِهِمْ»(972) یعنی: «خداوند به مؤمن و مؤمنی به هنگامی که خدا و رسولش حکم کرده اختیار امر خودشان را نداده است.» و فرمود: «مَا لَکُمْ کَیفَ تَحْکُمُونَ

* أَمْ لَکُمْ کِتَابٌ فِیهِ تَدْرُسُونَ* إِنَّ لَکُمْ فِیهِ لَمَا یتَخَیرُونَ *أَمْ لَکُمْ أَیمَانٌ عَلَینَا بَالِغَهٌ إِلَی یوْمِ الْقِیامَهِ إِنَّ لَکُمْ لَمَا تَحْکُمُونَ * سَلْهُم أَیهُمْ بِذَلِکَ زَعِیمٌ* أَمْ لَهُمْ شُرَکَاءُ فَلْیأْتُوا بِشُرَکَائِهِمْ إِنْ کَانُوا صَادِقِینَ»(973) یعنی: «چگونه حکم می دانید، آیا از کتابی آنها را می آموزید که در آن اختیار به شما داده شده و یا قسم ها و وعده هایی که از ما دارید تا روز قیامت که هرچه توانستید حکم کنید، از ایشان بپرس که چه کسی ضامن آن است، آیا ایشان شریکانی دارند، پس اگر راست می گویند شریک های خود را بیاورند.»

و خداوند فرمود: «أَفَلَا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»(974) «وَطُبِعَ عَلَی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا یفْقَهُونَ»(975) «قَالُوا سَمِعْنَا وَهُمْ لَا یسْمَعُونَ»(976) «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یعْقِلُونَ»(977) «وَلَوْ عَلِمَ اللَّهُ فِیهِمْ خَیراً لَأَسْمَعَهُمْ وَلَوْ أَسْمَعَهُمْ لَتَوَلَّوا وَهُمْ مُعْرِضُونَ»(978) «قَالُوا سَمِعْنَا وَعَصَینَا»(979) «ذَلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یؤْتِیهِ مَنْ یشَاءُ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ»(980) یعنی: «آیا در قرآن تدبّر و اندیشه نمی کنند یا دل های ایشان بسته است» و «خداوند بر دل های ایشان مهر زده و ایشان آن را نمی فهمند» و یا گفتند: «شنیدم در حالی که نمی شنوند، همانا بدترین جنبندگان در نزد خداوند کرهای لال هستند که تفکّر نمی کنند» و «اگر خداوند در ایشان خیری می یافت به ایشان می شنواند، و اگر می شنواند ایشان پشت می کردند و روی می گرداندند» و یا گفتند: «شنیدیم و نافرمانی کردیم. این فضل خداست که خداوند به هرکس نخواهد می دهد، و خداوند دارای فضل بسیار است.»

چگونه ایشان می توانند امام را برگزینند، در حالی که امام دانایی است که نادانی در حریم او راه ندارد، رهبری است که رهبری اش

خدشه بر نمی دارد، معدن قدس و پاکی و عبادت و زهد و علم و عبادت است. و پیامبر او را به طور ویژه خواست، امام از نسل فاطمه زهرای مطهر بتول است. در نسب او ایرادی نیست و ثروتمندان دارای حسب با ایشان برابری نمی کنند، در خانه ای از قریش و قله بنی هاشم و عترت پیامبرصلی الله علیه وآله و در خشنودی خدا و شرافت شرافتمندان و شاخه عبدمناف، دارای علم رشد یابنده و حلیمی کامل و پر از شایستگی های رهبری، دانای به سیاست کسی که پیروی از او واجب و قائم به امر خدای - عزوجّل - نصیحت کننده بندگان خدا، پاسدار دین خداست، پیامبران و ائمه علیهم السلام از جانب خدا توفیق داشته و خداوند از علم و حکمت های مخزون خود به ایشان می دهد در حالی که به احدی غیر از ایشان نمی دهد.

و لذا دانش ایشان از دانش اهل زمانشان بالاتر است. لذا خدا فرمود: «أَفَمَنْ یهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یتَّبَعَ أَمَّنْ لَا یهِدِّی إِلَّا أَنْ یهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیفَ تَحْکُمُونَ»(981) یعنی: «آیا کسی که راهنمایی به سوی حق می کند شایسته و سزاوار پیروی است و یا کسی که راه نمی یابد مگر اینکه کسی او را به راه ببرد، چه شده؟ چگونه قضاوت می کنید؟ و فرمود: «وَمَنْ یؤْتَ الْحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِی خَیراً کَثِیراً»(982) و درباره طالوت فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاهُ عَلَیکُمْ وَزَادَهُ بَسْطَهً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ وَاللَّهُ یؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(983) یعنی: «خداوند طالوت را بر شماگزید و به او در علم و بدن توانایی داد، و خداوند به هرکس بخواهد سلطنت می دهد و خداوند وسعت دهنده داناست.»

و به پیامبرش فرمود:

«وَأَنزَلَ اللَّهُ عَلَیکَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَعَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ وَکَانَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَیکَ عَظِیماً»(984) یعنی: «خداوند بر تو کتاب و حکمت فرستاد و به تو چیزهایی که خود نمی توانستی بفهمی آموخت و فضل خدا بر تو فراوان بود.»

و در امامان اهل بیت پیامبرعلیهم السلام فرمود: «أَمْ یحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَی مَا آتَاهُمْ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَینَا آلَ إِبْرَاهِیمَ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَهَ وَآتَینَاهُمْ مُلْکاً عَظِیماً* فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَکَفَی بِجَهَنَّمَ سَعِیراً»(985) یعنی: «آیا مردم بر نعمت هایی که خداوند از فضلش به ایشان داده رشک می ورزند. ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و به ایشان سلطنت بزرگ دادیم، عده ای ایمان آورده و عده ای از ایشان راه خدا را بستند و جهنم شعله ور ایشان را کافی است.»

و هنگامی که بنده مورد انتخاب خدا واقع شود تا امور بندگان را بر عهده گیرد، خداوند سینه اش را وسعت می بخشد و در دل وی چشمه های حکمت جاری می کند و به او علم را الهام می نماید، بعد از آن در هیچ سؤالی در نمی ماند و از پاسخ درست عاجز نمی ماند، پس چنین بنده معصوم و مورد تأیید بوده و توفیق های الهی دستگیر او شده و او را تسدید می نمایند. از اشتباهات و لغزش ها ایمن شده و خداوند به او آن ویژگی را می دهد تا حجت بر بندگان شده و شاهد مردم باشد، و این فضل خداست که به هرکس بخواهد می بخشد و خداوند دارای فضل بسیار است.

آیا مردم می توانند چنین انسانی را بشناسند و او را انتخاب کنند؟ آیا کسانی را که اختیار و انتخاب می کنند می توانند به چنین صفت باشند تا از امام جلو

زنند؟ به خانه خدا قسم که از حق تجاوز کردند و کتاب خدا را عمل نکردند، گویا اصلاً از آن خبر ندارند، در حالی که در کتاب خدا هدایت و شفای ایشان وجود دارد، آن را به دور انداختند و از هواهای خویش پیروی کرده اند. خداوند ایشان را مذمت کرده و ایشان را دشمن داشته است و فرمود: «وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ اتَّبَعَ هَوَاهُ بِغَیرِ هُدی مِنْ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ»(986) و فرمود: «فَتَعْساً لَهُمْ وَأَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ»(987) «کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَعِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذَلِکَ یطْبَعُ اللَّهُ عَلَی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ»(988) ترجمه این سه آیه این است: «چه کسی گمراه تر از آن کس که از هوای خویش بدون این که به دنبال هدایت رود پیروی می کند، خداوند گروه ستمگر را راهنمایی نمی کند» و فرمود: «خداوند ایشان را هلاک کند و اعمال ایشان را ناچیز و هلاک نماید.» و فرمود: «چه مبغوض خدا و مؤمنین است! این گونه خداوند بر دل هر متکبر ستمگر مهر می زند». پایان و درود و سلام فراوان خدا بر محمد و آلش باد!

ادعایش در پذیرش ولایت خدا و رسولش صحیح است و گرنه دروغگو و تکذیب کننده خدا و پیامبرش می باشد.

در فقره من عاداکم فقد عادی اللَّه فرمود: یعنی هرکس از شما بگذرد و ولی غیر از شما بگیرد، از ولایت خدا تجاوز کرده و به ولایت شیطان رسیده، چه این که خدا و پیامبر را در نصب خلیفه تکذیب کرده و کار حکمت آمیز آنها را اشتباه خوانده است.

مردم در عالم جلیت است و نه عالم فطرت.

چه این که اختلاف در عالم فطرت به لحاظ کمیت هاست و نه کیفیت ها، مثل اختلاف قطره و دریا و دیگر مقادیر و اوزان بین آن دو و در عین حال هر دو صفات کامل آب را دارا هستند، چنان که قبلاً در «المعصومون» و «عصمکم اللَّه من الزلل» بیان کردیم، بنابراین هر ذره ای از ذرات عالم وجود مرتبه و یا شأنی از اسماء است و آن شأن و مرتبه راهی به سوی خداست. لذا هر پیامبری مظهر مرتبه ای کلیه از مراتب اللَّه اسمی است و زمانی که شؤون کامل آن مرتبه ظاهر می شد، نبوت وی پایان می یافت. و پیامبری دیگر ظهور می کرد تا مراتب صفت دیگر فعلیت و ظهور یابد و مصادیق جزیی آن پیاده شده و به نهایت خود برسند.

و به همین خاطر در کتاب گرامی خداوند از هر امتی گناهان ویژه ای را نقل کرده، مثل لواط و زنا و کم فروشی و نیز برای آنها طاعت های ویژه ای نقل نموده و برای هریک از آنها معجزاتی چند یاد کرده که با جبله های قوم ایشان سازگار بوده است. تا این که نوبت به حضرت محمدصلی الله علیه وآله خاتم پیامبران رسید، بعد از آن حضرت پیامبری نیست و مرتبه ای بالاتر از مرتبه او نمی باشد. چه این که وی دارای جامعیت همه مراتب اسماء حسنی است. مگر اسمایی که مستأثره خدا باشند و خداوند به او همه آنچه را که به انبیاء داده بود داد. از قبیل آیات و کتاب ها و معجزات. و دین او را بر همه ادیان چیره ساخت و لذا با مبعوث شدن آن حضرت، خداوند

در همه مکان ها عبادت شده و او را شاهد بر همه انبیا و کتاب او را بر همه کتاب ها سلطه بخشیده است. و اوصیای آن حضرت از همه اوصیا برتر و امت او افضل از همه امم می باشند و خداوند به ایشان همه طاعت ها را آموخت و ایشان را از همه معاصی باز داشت و آنها را خاتم انبیا و اوصیا و خاتم امت ها قرار داد. چه این که پیامبر ایشان مظهر همه اسماء حسنی و کتاب ایشان جامع همه مراتب آنها بود، و اوصیای آن حضرت نیز جامع همه مراتب کلیه و امت وی جامع همه مراتب جزئیه می باشد. هرکس از ایشان اطاعت کند در واقع به همه خیرات و طاعت ها رغبت دارد و هرکس نافرمانی کند خواهان شرور است. البته برخی هم خواهان برخی از طاعات و معاصی اند و شریعت ایشان تا روز قیامت باقی است.

اکنون که شأن ائمه علیهم السلام را شناختید می فهمید که ایشان راه بزرگ خدا هستند، چه این که هرکس آن راه را بپیماید به بالاتری مرتبه قرب می رسد و هر مرتبه ای به تمام شؤون آن مرتبه نائل می شود و صراط اقوم آن است که پایان ندارد و هرگز آن راه منسوخ نمی شود. بر خلاف دیگر راه ها از راه های انبیاء که منسوخ شده و در زمان پیامبر دیگر به خدا نمی رساند.

نور گرفته اند.

در کافی(992) از عبدالدین عمر بن علی بن ابی طالب از امام صادق علیه السلام روایت کرده است: آن حضرت فرمود: «إِنَّ اللَّهَ کَانَ إِذْ لَا کَانَ فَخَلَقَ الْکَانَ وَ الْمَکَانَ وَ خَلَقَ نُورَ الْأَنْوَارِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الْأَنْوَارُ وَ أَجْرَی فِیهِ مِنْ نُورِهِ الَّذِی نُوِّرَتْ مِنْهُ الْأَنْوَارُ وَ هُوَ النُّورُ الَّذِی خَلَقَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ عَلِیاً؛ خداوند در زمانی که هیچ مخلوقی نبود موجود بود، کون و مکان را آفرید و انوار را خلق کرد و نورالانوار را که نورها از او نور گرفتند آفرید و در این نور از نور خود جاری کرد و انوار از این نور، نور گرفتند و این نور همان نوری است که از آن محمد و علی علیهما السلام را آفریده است.»

پس نوری که همه انوار از آن نور گرفتند و محمد و علی علیهما السلام را از آن نور آفرید، همان است که مستأثره خداست و از آن اسمی برای محمد و اسمی برای علی مشتق کرده است. نه این که آن نور محمد و علی باشد. - صلوات بر آن دو و فرزندان ایشان باد - نظیر آن در بسیاری از روایات آمده است.

و در کافی(993) به سندش از محمد بن مروان از امام صادق علیه السلام روایت شده که گفت: «إِنَّ اللَّهَ خَلَقَنَا مِنْ نُورِ عَظَمَتِهِ ثُمَّ صَوَّرَ خَلْقَنَا مِنْ طِینَهٍ مَخْزُونَهٍ مَکْنُونَهٍ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ فَأَسْکَنَ ذَلِکَ النُّورَ فِیهِ فَکُنَّا نَحْنُ خَلْقاً وَ بَشَراً نُورَانِیینَ لَمْ یجْعَلْ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ الَّذِی خَلَقَنَا مِنْهُ نَصِیباً وَ خَلَقَ أَرْوَاحَ شِیعَتِنَا مِنْ طِینَتِنَا وَ أَبْدَانَهُمْ مِنْ طِینَهٍ مَخْزُونَهٍ مَکْنُونَهٍ أَسْفَلَ مِنْ ذَلِکَ الطِّینَهِ وَ لَمْ یجْعَلِ اللَّهُ لِأَحَدٍ فِی مِثْلِ الَّذِی

خَلَقَهُمْ مِنْهُ نَصِیباً إِلَّا لِلْأَنْبِیاءِ وَ لِذَلِکَ صِرْنَا نَحْنُ وَ هُمُ النَّاسَ وَ صَارَ سَائِرُ النَّاسِ هَمَجٌ لِلنَّارِ وَ إِلَی النَّارِ؛ یعنی: از آن حضرت شنیدم که می فرمود: خداوند ما را از نور عظمت خوش آفرید، آنگاه خلقت ما را از طینت مخزون از زیر عرش قالب زد، و آن نور را در وی به ودیعت گذاشت. بنابراین مخلوق و بشری نورانی شدیم که خداوند هیچکس را از این گونه خلق نیافرید، و ارواح شیعیان ما را از طینت ما آفرید و ابدان ایشان را از طینت و گلی پایین تر از آن آفرید و نظیر خلقتی که به شیعیان ما داده خداوند جز به انبیا نداده. لذا ما و ایشان به سوی بهشت می رویم. و دیگر مردم گیرانه آتش و به سوی آتش می روند.»

این روایت و امثال آن دلالت می کند که شیعه آل محمدعلیهم السلام از طینت ایشان آفریده شده با این تفاوت که ایشان از قسمت برتر و خوب و کریم و شیعه ایشان از پایین و قسمت پست تر آن طینت آفریده شده اند. پس اصل طینت از آن ایشان است و طینت شیعه نیز از اضافه آن خلق شده است، چنان که روایات این باب بیان کرده اند.

و این طینت جامع همه مراتب وجود است به طوری که هیچ مرتبه ای از آن فروگذار نشده است چنان که روایت کافی از امام صادق علیه السلام در حدوث اسماء بر آن دلالت داشت و قبلاً در شرح قول معصوم علیه السلام «موضع الرساله» بیان شده است، پس آل محمدعلیهم السلام تا هنگامی که در عالم تعیین هستند، در عرض دیگر مردم قرار دارند، و مبدأ و منتهای ایشان از آن

اسم مستأثر است، چنان که با کتاب و سنت و عقل در ابتدای کتاب آن را بررسی کردیم. ولی مبدأ ائمه علیهم السلام که حقیقت نبوت الهیه ای که سر آل محمدعلیهم السلام است می باشد و این بهره ائمه علیهم السلام از حقیقت محمدیه الهیه ای است که هر موجودی از آن آیه ای در خود دارد که مصدر و منشأ همه مراتب وجود آن می باشد. این مبدأ در طول خلق است. چه این که آن آیه ای که نصیب آل محمدعلیهم السلام از حقیقت نبوت است از همه آیات بزرگ تر و بر تمام مراتب کلیه و جزئیه احاطه دارد و چون بر همه مراتب آیات آن حقیقت احاطه دارد، شاهد بر همه مراتب خلق است. چنان که در «و شهداء علی خلقه» تحقیق شده است.

و چون آیه ای از حقیقت محمدیه که در همه موجودات می باشد منشأ دیگر مراتب نازله آن است بلکه همین سرّ است که در مراتب عالم شهادت نزول می نماید و در هر مرتبه ای از مراتب موجودات شهادت می دهد و به همین حصه همه موجودات می میرند و در عالم دیگر زنده می شوند، و همین حصه برای بقاء آفریده شده و نه برای فنا و تنها از داری به دار دیگر انتقال پیدا می کند، چنانکه در روایتی که در ضمن شرح «و بذلتم انفسکم فی مرضاته» آورده شده، بیان شد و این همان سرّ آل محمدعلیهم السلام است که در هر موجودی وجود دارد.

و این سرّ علت تامه مادی و فاعلی و صوری و غایی موجودات است.

علت مادی بودن سرّ به این جهت است که در هر مرتبه همین سرّ تنزل می نماید و علت فاعلی بودن آن به این

جهت است که وی مثل اعلی است که خداوند فرمود: «وَهُوَ الَّذِی یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَی فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(994) مراد از آن مثل این است که خداوند ایشان را می آفریند و سپس اعاده می کند. علت صوری بودن سرّ به این جهت است که تمام مراتب عالم امر که عالم ملکوت است تا پایان عالم خلق تا ابد یا دارای صورت فردی اند و یا دارای صورت ترکیبی. مراد از صورت ترکیبی برخی از شؤون آن است و یا صورت مرکب از شؤون گوناگون برای آن می آید.

و علت غایی بودن آن به این خاطر است که ابداع و آفرینش چنین آیه ای از حقیقت محمدیه برای اظهار مرتبه جامعه است و آفرینش نفوس پیامبران و اولیا برای اظهار مراتب کلیه و ابداع نفوس دیگر مردم برای اظهار مراتب جزئیه آن حقیقت است. پس حقیقت محمدیه الهیه علل چهارگانه همه موجودات است.

اگر کسی ایشان را به این اعتبار علل چهارگانه بداند با ما همراه است و اگر ایشان را خالق اشیاء و ماده آنها بداند و این که صور اشیاء بر ایشان عرضه می شود و ایشان عیناً به لحاظ دوازده تن بودن و در عالم اعیان غایت خلقت هستند. اشتباه فاحش کرده است، چه این که ادله عقلی و نقلی از کتاب و سنت بر بطلان آن در ابتدای کتاب بیان شد، زیرا که اگر تک تک ایشان به وجود عینی علت غایی باشند، خلقت دیگر امور لغو می شود. چه این که علت غایی در تصور مقدم و در خارج مؤخر است، پس مظاهر حقیقت محمدیه الهی با همه کلیات

و جزئیات علت غایی اند.

اکنون از آنچه یاد کردیم روشن می شود که مراد از «و شهداء دارالفناء» غیر از جمله «و شهداء علی خلقه» است، چه این که مراد در آنجا احاطه ائمه به همه مراتب خلق و این که همه خلق با تمام عوالم خود در نزد ایشان حاضرند. چه این که خداوند مواد علم آنها را در وجود ائمه علیهم السلام آفریده است.

ولی مراد در اینجا شهود آنها در عالم شهادت نیست، یعنی مراد این نیست که ایشان کسانی باشند که در صور مختلفه در عالم شهادت به صورت زید و عمر و بکر و خالد و دیگران درآیند، چه این که این مطلب تا هنگامی که در عالم خارجند در حق ائمه علیهم السلام ناصحیح است، زیرا مرتبه ایشان بالاتر و برتر است. زیرا موجودات این عالم چه بسا از مظاهر اسماء طاغوتی هستند. علاوه این که در اول کتاب ادله ای بر آن اقامه کرده ایم. بلکه مراد شهود اسم مستأثر است که خداوند برگزیده و به خود اختصاص داده است و انوار مردم را از آن آفریده و آن اسم سرّ ایشان است و احکام آن عالم غیر از احکام عالم شهادت و اعیان است.

و مراد از فقره «و شفعاء دارالبقاء» این است که چون هر موجودی آیه ای از آیات و شأنی از شؤون اسم مستأثر است لذا دارای مراتب غیبیه و شهودیه می باشد و مراتب غیبی آن دارالبقا و مراتب شهودی آن دارالفنا هستند و در اول کتاب در شرح حقیقت نبوت مراتب آن به تفصیل معلوم شد و آخرین مراتب آن مرتبه شهودی است که مرتبه معلومیت در عالم تمیز معلومات و سپس

مراتب غیبی و مرتبه تقرر آنها در عالم و علیم و علم است.

پس مراد از دارالبقا عالم تقرر و اضمحلال اشیا در عوالم سه گانه می باشد، چه این که آن عوالم فنا در اسم مستأثر و بقا به آن هستند.

و مراد از مرتبه شفاعت مرتبه تمیز اشیا در عالم تمیز معلومات است که وجه اللَّه می باشد و آیه شریفه به آن اشاره فرمود: «کُلُّ مَنْ عَلَیهَا فَانٍ* وَیبْقَی وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِکْرَامِ»(995) و فرمود: «کُلُّ شَی ءٍ هَالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ»(996)

و قمی(997) از امام سجادعلیه السلام روایت کرده که فرمود: نحن وجه اللَّه الذی یؤتی منه و در مناقب(998) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «و یبقی وجه ربک؛ ما وجه اللَّه هستیم.»

و در توحید(999) از امام جوادعلیه السلام در حدیث روایت شده که فرمود: «فإذا أفنی الله الأشیاء أفنی الصور و الهجاء و لا ینقطع و لا یزال من لم یزل عالما؛ یعنی: وقتی خداوند اشیا را فانی کرد به صور و هجاء از بین می رود ولی عالم از ازل و همیشه عالم باقی می ماند.»

و در کافی(1000) در حدیث عینیه الصفات از ابوهاشم جعفری از ابی جعفر ثانی علیه السلام روایت شده است که فرمود: «وقتی خداوند اشیاء را فانی و زائل کرد، صورت و هجا و حروف مقطعه از بین می روند ولی عالم ازلی و ابدی از بین نمی رود.» و این روایت را سابقاً در «و مجدتم کرمه» نقل کرده ایم، پس مراد از وجهی که باقی ماند سرّ آل محمدعلیهم السلام است، این سرّ مبدأ همه نفوس است که نصیب وی از آن همین سرّ است.

معدن الرحمه» بیان شد که عالم رحمت عالم جمع و مرتبه وجود مطلق از حقیقت نبوت است، لکن مراد از آن در این جا به قرینه وصف «موصوله» مرتبه ولایت نوریه و رحمت رحیمیه است که برای مؤمنین نوشته شده و آیه شریفه: «یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکُمْ مَوْعِظَهٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدی وَرَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ * قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِکَ فَلْیفْرَحُوا هُوَ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»(1001) یعنی: «ای مردم! موعظه ای از ناحیه پروردگار شما و شفای دردهای دل ها و هدایت و رحمت مؤمنین آمده است، بگو به فضل و رحمت خداوند خوشحال شوند و این فضل و رحمت بهتر از آن چیزی است که می اندوزند.»

و در مجمع و جوامع از امام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود: «فضل اللَّه» رسول خدا و «رحمته» علی بن ابی طالب است قمی(1002) اضافه بر آن روایت کرده است که: «فلیفرح شیعتنا هو خیر» یعنی شیعیان ما خوشحال شوند که این از طلا و نقره ای که دشمنان ما جمع آوری می کنند بهتر است.» و عیاشی(1003) از امیرالمؤمنین حدیثی به همین معنا نقل کرده است.

و در مجالس(1004) از پیامبرصلی الله علیه وآله روایت شده که فرمود: «فضل اللَّه» پیامبر شما و «رحمته» ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام «فبذلک» یعنی به نبوت و ولایت «فلیفرحوا» یعنی شیعه مسرور شوند «هو خیر مما یجمعون» مخالفان ایشان از خانواده و مال و فرزند در دار دنیا.

و عیاشی(1005) از امام باقرعلیه السلام نزدیک به این حدیث را روایت کرد.

و این رحمت همان است که از خداوند به بندگان مؤمنش رسیده و این نصیب و بهره ای است که از حقیقت نبوت به هر

مؤمنی داده شده و در فقره سابق بیان شد که آل محمدعلیهم السلام از قسمت بالایی و شیعه آنها از قسمت پایین آن خلق شده اند. به همین خاطر بین ائمه و شیعیان قرابت و نزدیکی حاصل شده و دل های آنها به ایشان تمایل دارد و خدای - تعالی - به ایشان دستور داده که صله رحم نموده و از قطع رحم نهی فرموده است. و فرمود: «الَّذِینَ ینقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ»(1006) یعنی: «عهد خدایی که از شیعیان به ربوبیت خدا و نبوت محمد و امامت علی و بر شیعیان ایشان به تحیت و کرامت گرفته شده است.»

و در آیه شریفه «إِنَّمَا یتَذَکَّرُ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ*الَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا ینقُضُونَ الْمِیثَاقَ*وَالَّذِینَ یصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ»(1007)

قمی(1008) از امام کاظم علیه السلام روایت کرده که «این آیه در آل محمدعلیهم السلام و معاهده و میثاق ذر در روایت امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلام نازل شده است.»

و از امام صادق علیه السلام در کافی(1009) درباره «وَالَّذِینَ یصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ» روایت شده که فرمود: «نَزَلَتْ فِی رَحِمِ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیهِ وَ آلِهِ السَّلَامُ وَ قَدْ تَکُونُ فِی قَرَابَتِکَ ثُمَّ قَالَ فَلَا تَکُونَنَّ مِمَّنْ یقُولُ لِلشَّی ءِ إِنَّهُ فِی شَی ءٍ وَاحِدٍ؛ یعنی: این آیه در رحم آل محمدعلیهم السلام نازل شده و درباره قرابت شما نیز نازل شده است. آنگاه فرمود: همانند کسانی نباشد که می گویند: آیه فقط در یک چیز نازل شده است.»

و عیاشی(1010) از آن حضرت علیه السلام روایت کرده که فرمود: «الرحم معلقه بالعرش، تقول اللهم صل من وصلنی، و اقطع من قطعنی، و هی رحم آل

محمد و رحم کل مؤمن و هو قول الله » وَ الَّذِینَ یصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ؛ رحم به عرش آویزان شده و می گوید: خداوندا هر کس که مرا وصل کند وصل کن و هرکس مرا ببرد آن را ببر، و این رحم آل محمدعلیهم السلام است و مراد از آیه «وَالَّذِینَ یصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ» در این باره درباره رحم صاحبان رحم آمده است.» و عیاشی روایت کرده است: «و رحم هر مؤمن».

و در مجمع و تفسیر عیاشی(1011) از امام کاظم علیه السلام همانند این روایت شده است.

پس مراد از این رحمت که خداوند به بندگانش رسانیده و دستور به صله آن داده از سر آل محمدعلیه السلام است و خداوند دستور داده که از مسیر آن به سوی او بروند.

از مراتب آن از اول تا آخر ضایع نگردد.

و نیز دلالت بر وجوب گردن نهادن به اطاعت از آنها در سر و علانیه دارد چه این که خدای - تعالی - فرمود: «الَّذِینَ یوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا ینقُضُونَ الْمِیثَاقَ * وَالَّذِینَ یصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَیخْشَوْنَ رَبَّهُمْ... أُوْلَئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ* جَنَّاتُ عَدْنٍ یدْخُلُونَهَا وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبَائِهِمْ وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّیاتِهِمْ وَالْمَلَائِکَهُ یدْخُلُونَ عَلَیهِمْ مِنْ کُلِّ بَابٍ *سَلَامٌ عَلَیکُمْ بِمَا صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ*وَالَّذِینَ ینقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ... أُوْلَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ»(1012) یعنی: «کسانی که به عهد خدا وفا می کنند و میثاق را نمی شکنند و کسانی که آنچه خداوند دستور به وصل آن داده وصل می کنند و از پروردگارشان می ترسند... نهایت ایشان بهشت عدن است که در آن وارد می شوند و نیز پدران و همسران و فرزندانی از ایشان که شایسته اند در آن وارد می گردند و فرشتگان از درهای مختلف بر ایشان وارد می شوند و به ایشان می گویند: درود بر شما به خاطر شکیبایی، خوش عاقبتی است این خانه و کسانی که پیمان خدا را بعد از بستن پیمان می شکنند و آنچه را خداوند فرمان به وصل آن داده می برند... بر ایشان لعنت و خانه بد باد!»

و فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِآیاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا یدْخُلُونَ الْجَنَّهَ حَتَّی یلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیاطِ وَکَذَلِکَ نَجْزِی الْمُجْرِمِینَ»(1013) «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا أُوْلَئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّهِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»(1014) یعنی: «کسانی که آیات ما را تکذیب کرده اند خود را از آن بزرگ تر دانستند، درهای آسمان

برای ایشان باز نمی شود و وارد بهشت نمی شوند مگر این که ریسمان در سوراخ سوزن داخل شود و این گونه مجرمان را عقاب می کنیم»،«کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، ایشان اهل بهشت هستند و در آن همیشگی خواهند ماند.» و آیات و اخبار در این زمینه که مراد از این گونه موارد ائمه هستند فراوان می باشد. در بحار و نیز در کافی بابی برای آن باز شده. هرکس خواهد به آن دو کتاب مراجعه کند.

از امام باقرعلیه السلام روایت شده که «مراد از آن ما هستیم، امام اول به امام بعد از خود علم و کتاب ها و سلاح را تحویل می دهد.»

و نیز امانت محفوظه اشاره به آیه شریفه زیر دارد: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَهَ عَلَی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَینَ أَنْ یحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاً»(1022)

و در عیون(1023) و معانی(1024) از امام رضاعلیه السلام درباره این آیه روایت شده که فرمود: «امانت ولایت است و هرکس آن را بدون حق ادّعا کند، کافر شده است.»

و از کافی(1025) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «این ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام است.»

و در بصائر(1026) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که «این ولایت است که آنها از حمل آن به خاطر ناسپاسی خودداری کردند و ابوفلان آن را به دوش کشیده است.»

و در معانی(1027) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «امانت ولایت است و انسان ابوالشرور منافق است.»

و قمی(1028) روایت کرده است که: «امانت امامت و امر و نهی است و دلیل بر این که امانت امامت است این آیه شریفه است: «إِنَّ اللَّهَ یأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا» این خطاب به ائمه علیهم السلام است تا امامت را به دست اهل بسپارند. پس امانت امامت است که به آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه شده و ایشان ابا کردند از این که آن را ادعا کنند و یا آن را از اهلش غصب نمایند و از آن ترسیدند، ولی انسان (مراد اوّلی است) آن را به دوش کشیده چه این که وی ستمگر نادان بوده است.» و اخبار در این مضمون فراوان است.

اکنون که مطلب فوق

معلوم شد، پس مراد از امانت محفوظه بنا بر آیه نخستین و روایات یاد شده آن، این است که شما امانت های خدا در نزد حجت و امام ناطق قبلی هستید.

پس هر پیامبر و امامی مأمور به حفظ مراتب شما و نصب امام بعدی است تا او را علم و نشانه رعایایش قرار دهد تا برای ایشان حجت بوده باشد و وصیت نماید تا به امام بعدی برساند و مؤمنین را تشویق کند تا پیروی کنند و او را بر اهل زمانش برتری دهد و جامعیت همه کمالاتی که برای امامت لازم است را بیان کند و تذکر دهد که منصوب خدا برای خلافت است، و نیز بیان دیگر ملزومات امامت نماید تا اثبات حقانیت شده و حقش ضایع نگردد. و بنا بر آیه دوم و اخبار آن مراد از «امانت محفوظه» ولایت است که خداوند آن را برای شما قرار داده و شما امانات خدا در نزد خلقید. لذا مردم باید مقام شما را پاسداری کنند به این که عبودیت طاعت را بر گردن خود بگیرند و نفوس و اموال را به شما بسپارند. جان های خود را پاسبان جان شما کنند و اموال خویش را حافظ اموال شما قرار دهند و در دست شما فانی شده و اراده خود را واگذارند و در اراده شما فانی گردند و نیز دیگر مواردی که هر رعیتی باید برای امام خود انجام دهد.

پس وصف «محفوظه» برای امانت برای بیان بایدهاست یعنی جمله وصفی برای انشاء است. تا رعیت حتماً وظایف خود را نسبت به ائمه علیهم السلام انجام دهند و یا بیان واجبات امام سابق در معرفی امام لاحق علیهما

السلام است.

از امام باقرعلیه السلام روایت کرده که فرمود: «آل محمدعلیهم السلام ابواب خدا و راه ها و خوانندگان به سوی بهشت و رهبری کننده و دلیل های بهشت تا روز قیامتند.»

و در احتجاج(1034) از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: «ما خانه هایی هستیم که خداوند فرمان داده تا از درهای آن وارد شوند...»

بدان که هرکس که ایمان به خدا و رسول خداصلی الله علیه وآله و ائمه علیهم السلام بیاورد فتنه و تمحیص و بلایی در پیش رو دارد: فتنه برای امتیاز خبیث و زشت از پاکیزه و برای آشکار شدن ایمان کسانی که ایمانشان صوری است ولی نفاق را کتمان کرده بودند.

چه این که خداوند فرمود: «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَکُوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یفْتَنُونَ»(1035) در اینجا فتنه را برای کسانی قرار داده که گفتند: ما ایمان آورده ایم.

و اما تمحیص برای کسانی است که به دل های خود ایمان آورده اند ولی هنوز ایمان در دل های ایشان رسوخ نکرده، چه این که خودشان و فرزندان و اولاد و اموال خویش را دوست می دارند. لذا خداوند ایشان را به جهاد و یا نقص در اولاد و اموال و نفوس امتحان می کند تا برای خدا خالص شود. چه این که فرمود: «وَتِلْکَ الْأَیامُ نُدَاوِلُهَا بَینَ النَّاسِ وَلِیعْلَمَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیتَّخِذَ مِنْکُمْ شُهَدَاءَ وَاللَّهُ لَا یحِبُّ الظَّالِمِینَ*وَلِیمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا وَیمْحَقَ الْکَافِرِینَ»(1036) « وَلِیبْتَلِی اللَّهُ مَا فِی صُدُورِکُمْ وَلِیمَحِّصَ مَا فِی قُلُوبِکُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»(1037) چه این که تمحیص در آیه نخست بر مؤمنین معلق کرده و محق را بر کافران معلق نموده است. پس آیه دلالت می کند بر این که هرکس با دلش ایمان آورده و ایمان

خود را بداند، خداوند او را تمحیص و خالص می کند تا خالص شود و اگر تمحیص شامل کسانی می گردید که کفر آنها معلوم می بود بین کافر و مؤمن تفاوت نمی گذاشت. یعنی تمحیص را معلق بر مؤمن و محق را معلق بر کافر نمی کرد. و محق کم کردن تدریجی و اندک اندک چیزی است. و تمحیص کامل نمودن و زیاد کردن تدریجی و اندک اندک چیزی است.

و اما در آیه دوم قبول ابتلا و تمحیص کرده است. ابتلا یعنی امتحان و جدایی بد از خوب و طلای ناخالص از خالص، پس تمحیص تخلیص آن بعد از جدایی و تمییز خوب از بد است. و بلاتحفه مؤمن از ناحیه خداست و آن بعد از خلوص مؤمن برای خداست و لذا گفتند: «البلاء للولاء» یعنی: «بلا برای دوستان است.» و امام صادق علیه السلام بنا بر روایت کافی(1038) فرمود: «إِنَّ أَشَدَّ النَّاسِ بَلَاءً الْأَنْبِیاءُ ثُمَّ الَّذِینَ یلُونَهُمْ ثُمَّ الْأَمْثَلُ فَالْأَمْثَلُ؛ یعنی: «بیشترین بلا متوجه انبیاء است. آنگاه کسانی که بعد از ایشان می آیند، سپس کسانی که شباهت بیشتری به آنها دارند و بعد از آن کسانی که شباهت شان کمتر است.»

و در کافی(1039) از آن حضرت روایت شده است که فرمود: «إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَاداً فِی الْأَرْضِ مِنْ خَالِصِ عِبَادِهِ مَا ینْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ تُحْفَهً إِلَی الْأَرْضِ إِلَّا صَرَفَهَا عَنْهُمْ إِلَی غَیرِهِمْ وَ لَا بَلِیهً إِلَّا صَرَفَهَا إِلَیهِمْ؛ یعنی: خدای - عزّوجل - بندگانی خالص بر روی زمین دارد که هیچ تحفه ای از آسمان به زمین نمی آید مگر این که خداوند از آن بندگان بر می گرداند و به سوی دیگران می برد و هیچ بلیه ای نیست مگر این که

به سوی آن بندگان خالص سرازیر می کند.»

و نیز در آن(1040) از امام باقرعلیه السلام روایت شده است که: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی إِذَا أَحَبَّ عَبْداً غَتَّهُ بِالْبَلَاءِ غَتّاً وَ ثَجَّهُ بِالْبَلَاءِ ثَجّاً فَإِذَا دَعَاهُ قَالَ لَبَّیکَ عَبْدِی لَئِنْ عَجَّلْتُ لَکَ مَا سَأَلْتَ إِنِّی عَلَی ذَلِکَ لَقَادِرٌ وَ لَئِنِ ادَّخَرْتُ لَکَ فَمَا ادَّخَرْتُ لَکَ فَهُوَ خَیرٌ لَکَ؛ یعنی: «خداوند - تبارک و تعالی - هنگامی که بنده ای را دوست بدارند او را به بلاها می پوشاند.» و هنگامی که خدا را بخواند، خداوند می فرماید: جانم ای بنده، اگر در اجابتت عجله کنم می توانم، ولی اگر آن را به تأخیر اندازم برای تو بهتر است.»

برای ابتلاء مؤمن در کافر بابی باز کرده است.(1041)

با فهمیدن مطالب فوق معلوم شد که ابتلا از باب افتعال اعم از مراتب سه گانه است بر خلاف بلا و لذا فرمود: «الباب المبتلی به الناس» تا شامل مراتب سه گانه شود. یعنی خداوند مؤمنانی که با زبان می گویند ایمان آورده ایم ولی با دل های خود ایمان نیاورده اند مبتلی می کند تا خوب و بد از هم جدا شوند و نیز کسانی که ایمانی پاکیزه دارند مبتلا می شوند تا خالص برای خدا شود و مخلصین نیز مبتلا می شوند تا به مرتبه ای برسند که به نفس و اولاد و اموال از امام علیه السلام روی گردان نشوند. ایشان گرفتار بلایا می گردند، مثل شهدای طف و عمار و میثم و دیگران.

إِذْ أَدْبَرَ* وَالصُّبْحِ إِذَا أَسْفَرَ* إِنَّهَا لَإِحْدَی الْکُبَرِ»(1044) فرمود: «ولایت زمره این است که:» « نَذِیراً لِلْبَشَرِ *لِمَنْ شَاءَ مِنْکُمْ أَنْ یتَقَدَّمَ أَوْ یتَأَخَّرَ»(1045) فرمود: «هرکس قبلاً به ولایت ما برسد از آتش مؤخر می شود و هرکس از آن عقب بیفتد به جهنم پیشی می گیرد و مقدم در جهنم می شود. «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَهٌ *إِلَّا أَصْحَابَ الْیمِینِ»(1046) یعنی: به خدا قسم ایشان شعیه ما هستند.» از قمی(1047) روایت شده که گفت: «یمین امیرالمؤمنین و اصحاب یمین شیعه او هستند.»

«مَا سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ *قَالُوا لَمْ نَکُ مِنَ الْمُصَلِّینَ»(1048) در کافی(1049) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «مراد این ا ست که ما از پیروان ائمه ای که خداوند در حق ایشان فرمود: «وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُوْلَئِکَ الْمُقَرَّبُونَ»(1050) نبوده ایم. چه این که مردم به کسانی بعد از سابق و پیشرو در زینت مصلی می گویند، و مراد در آیه شریفه همین است چه این که گفتند: ما از مصلین نبودیم، یعنی ما از پیروان سابقین نبوده ایم.»

و از امام کاظم علیه السلام(1051) وارد شده که فرمود: «ما وصی محمدصلی الله علیه وآله و اوصیای بعد از وی را به ولایت نگرفتیم و بر ایشان درود نفرستادیم و به مساکین طعام ندادیم.»

و قمی(1052) روایت کرده که: «حقوق آل محمدصلی الله علیه وآله که خمس ذوی القربی و یتیمان و مساکین و ابن سبیل هستند را پرداخت نکرده ایم و ایشان آل محمدعلیهم السلام هستند.» «وَکُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِینَ»(1053)در کافی(1054) از امام کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: یعنی ایشان از ولایت روی گردان هستند، و قمی(1055) روایت کرد که فرمود: «از آنچه برای ایشان ذکر می شود یعنی از دوستی امیرالمؤمنین علیه السلام»

و

نیز خدای - تعالی - فرمود: «لَا یمْلِکُونَ الشَّفَاعَهَ إِلَّا مَنْ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْداً»(1056)

در کافی(1057) از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: «مگر کسانی که با ولایت امیرالمؤمنین و امامان بعد از وی به خداوند ایمان آورده باشد و همین عهد خداست.»

و قمی(1058) از آن حضرت روایت کرده که: «برای ایشان شفاعت نمی شود و شفاعت کسی را نیز نمی کنند «إِلَّا مَنْ اتَّخَذَ...» یعنی مگر کسانی که مأذون به ولایت امیرالمؤمنین و ائمه بعدی باشد که عهد خداست.»

و فرمود: «وَالَّذِینَ یصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَیخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ... أُوْلَئِکَ لَهُمْ عُقْبَی الدَّارِ جَنَّاتُ* عَدْنٍ یدْخُلُونَهَا... وَالَّذِینَ ینقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَیفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُوْلَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ» (1059) و در شرح آیه در ضمن فقره «و الرحمه الموصوله» بیان شد و مراد از جمله رفتن خدمت به ائمه و نرفتن نزد ایشان در فقره «و ابواب الایمان» بیان شد و به زودی در فقره «فِی بُیوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ»(1060) خواهد آمد.

مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَی»(1061)

و جمله «و علیه تدلّون» دلالت شی ء طوری باشد که اگر گفته شود و یا احساس گردد از آن چیز دیگری فهمیده شود و ائمه علیهم السلام نیز در علم و قدرت و عبادت این طور بوده اند. این که علم ائمه علیهم السلام دال و آیه و نشانه بوده است. به این خاطر است که هر خبری که به مردم می دادند از قبیل خبر به نسب ها و اهل محل و صنایع و خوردنی ها و ذخایر و اموری که پنهان می کرده اند که از دیده غایب بوده. این خبر راهی به آن جز از راه خدا و تعلیم او نیست و جنس بشر به چنین اخباری دست پیدا نمی کند. چنین اخباری با فاصله انسان را به خدا می رساند و می فهماند که خداوند به ایشان توفیق داده و به ایشان یاری و کمک رسانده است و چنین خدایی بالاتر و برتر از سنخ بشر بوده و خالق بشر و دیگر اشیاء است.

و نیز ائمه دانا به همه کتاب های آسمانی پیامبران و احکام و قصه های آنها با امت های ایشان می باشند، چنان که کسانی که اندک تتبّعی در سیره آنها داشته باشند متوجه می شود.

و اما قدرت و توان ائمه از قبیل: زنده کردن مردگان، طی الارض و پیمودن مسافت هایی که سالیانی نمی توان آنها را پیمود در چند لحظه و زنده کردن درختان خشک و چیدن میوه از آنها و شکافتن زمین و فوران آب با زدن پا بر آن و رام و خضوع درندگان و وحوش و پرندگان و خواستن نیازمندی های خود از ایشان که در کتاب های مطول آمده نیز نشانگر قدرت ماورایی است.

و عبارات ایشان که در

سیره ائمه بیان شده از قبیل هزار رکعت نماز و آزادی هزار بنده و طعام دادن به چهارصد خانه به گونه ای که هیچ کس از آنها مگر بعد از رحلت ایشان متوجه نمی شود و نیز صدقات و غیره که هیچکس جز ایشان توان آن را ندارد، که مخالف و موافق به آن اعتراف کرده اند. حتی کسانی که در نهایت انکار بوده اند، دلالت بر خدا می کند.

بنابراین همه این موارد دلالت دارد که ایشان به سوی خدا راهنمایی می نمایند و مردم را به سوی خدا می خوانند به طوری که هرکس ایشان را ببیند و یا بر سیره ایشان آگاه شود درونش شکی باقی نمی ماند که ایشان پروردگاری تواناتر دارند و علم و قدرت و طاعت ایشان تنها از ناحیه خدا و قدرت و نیروی خدا به ایشان داده شده و ایشان خود متصرف به آن بوده و او از مشابهت با آنها برتر و فراتر است و لذا هیچ منکری ائمه علیهم السلام را انکار نمی کند مگر بعد از این که فهمید و یقین نمود. بلکه چه بسا غالیان و افراط گران ایشان را پروردگارانی بدون خدا می دانند و از آنچه شرک می ورزند خداوند برتر است.

وی برسد و اگر آن نبود خداوند شناخته نمی گردید و عبادت نمی شد. چنان که در فقره «و ابواب الایمان» شرح داده شد. و فرمود: «و بقوله تحکمون» اشاره به آیه شریفه «إِنَّا أَنزَلْنَا إِلَیکَ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْکُمَ بَینَ النَّاسِ بِمَا أَرَاکَ اللَّهُ»(1062) دارد.

و در کافی(1063) از محمد بن سنان از عبداللَّه بن سنان از امام صادق علیه السلام در این آیه روایت شده است که فرمود: «نه به خدا سوگند خداوند به احدی از مردم تفویض نکرده مگر به رسول خدا و ائمه علیهم السلام و خدا فرمود: انا انزلناه... و آیه را قرائت فرمود. و این آیه در اوصیاء علیهم السلام جاری است.»

السلام و ولایت دشمنان ایشان است. وی گفت: امام صادق علیه السلام فرمود: نادان به تفسیر می گوید: این استثنای خدا برای کسانی است که وارد بهشت و آتش شده باشند و دلالت دارد بر این که هر دو گروه از بهشت و دوزخ خارج شوند و زمانی برسد که هیچکس در آن دو جایگاه نباشد، در حالی که نادرست گفتند. فرمود: به خدا سوگند! اهل بهشت از بهشت خارج نمی شوند و همه اهل آتش از آن خارج نمی گردند. چگونه خارج شوند در حالی که خداوند فرمود: «مَاکِثِینَ فِیهِ أَبَداً»(1066) در این جمله استثنایی نشده است.» و امام باقرعلیه السلام(1067) فرمود: «این دو آیه درباره کسانی از اهل شقاوت و سعادت است که جاودان نیستند.»

با کمک از خدا تحقیق در آیه دو روایت این است که: انسان دارای عوالم و مراتبی است، بلکه خداوند به او نمونه ای تمام از اجزاء عالم اکبر داده است چنان که فرمود: «وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا»(1068) و نیز مقتضای اخبار طینت دلالت دارد بر این که طینت انسان از خاک های آسمان های هفت گانه و اراضی هفت گانه و آب گوار و شور و تلخ عجین شده است. و نیز مقتضای اخبار وارده در این که ایمان بر جوارح پخش شده است، بثّ و پخش ایمان بر جوارح به این لحاظ است که آنها مظاهر اسماء مکنونه در ذات انسانند. پس هر کدام ایمان و کفری دارند و به اندازه ایمان و کفر بهشت و دوزخی دارند. علاوه این که همه انسان ها تمام اجزا و جوارح خود را در ایمان مربوط به اعضا صرف نمی کنند (و حقوق ایمانی اعضا را ادا نمی کنند) و لذا پیاده

شدن ایمان در جوارح در مردم مختلف است.

به خاطر رحمت و بزرگداشت ایشان آنها را به بالاتر می برد.

پس اهل بهشت در بهشت های آسمانی و زمینی که عبارت از عوالم اسماء حسنی با جهات فاعلی و قابلی هستند تا هنگامی که مرتبه و یا شأنی از مراتب و شؤون آنها باقی است جاودانند مگر این که خداوند بخواهد به عبدی کرامت داده و گرامیش بدارد به این که او را به عالم مسمی که همان نور اسم اللَّه است که منزه از همه مراتب اسماء حسنی است ببرد.

و اما اهل آتش به مقتضای عدالت خداوند مادامی که اسمای طاغوتی با جهات فاعلی خود باقی اند در آن خالدند، مگر این که خداوند بخواهد بر آنها منت بگذارد و یا از آنها عفو نماید و ایشان را ببخشد. چنانکه فرمود: «إِنَّ اللَّهَ لَا یغْفِرُ أَنْ یشْرَکَ بِهِ وَیغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ»(1069) یعنی: «خداوند شرک به خدا را نمی آمرزد، لیکن گناهانی که پایین تر از شرک هستند را می آمرزد.

در کافی و فقیه(1070) از امام صادق روایت شده که پرسیدند: «آیا گناهان کبیره در مشیت خدا می گنجد؟ فرمود: بله، به اختیار خداوند است اگر خواهد بر آن عذاب می کند و اگر بخواهد عفو می کند» و قمی روایتی شبیه به صدر این روایت نقل کرده است.

و در فقیه(1071) از امیرالمؤمنین علیه السلام در حدیثی روایت کرده است که: «از حبیبم رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: اگر مؤمنی از دنیا بیرون رود و بر گردن او گناهانی همانند گناه همه اهل زمین باشد مردن کفاره آن گناهان است» آن گاه فرمود: «هرکس لا اله الا اللَّه» را با اخلاص بگوید از شرک بری و دور است و هرکس

از دنیا بدون شرک به خدا بیرون رود وارد بهشت می شود. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: «إِنَّ اللَّهَ لَا یغْفِرُ أَنْ یشْرَکَ بِهِ وَیغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ» «برای کسانی که از شیعه تو و کسانی که از دوستان تو هستند. حضرت امیرالمؤمنین فرمود: پرسیدم: ای رسول خداصلی الله علیه وآله این از آن شیعه من است؟ فرمود: آری به خدا سوگند! این برای شیعه توست.»

و عیاشی(1072) از امام باقرعلیه السلام روایت کرده است که فرمود: «خداوند شرک به خویش را نمی بخشد، یعنی خداوند کسانی را که به ولایت علی علیه السلام کفر ورزیده اند نمی بخشد، ولی پایین تر از آن را برای کسانی که می خواهد می بخشد. یعنی کسانی که موالات با علی علیه السلام داشتند.»

و از امام صادق علیه السلام(1073) روایت شده که «از او پرسیدند: کمترین مرتبه ای که انسان به آن مشرک می شود کدام است؟ فرمود: هرکس رأیی تازه بیاورد و مردم را بر معیار آن دوست بدارد و یا به آنها کینه ورزد.»

و در توحید(1074) از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: «هیچ آیه ای محبوب تر از آیه «إِنَّ اللَّهَ لَا یغْفِرُ أَنْ یشْرَکَ بِهِ وَیغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَنْ یشَاءُ» نیست.»

مراد از شرک در آیه یاد شده به شهادت این اخبار و ضرورت دینی اقتضا می کند که کافران اهل دوزخ در آن همیشه بمانند، بلکه بسیاری از آیات و ضرورت مذهب اقتضا دارد که منکران ولایت علی علیه السلام و یا یکی از ائمه علیهم السلام در آتش خالدند، و این شرک، شرک به ولایت امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلام است.

پس معنای «إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّکَ»(1075) یعنی خداوند عفو و مغفرت خود را شامل حال ایشان کند و ایشان را

از آتش بیرون آورده و داخل بهشت کند، و این در دوستداران علی و اولادش و شیعه اش می باشد.

و یا پروردگارت خواست ایشان را به شدت عذاب کند و ایشان را از دَرَک و درجه ای از آتش به درجه پایین تر می برد، مادامی که جهات فاعلیت و قابلیت اسماء طاغوتی باقی است.

آنگاه ایشان را از آن خارج می کند و ایشان را در حقیقت اسم طاغوت که جامع همه مراتب و شؤون اسماء ظلمانی است داخل می نماید، پس خداوند تو را سپاسگزاریم که ما را به ولایت والیان امرت راهنمایی کرده ای. حمدی که تو سزاوار آنی و از موالات با اعدای ایشان به تو پناه می بریم و از تو خواهانم که ما را از ایشان دور نمایی. آمین و آمین، برحمتک یا ارحم الراحمین و صلی اللَّه علی محمد و آله الطاهرین.

دادن بلایا به مؤمن دلیل بر این است که خداوند به یاد اوست.

و در کافی(1077) از امام صادق علیه السلام روایت شد که روزی پیامبر به اصحابش فرمود: هر سالی که پاکیزه و زکاتش داده نشود ملعون است. و هر جسمی که پاکیزه نگردد و زکات آن داده شود ولو در هر چهل روز یک بار ملعون است، پرسیدند: ای رسول خدا، زکات مال را فهمیدیم ولی معنای زکات جسم چیست؟ فرمود: جسمی که آفت و دردی به او نرسد!

رنگ کسانی که جمله مزبور را شنیدند تغییر کرد، وقتی حضرت تغییر رنگ چهره ایشان را دید فرمود: آیا مراد مرا از این جمله فهمیدید؟ پاسخ دادند: خیر ای رسول خدا! فرمود: بلای مرد خراش و زمین خوردن و لغزیدن و بیماری و فرورفتن تیغ و نظایر آن است»، حتی در حدیث از آن حضرت: «پریدن چشم» نیز یاد شده است، آیا سعادتی بالاتر از این است که گناهان بنده با چیزی همانند پریدن پلک آمرزیده شود و خداوند او را از لعنت دور کند و مورد توجه مولایش باشد، ستایش فقط از خداست.

بلکه در برخی از اخبار(1078) وارد شده که: گناهان و گناهکار در حالی که بر ولایت علی علیه السلام است بهتر از طاعت و فرمانبردار بر غیر آن می باشد، چه این که گناهان وی آمرزیده است چنانکه آیه شریفه: «قُلْ یا عِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»(1079) یعنی: «بگو ای بندگانی که بر خودتان اسراف کرده اید از رحمت خدا مأیوس نباشید، خداوند همه گناهان را می بخشد و خداوند غفور رحیم است.»

قمی روایت

کرده است که: «این آیه به طور خاص در شیعه علی بن ابی طالب نازل شده است.»

و در کافی(1080) از امام صادق علیه السلام روایت شده است که فرمود: «خداوند شما را در قرآن یاد کرده و فرموده: «یا عبادی...» فرمود: به خدا قسم هیچکس جز شما را اراده نکرده است.»

و در معانی الاخبار(1081) و قمی(1082) از امام باقرعلیه السلام روایت کرده که فرمود: «فقط در شیعیان فرزند فاطمه علیها السلام این آیه نازل شده است.

و در محاسن(1083) از امام صادق علیه السلام روایت شده که هیچ کس به جز شما نیست و خداوند جز از شما نمی پذیرد و گناهان را جز برای شما نمی بخشد.»

و از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: «در قرآن آیه ای (در گسترش غفران و رحمت) از آیه: «قُلْ یا عِبَادِی الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَی أَنْفُسِهِمْ...»؛ ای بندگانی که گناه کرده اید...، بهتر نیست.»

و در مجمع البیان(1084) از پیامبرصلی الله علیه وآله روایت شده که فرمود: «به عوض این آیه دوست نداشتیم که دنیا و مافیها از آن من باشد و یا فرمانبرداری و طاعت خدا قبول نگردد، چه این که خداوند فرمود: «إِنَّمَا یتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنْ الْمُتَّقِینَ»(1085)

و در کافی(1086) در باب عمل به اسنادش به امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «با ایمان هیچ کاری زیان ندارد و با کفر هیچ کاری سود ندارد. آیا نمی بینید که خداوند فرمود: «وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ»(1087) یعنی: «هیچ چیز باعث نشده که مخارج آنها پذیرفته نشود مگر این که ایشان به خدا و پیامبرش کفر ورزیده اند و البته تا زمان مردن نیز برحال کفر بوده اند.»

و در «اعلام التقی» حقیقت تقوی را

شرح داده و گفتیم که آل محمدعلیهم السلام اعلام تقوی هستند.

اما راحتی مؤمنین در آخرت و بعد از مرگ به این آیه است: «إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحاً فَأُوْلَئِکَ یبَدِّلُ اللَّهُ سَیئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ» یعنی: «مگر کسانی که توبه کرده و ایمان آورده و کار شایسته کرده اند، خداوند گناهان این دسته را به حسنات مبدل می کند.»

و در امالی(1088) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که «از این آیه پرسیدند: یؤتی بالمؤمن المذنب یوم القیامه حتی یقام بموقف الحساب فیکون الله تعالی هو الذی یتولی حسابه لا یطلع علی حسابه أحدا من الناس فیعرفه ذنوبه حتی إذا أقر بسیئاته قال الله عز و جل للکتبه بدلوها حسنات و أظهروها للناس فیقول الناس حینئذ أ ما کان لهذا العبد سیئه واحده ثم یأمر الله عز و جل به إلی الجنه فهذا تأویل الآیه و هی فی المذنبین من شیعتنا خاصه؛ یعنی: حضرت فرمود: مؤمن گناهکار را در روز قیامت می آورند تا در موقف حساب می ایستد، خداوند خود متولی حسابرسی او می شود و هیچ کس را از آن آگاه نمی سازد، گناهان او را به او گوشزد می کند تا به گناهان خود اعتراف می کند. خداوند به فرشتگانش می فرماید: آنها را به حسنات بدل کنید. و برای مردم آن را آشکار کنید، مردم می گویند: این مرد هیچ گناهی ندارد، آنگاه خداوند دستور می دهد تا او را به بهشت ببرند، این تأویل آیه است و این آیه تنها درباره شیعیان گناهکار است.»

در این که دوستی اهل بیت شرط قبولی اعمال است و از امام رضاعلیه السلام(1089) از پدرش از پدرانش روایت کرده که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «حبنا أهل

البیت یکفر الذنوب و یضاعف الحسنات و إن الله تعالی لیتحمل عن محبینا أهل البیت ما علیهم من مظالم العباد إلا ما کان منهم فیها علی إضرار و ظلم للمؤمنین فیقول للسیئات کونی حسنات؛ یعنی: دوستی ما اهل بیت گناهان را می پوشاند و حسنات را دو برابر می کند و خداوند مظالم عباد دوستان ما را خود بر عهده می گیرد، مگر این که کسی اصرار و ستم بر مؤمنین نماید، پس به گناهان می فرماید حسنه شوید.» اخبار در این باب فراوان است.

و دلیل دیگر بر آن آیه شریفه: «وَقَدِمْنَا إِلَی مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُوراً»(1090) یعنی: «خداوند ایشان را به نزد آنچه کرده اند می برد و آن را گردی پراکنده می سازد.»

و در کافی(1091) از امام صادق علیه السلام روایت شده که «از این آیه پرسیده اند؟ حضرت پاسخ داد: اگرچه اعمال ایشان سفیدتر از سفیدی قباطی باشد، خداوند به آن می فرماید: گرد پراکنده شو، چه این که ایشان وقتی حرامی حلال می شد می گرفتند.» و در روایتی «آن را رها نمی کردند.»

و در بصائر(1092) از امام صادق علیه السلام «از آیه مزبور پرسیدند که مراد اعمال چه کسانی است؟ فرمود: اعمال دشمنان ما و دشمنان شیعیان ماست.»

و قمی(1093) از امام باقرعلیه السلام روایت کرده که: «خداوند روز قیامت عده ای را زنده می کند که نوری همانند سفیدی قباطی در جلوی ایشان است، آنگاه می فرماید: همانند خاکی پراکنده شو! آنگاه فرمود: آگاه باشید به خدا سوگند ایشان روزه می گرفتند و نماز می خواندند لیکن هنگامی که به حرام بر می خوردند، آن را بر می گرفتند، و فضیلتی از امیرالمؤمنین ذکر می شد آن را انکار می کرده اند و مراد از «هباء منثور» غبارهای به همراه شعاع

خورشید است که از روزنه ای داخل خانه می شود.»

زمان رحلت پیامبر کفر ورزیدند و به بیعت اقرار و اعتراف نکرده اند، آنگاه برای کسانی که با ایشان بیعت کرده اند بیعت گرفته اند. در ایشان ذره ای ایمان باقی نماند.» پایان.

ایشان ولایت را انکار کرده و کفر ورزیده و با امیرالمؤمنین جنگیده اند سپس شرک ورزیده اند، چه این که از رسول خداصلی الله علیه وآله ولایت را پذیرفته و اعتراف و اقرار کرده بودند که آن حضرت رسول خداست ولی درباره وصی او از شیطان پیروی کردند و با او جنگ کرده و وصایت و ولایت خدا و پیامبر را درباره او رد کردند، ایشان در پایین ترین درجه جهنم هستند چه این که خدا فرمود: «لَمْ یکُنْ اللَّهُ لِیغْفِرَ لَهُمْ وَلَا لِیهْدِیهُمْ سَبِیلاً» یعنی: «راه به سوی خیر ایشان را هدایت نمی کند تا از کمی از عذاب رهایی پیدا نمایند، پس ایشان در پایین ترین طبقات آتش اند که اهل دیگر طبقات جهنم از ایشان متاذی می شوند، و عموم آیه شامل حال کسانی می شود که راضی به عمل ایشان هستند.»

و نیز به قول خداوند اشاره دارد که: «یعْرِفُونَ نِعْمَهَ اللَّهِ ثُمَّ ینکِرُونَهَا وَأَکْثَرُهُمْ الْکَافِرُونَ»(1103) یعنی: «نعمت خدا را می شناسند و آنگاه انکارش می کنند و بیشتر ایشان کافرند.»

در کافی(1104) از امام صادق علیه السلام از پدرش از جدش در این آیه روایت شده که وقتی آیه «إِنَّمَا وَلِیکُمْ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا»(1105) نازل شد عده ای از یاران رسول خداصلی الله علیه وآله در مسجد مدینه جمع شدند و با همدیگر درباره آیه مزبور گفتگو کردند و گفتند: مراد از این آیه چیست؟ برخی به برخی دیگر گفتند: اگر به این آیه کفر بورزیم به دیگر آیات کفر ورزیده ایم و اگر ایمان بیاوریم

ذلّت است چه این که پسر ابوطالب را بر ما مسلط می کند، گفتند: ما می دانیم که محمد در آنچه می گوید راست می گوید لیکن ما او را ولی خود قرار نمی دهیم و از او درباره علی فرمان نمی بریم، فرمود: در آن زمان این آیه نازل شد:«یعْرِفُونَ نِعْمَهَ اللَّهِ ثُمَّ ینکِرُونَهَا» یعنی:ولایت علی را انکار می کنند.

و عیاشی(1106) از امام کاظم علیه السلام روایت کرده که «از آن حضرت درباره آیه مزبور پرسیدند، فرمود: او را شناختند، آنگاه انکار کردند، پس به موجب این آیه کافرند.»

و نیز مطلب مزبور اشاره دارد به آیه شریفه: «الَّذِینَ کَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ زِدْنَاهُمْ عَذَاباً فَوْقَ العَذَابِ بِمَا کَانُوا یفْسِدُونَ»(1107) یعنی: «کسانی که کفر ورزیده و راه خدا را بستند، عذابی روی عذاب به خاطر آنچه را فاسد و خراب کرده اند بر ایشان افزودیم.»

قمی(1108) روایت کرد: فرمود: «بعد از پیامبر کفر ورزیده و راه امیرالمؤمنین را بستند.» و نیز اشاره دارد به دیگر آیاتی که درباره منکرین وارد شده است.

اشیاء نهاده و آن مثل اعلی است که خداوند با «وَهُوَ الَّذِی یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَی فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(1109) به آن اشاره کرده و آن سرّی است که با انبیاء بوده و با محمدصلی الله علیه وآله ظاهر شده است، چنان که اخباری که بر امر به سجود آدم دلالت داشت بر آن دلالت دارد، چه این که سجده فرشتگان برای این بود که نور حضرت محمد و آلش علیهم السلام در صلب وی بوده و سجود برای خدای - تعالی - و بزرگداشت آن انوار انجام پذیرفته، علاوه این که ابتلاء بنی اسرائیل به خاطر ایمان نیاوردن به آل محمدعلیهم السلام بوده است.

از علی بن الحسین علیهما السلام(1110) روایت شده که فرمود: «پدرم از پدرش از رسول خداصلی الله علیه وآله مرا حدیث کرد که فرمود: ای بندگان خدا هنگامی که آدم نوری از صلب خود ساطع دید چه این که خداوند نوری که در اوج عرش بوده در صلب وی گذاشت او آن نور را دید، ولی آن اشباح و اجساد نوری را ندید، گفت: پرودگارا! این انوار چیست؟

فرمود: این انوار آن شبح ها و اجسادی هست که از شرافتمندترین بقعه های عرش به پشت تو انتقال داده ام و به همین خاطر به فرشتگان دستور سجده برای تو را دادم چه این که تو ظرف آن اشباح نورانی هستی.

آدŠگفت: پروردگارم، ای کاش آنها را برای من آشکار می کردی!

خداوند فرمود: ای آدم به قله عرش بنگر، آدم بدانجا نگریست، اشباح ما از پشت آدم بر قله عرش رسید و صور اشباح ما در آنجا متصور شد.»

امام(1111) ابومحمد عسکری علیه السلام در آیه شریفه «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَکُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَکُمْ الطُّورَ خُذُوا مَا آتَینَاکُمْ بِقُوَّهٍ»(1112) فرمود: خداوند فرمود: «وَإِذْ أَخَذْنَا...» یعنی به یاد آورید هنگامی که ما میثاق و عهد از شما گرفتیم که به آنچه در تورات و آنچه در فرقان که به موسی عطا کردیم، با کتاب ویژه ای که ذکر محمد و علی و امامان پاک در آن یاد شده اند عمل کنید چه این که ایشان آقایان مردم و برپا دارندگان حق هستند، هنگامی که ما میثاق گرفتیم که اقرار به او کنید و آن را به فرزند خویش بسپارید و به ایشان فرمان دهید که به فرزندان خویش بسپارند تا آخرین ایستگاه های ایشان در دنیا که به محمد به عنوان پیامبر خدا ایمان آوردند و آنچه را از خدا درباره علی به ایشان فرمان می دهد که علی ولی خدا است بپذیرند، و از احوال خلفایی که بعد از او می آیند که بر پادارندگان امر خدا هستند خبر می دهد بپذیرند و تسلیم شوند، لیکن شما از پذیرش آن سرباز زدید و استکبار کرده اید، ما کوه طور را بر بالای سر شما قرار دادیم و جبرئیل را فرمان دادیم که قطعه ای از کوه را به اندازه لشگرگاه شما که یک فرسخ در یک فرسخ است بردارد، جبرئیل آن قطعه را برداشت و آن را آورد و بر بالای سر شما نگه داشت و موسی علیه السلام به ایشان فرمود: یا به آنچه فرمان داده شده اید می گیرید و یا این کوه را بر سر شما می زند، ایشان مجبور به پذیرش آن شدند مگر کسانی که خداوند ایشان را حفظ کرد چه این که از

جان و دل پذیرفت، آنگاه وقتی پذیرفتند سجده کردند و جبین خود بر خاک نهادند، عده ای صورت بر خاک نهادند ولی قصد آنها خضوع برای خدا نبود، بلکه می خواستند بر کوه بنگرند که آیا می خواهد بیافتد و یا خیر و دیگران با طوع و اختیار سجده نمودند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: شیعیان ما! خداوند را ستایش کنید وسپاس گزارید که خداوند به شما توفیق داد که در سجده های خود روی خود را به خاک می مالید، نه آن گونه که بنی اسرائیل به خاک مالیدند ولیکن آن گونه که مردم خوب بنی اسرائیل صورت خود را بر خاک مالیدند، خدای - تعالی - فرمود: «خُذُوا مَا آتَینَاکُمْ بِقُوَّهٍ» یعنی: «این اوامر و نواهی از این امر بزرگ که همان یاد و ذکر محمد و علی و آل پاک ایشان است را بگیرید، و «فیما آتیناکم» آنچه در آن است که ما به شما دادیم که همان ثواب فراوان آن می باشد را به یاد داشته باشید، این ثواب در مقابل قیام شما به آن می باشد.

و «عقابٌ شدیدٌ...» پدران شما را عقاب شدید می کنیم، شاید شما از مخالفتی که موجب عقاب می شود بپرهیزید و به واسطه آن مستوجب ثواب فراوان شوید...»

و از آن حضرت(1113) درباره آیه: «وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْیهَ فَکُلُوا مِنْهَا حَیثُ شِئْتُمْ رَغَداً وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّداً وَقُولُوا حِطَّهٌ نَغْفِرْ لَکُمْ خَطَایاکُمْ وَسَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ * فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلاً غَیرَ الَّذِی قِیلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنْ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یفْسُقُونَ»(1114) یعنی: «هنگامی که به بنی اسرائیل گفتیم که وارد این شهر شوید و از آن هرچه خواستید به گوارایی بخورید، و از باب در

حال سجده وارد شوید و بگویید: خداوندا ما را ببخش، ما گناهان شما را می آمرزیم، و بر نیکوکاران (پاداش بیشتر) می افزاییم،پس کسانی که ستم کرده اند آن گفتار (حطه) را به غیر از آن چه به آنها گفته شده بود تغییر دادند، به همین خاطر فسق ایشان و بیرون رفتن از آنچه فرمودیم رجزی (و عذابی) از آسمان فرستادیم.»

فرمود: خداوند فرمود: یعنی به یاد آورید ای بنی اسرائیل «وَإِذْ قُلْنَا» هنگامی که به پدران شما گفتیم: «ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْیهَ» داخل این قریه یعنی قریه اریحا از شهرهای شام شوید و این فرمان در زمانی بود که از تیه (بیابان) خارج شده بودند «فَکُلُوا مِنْهَا» از آن قریه بخورید «حَیثُ شِئْتُمْ رَغَداً» هرچه خواستید، به طور زیاد بدون رنج «وَادْخُلُوا الْبَابَ» در قریه «سُجَّداً» خداوند بر باب، مثال و تصویر محمد و علی را قرار داد و دستور داده که برای بزرگداشت آنها سجده کنند و تجدید بیعت با ایشان نمایند و دوستی ایشان را به یاد داشته باشند و کسانی که بر ایشان عهد و میثاق گرفته شده را متذکر گردند «وَقُولُوا حِطَّهٌ» و بگویید: این باعث استغفار گناهان و محو سیئات ما باشد.

خدای - تعالی - فرمود: «نَغْفِرْ لَکُمْ» ما با این کار گناهان قلبی شما را می آمرزیم و اشتباهات و لغزش های سابق را از بین می بریم و «وَسَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ» به کسانی که گناه نکردند بر خلاف کسانی که با ولایت مخالفت کرده و گناه کرده اند و بر عهد ولایت ایستادگی کرده اند اضافه می دهیم، علت آن درجات و ثواب های فراوان خداست لذا فرمود: «وَسَنَزِیدُ الْمُحْسِنِینَ»

خداوند فرمود: «» یعنی ایشان مطابق دستور سجده نکردند و به آنچه به

ایشان گفته شده نگفتند و ستم کردند، لیکن از آن در با پشت وارد شدند و گفتند: هطاً سمقاتاً یعنی گندم سرخ که آن را بخوریم در پیش ما بهتر از این کار و این سخن است.

خداوند فرمود: «فَأَنزَلْنَا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنْ السَّمَاءِ بِمَا کَانُوا یفْسُقُونَ» آنچه را به ایشان گفته شده بود تغییر دادند و ولایت خدا و ولایت محمد و علی و فرزندان طاهرین ایشان را گردن ننهادند، لذا عذابی از آسمان بر ایشان فرود آمد به خاطر این که ایشان فسق ورزیده اند یعنی از دستور و طاعت خدا خارج شده اند، و رجزی که به ایشان رسیده این است که عده ای با طاعون مرده اند. به طوری که در یک روز صد و بیست هزار تن مردند، و ایشان کسانی بوده اند که خداوند می دانست که توبه نمی کنند و ایمان نمی آورند، و این رجز برای کسانی که خداوند می دانست که توبه می کنند و ایمان می آورند و یا از صلب او فرزندانی پاک متولد می شوند و خداوند را به یگانگی می پرستند و ایمان به محمدصلی الله علیه وآله می آورند و ولایت وصی و برادر او را می پذیرند نازل نشد.»

و از آن حضرت(1115) روایت شده است که در آیه «قَالَ إِنَّهُ یقُولُ إِنَّهَا بَقَرَهٌ لَا ذَلُولٌ تُثِیرُ الْأَرْضَ وَلَا تَسْقِی الْحَرْثَ مُسَلَّمَهٌ لَا شِیهَ فِیهَا»(1116) فرمود: هنگامی که این صفات بیان شد، گفتند: ای موسی آیا پروردگار ما به کشتن گاوی که چنین صفاتی دارد دستور داده است. حضرت موسی پاسخ داد: آری ولی در همان ابتدا نفرمود: خداوند به شما فرمان داد. چه این که اگر می فرمود خداوند دستور داد باید موقعی که می گفتند:

«ادْعُ لَنَا رَبَّکَ یبَینْ لَنَا مَا هِی»(1117) یعنی رنگ آن گاو چیست؟ نباید حضرت موسی از رنگ از خدا می پرسید و باید پاسخ می داد: خداوند دستور داد که گاوی بکشید. کشتن هر گاوی می تواند مصداق این فرمان خدا باشد و از دستور او پیروی کنید. هنگامی که معلوم شد که کشتن گاو قطعی است این گاو را خواستند و آنگاه در پیش در جوانی از بنی اسرائیل بود. خداوند در خواب حضرت محمدصلی الله علیه وآله و فرزندان پاکش را به آن جوان نشان داد، به ایشان فرمود: تو دوستدار ما هستی و ما می خواهیم برخی از پاداش های تو را در همین دنیا به تو دهیم. هنگامی که بنی اسرائیل خواستند گاو تو را بخرند، بدون امر مادرت آن را نفروش، خداوند به مادرت چیزی القا می کند که تو و فرزندان تو را ثروتمند می سازد، آن جوان خوشحال شد و مردم به نزد او آمدند و گاو او را خواستند و از او پرسیدند چند می فروشی؟ گفت: من به دو دینار آن را می فروشم ولی اختیار آن دست مادرم می باشد، گفتند: قبول است، جوان از مادرش پرسید، مادر جوان گفت: به چهار دینار.

جوان به ایشان خبر داد، گفتند: ما دو دینار می دهیم، جوان به مادرش خبر داد، مادر گفت: هشت دینار، پیوسته نصف آنچه مادرش می گفت را می پذیرفتند ولی مادر دو برابر می کرد تا این که قیمت آن به دینارهای طلایی که پوست یک گاو بسیار بزرگ را پر می کرد رسید، در اینجا بود که آن مادر معامله را پذیرفت و ایشان گاو را کشتتند.»

مکنون است. روایت کافی(1118) درباره عرض ولایت ایشان بر همه است، در کافی به اسنادش به زراره از حمران از امام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی حَیثُ خَلَقَ الْخَلْقَ خَلَقَ مَاءً عَذْباً وَ مَاءً مَالِحاً أُجَاجاً فَامْتَزَجَ الْمَاءَانِ فَأَخَذَ طِیناً مِنْ أَدِیمِ الْأَرْضِ فَعَرَکَهُ عَرْکاً شَدِیداً فَقَالَ لِأَصْحَابِ الْیمِینِ وَ هُمْ کَالذَّرِّ یدِبُّونَ إِلَی الْجَنَّهِ بِسَلَامٍ وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ إِلَی النَّارِ وَ لَا أُبَالِی ثُمَّ قَالَ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یوْمَ الْقِیامَهِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلِینَ ثُمَّ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی النَّبِیینَ فَقَالَ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ وَ أَنَّ هَذَا مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ أَنَّ هَذَا عَلِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ قَالُوا بَلَی فَثَبَتَتْ لَهُمُ النُّبُوَّهُ وَ أَخَذَ الْمِیثَاقَ عَلَی أُولِی الْعَزْمِ أَنَّنِی رَبُّکُمْ وَ مُحَمَّدٌ رَسُولِی وَ عَلِی أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَوْصِیاؤُهُ مِنْ بَعْدِهِ وُلَاهُ أَمْرِی وَ خُزَّانُ عِلْمِی علیه السلام وَ أَنَّ الْمَهْدِی أَنْتَصِرُ بِهِ لِدِینِی وَ أُظْهِرُ بِهِ دَوْلَتِی وَ أَنْتَقِمُ بِهِ مِنْ أَعْدَائِی وَ أُعْبَدُ بِهِ طَوْعاً وَ کَرْهاً قَالُوا أَقْرَرْنَا یا رَبِّ وَ شَهِدْنَا وَ لَمْ یجْحَدْ آدَمُ وَ لَمْ یقِرَّ فَثَبَتَتِ الْعَزِیمَهُ لِهَؤُلَاءِ الْخَمْسَهِ فِی الْمَهْدِی وَ لَمْ یکُنْ لآِدَمَ عَزْمٌ عَلَی الْإِقْرَارِ بِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَقَدْ عَهِدْنا إِلی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِی وَ لَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً قَالَ إِنَّمَا هُوَ فَتَرَکَ ثُمَّ أَمَرَ نَاراً فَأُجِّجَتْ فَقَالَ لِأَصْحَابِ الشِّمَالِ ادْخُلُوهَا فَهَابُوهَا وَ قَالَ لِأَصْحَابِ الْیمِینِ ادْخُلُوهَا فَدَخَلُوهَا فَکَانَتْ عَلَیهِمْ بَرْداً وَ سَلَاماً فَقَالَ أَصْحَابُ الشِّمَالِ یا رَبِّ أَقِلْنَا فَقَالَ قَدْ أَقَلْتُکُمُ اذْهَبُوا فَادْخُلُوا فَهَابُوهَا فَثَمَّ ثَبَتَتِ الطَّاعَهُ وَ الْوَلَایهُ وَ الْمَعْصِیهُ؛ خداوند هنگامی که خلایق را آفرید آبی گوارا

و آبی شور و تلخ آفرید. این دو آب را درآمیخت و گلی از سطح زمین گرفت، و آن را به سختی بر هم زد و به اصحاب یمین که به سان مورچه بودند فرمود: با آرامش به سوی بهشت روید، و به اصحاب شمال فرمود: به سوی جهنم، و باکی ندارم. آنگاه فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: آری، ما شهادت دادیم، در قیامت نگویید که ما از این غافل بودیم.»

آنگاه بر پیامبران میثاق گرفت و فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم و محمد رسول و علی و اوصیایش والیان امر و خزائن علم من و مهدی یاور دینم نیستند؟ که با او دولت خود را غالب و چیره می کنم و از دشمنانم انتقام می کشم و به طوع و کره عبادت شوم؟ پاسخ دادند: پروردگارا اقرار کردیم و شهادت دادیم و آدم انکار نکرد و اقرار نیز نمود، پس در بین انبیاء این پنج تن دارای عزیمت درباره مهدی شده و آدم عزم بر اقرار به مهدی پیدا نکرد و این مراد از آیه شریفه: «وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَی آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِی وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْماً»(1119) فرمود: و آنگاه کاری به آدم نداشت و او را واگذاشت.

آنگاه دستور داد که آتشی برافرزوند، به اصحاب شمال فرمود: وارد آن شوید از آن بیمناک شدند و به اصحاب یمین فرمود: داخل آتش شوید، ایشان داخل شدند. آتش برایشان خنک و امن گردید، اصحاب شمال گفتند: پروردگارا! از ما بگذر، فرمود: گذشتم اکنون وارد آتش شوید، خواستند وارد شوند لیکن از هیبت آن بر خود هراسیدند، از آنجا طاعت و ولایت و معصیت پدید آمد.»

بیان دلالت

آن این که اگر در ایشان حقیقت نبوت و ولایت نبود، ایشان صرف ظلمت بودند. چگونه از عادل حکیم تصور می رود که ایشان را وادار به اقرار به توحید و نبوت کند در حالی که خداوند فرموده بود: «لَا یکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا»(1120) و فرمود: «لَا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا»(1121) و نیز دیگر آیات وارده در این زمینه.

و در «ابواب الایمان» و غیر آن مطالبی بیان کرده ایم که این جا را روشن می سازد.

بنابراین ایشان حجت های خدا بر همه شیعیان و ارکان و استوانه ها و عناصر مردمند - به آن معانی که بیان شد - و به خواست خدا در «من اراد اللَّه بدء بکم و من وحّده قبل عنکم» توضیح بیشتری می دهیم و خداوند به پیشرفت و تکامل هدایت می کند.

می توان گفت: این سهمیه ها همان دریاست، بنابراین کسی نمی تواند تو را تکذیب کند، چه این که جز دریا چیزی را پیش روی ندارید. و اگر گویی دریا غیر از این سهمیه هاست نیز درست گفتی. چه این که کیفیت دریا غیر از کیفیت سهام است، زیرا دریا نامحدود و این سهمیه ها محدود است ولیکن دریا به علت این محدودیت ها محدود نشد. زیرا اگر با یکی از حدود سهمیه ها محدود گردد نمی تواند در ضمن سهمیه های دیگر باشد، چه این که هرچیزی که به حدی محدود شد در ضد آن موجود نیست در حالی که دریا باید با همه سهام موجود باشد به طوری که نمی توان دریا را از سهام جدا کرد و دریا در همه سهام داخل است نه این که با آنها ممزوج شود و از آنها بیرون است نه این که مباین با آنها باشد و داخل در آنهاست نه همانند داخل شدن چیزی در چیزی و خارج است نه خارج شدن چیزی از چیزی، بلکه چون هویت هر سهمی داخل در آن است و دریا نیز محدود به حدی نیست بلکه بر همه وجودات آنها احاطه دارد و در بالا و پایین و پیش رو و عقب و راست و چپ موجود است. و از همه سهام خارج است، زیرا این سهم بر هر سهمی به اعتبار حد اطلاق شده نه به اعتبار هویت آن.

وقتی تو هویت خود را تصور کنی، تو آن دریا وجودت در همه عوالم از قبیل عالم عقل و نفس و وهم و خیال و جسم و ملکات و حواس و اعضا و با استخوان ها و با گوشت و با

اعصاب و با رگ ها و با موها و دندان ها هستی. و تو عاقل و خودت عالم و خودت شنوا و بینا و خودت قدیر و خودت نادان و خودت غافل و خودت سالم و خودت بیمار و خواب و بیدار و خندان و گریان و زنده و مرده و نشسته و ایستاده و معدوم و موجود و خورنده و آشامنده و یقین کننده و شک کننده هستی و تو هستی که در سر و صورت و چشم و بینی و زبان و سینه و دست و پا و فرج و همه اعضا و اجزا و تمام نقاط وجودت حضور داری. آیا این نسبت ها و اضافات با تو مجاز است و یا تو دو تن گردیده ای، یکی عالم و یکی جاهل یکی ایستاده و یکی نشسته و یا چون تو قادری نمی توان شنیدن را به تو نسبت داد و همچنین دیگر صفات و یا به واسطه اتصاف به صفتی می توان از تو نفی دیگر صفات کرد.

فانت الکتاب المبین الذی باحرفه یظهر المضمر

أتزعم انک جرم صغیر

وفیک انطوی العالم الاکبر

ودائک فیک و لم تبصر

ودائک فیک و لم تشعر

یعنی: تو کتاب مبینی هستی که با حروف آن پنهانی آشکار می شود. آیا گمان می کنی که تو فقط جسم کوچکی هستی در حالی که در تو عالم اکبر پنهان است و تو دردمندی ولی نمی دانی دوای تو نیز در تو است ولی احساس نمی کنی.

هنگامی که خودت را این گونه یافتی پس چگونه به امام که نبأ عظیم و اسم اکبر و آیت کبری و کلمه علیا و دریای بی پایان است، نتوان موجودات را نسبت داد، در حالی که نسبت تو

به او همانند قطره به دریاست و لذا امام سزاوارتر از تو به این انتساب است. چه این که بیان کردیم که امام مظهر کلی و مثال کامل حقیقت نبوی است و وی نسبت به خاتم انبیا نیز این طور است چنان که در کلمات مولی امیرالمؤمنین علیه السلام آمد: «أَنَا عَبْدٌ مِنْ عَبِیدِ مُحَمَّدٍ» و پیامبرصلی الله علیه وآله نسبت به اسم مستأثر که حقیقت نبوت الهیه است این چنین است، چه این که آن حضرت آیه ای از آن و از نور ذات آن حضرت آفریده شده و اسم او مشتق از اسم حمید خدای - تعالی - است.

پس هر موجودی نسبت به امام محدود است و امام نسبت به پیامبر و پیامبر نسبت به اسم مستأثر و اسم مستأثر نسبت به اله الالهه و رب الارباب - جلّت عظمته و عظم کبریائه - این گونه اند. گرچه هریک نسبت به عوالم خود غیر متناهی اند، پس هر اسمی خواه کلی و خواه جزئی به اسمی نامیده شده و آن اسم به اعتبار حدّش که در عالم تمیز معلومات بدان محدود بوده بر وی گذاشته شده و نه این که آن اسم به اعتبار مراتب و شؤونی که به آن تنزل نموده بر وی نهاده شده باشد.

بله اسماء صفات مثل علیم و قادر و غیره اسم مرتبه خاصی از صفاتند و یا به شأنی از شؤون هر صفتی گرفته شده اند، بنابراین آن اسم به لحاظ آن مراتب و شؤون بر وی گذاشته شده است. و به همین خاطر گفتیم که ذات اسم و رسمی ندارد و اسم اللَّه برای ثابت به اعتبار جامعیت آن نسبت به صفات

ثبوتیه ای است که مظاهر آن اسماء حسنی هستند.

این که وجود و حقایق آنها مظاهر درجات حقیقت نبوت الهیه بعد از پیامبرصلی الله علیه وآله هستند، وجودات پیامبران از درجه پایین تر از درجه ایشان ناشی شده و وجودات مردم از درجه پایینتر می باشد، پس وجودات ائمه علیهم السلام محیط به همه وجودات مردم است و نسبت وجود مردم به وجودات ایشان همانند نسبت قطره به دریای محیط است و مبدأ ایشان از حقیقت نبوت الهیه که اسم مستأثر است از یک مرتبه ای است که پایین تر از مرتبه حضرت محمدصلی الله علیه وآله است، ما در ابتدای کتاب از کتاب و سنت و عقل بر آن برهان آوردیم، به آنجا مراجعه نما!علاوه بر آن روایت ها،روایت کمیل بن زیاد(1122) از امیرالمؤمنین علیه السلام درباره نفس ناطقه بر همین مطلب دلالت دارد فرمود: «هذه التی مبدؤها من الله و إلیه تعود» ما به زودی آن را نقل خواهیم کرد.

وغیر مرسل شده اند، و با آن اشیا را دانستند و با روح ایمان خداوند را عبادت کرده و شرک نورزیده اند و با روح قوه با دشمنان مبارزه کرده و امور معاش خود را سامان داده اند و با روح شهوت به لذت های غذاها رسیده و زنان جوان را نکاح کردند و با روح بدن جنبش و حرکت کردند. پس گناهان ایشان آمرزیده است.» روایت طولانی است و ما در نور سوم در فقره «المعصومون» آن را نقل کرده ایم.

و در روایت کمیل بن زیاد(1124) آن را نفس نامیده است: «گفت: از آن حضرت پرسیدم و گفتم ای امیرالمؤمنین علیه السلام می خواهم نفسم را به من بشناسانی!

فرمود: ای کمیل مراد تو از نفس کدام نفس است تا او را به تو بشناسانم.

پرسیدم: مولای من مگر بیش از یک نفس داریم؟

پاسخ داد: کمیل! چهار نفس داریم: 1 - نفس نامیه گیاهی، 2 - نفس مدرکه حیوانی، 3 - نفس ناطقه قدسی، 4 - نفس کلیه الهی و هرکدام دارای پنج قوه و دو خاصیت هستند.

نفس نامیه گیاهی دارای پنج قوه: 1 - ماسکه 2 - جاذبه 3 - هاضمه 4 - دافعه 5 - مربیه است و دو خاصیت دارد: 1 - کمی 2 - زیادی را بر عهده دارد و از کبد برخاسته شده است.

نفس مدرکه حیوانی دارای پنج قوه است: 1 - شنوایی 2 - بینایی 3 - بویایی 4 - چشایی 5 - بساوایی و دارای دو خاصیت است: 1 - خشنودی (شهوت) 2 - غضب و از قلب بر می خیزد.

و نفس قدسیه دارای پنج قوه است: 1 - فکر 2 - یادآوری 3 - علم 4

- حلم 5 - بیداری و آگاهی و از جایی از بدن برنخاسته است. این نفس از همه آنها شباهت بیشتری به نفوس فرشته دارد و دارای دو خاصیت است: 1 - نزاهت (پاکیزگی) 2 - حکمت.

نفس کلیه الهیه دارای پنج قوه است: 1 - بقا در عین فنا 2 - نعمت در عین شقا 3 - عزت در عین ذل 4 - فقر در عین غنا 5 - شکیبایی در بلا و دارای دو خاصیت است: 1 - رضایت 2 - تسلیم.

و مبدأ این نفس از ناحیه خداست و آیه شریفه به این بر می گردد که فرمود: «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی»(1125) یعنی: «من از روح خود در وی دمیدم.»

و فرمود: «یا أَیتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ*ارْجِعِی إِلَی رَبِّکِ رَاضِیهً مَرْضِیهً»(1126) و عقل وسط همه قرار دارد.» پایان حدیث کمیل.

شما دیدید که این نفس همان است در روایت قبلی ذکر شده، چهار روح آن را در اینجا نفس نامیده، چه این که مبدأ همه آثار در این مراتب بوده اند، و آثار به ایشان منسوب است، زیرا نفس آن است که آثار به او نسبت داده می شود، ولی به نفس پنجم در آنجا عقل گفته است، چه این که هیچیک از آثار به او منسوب نیست و آن نفس هویت این چهار است و لذا آن را روح نامیده است و چون حجاب و مانع وصف خدا به غیر آنچه خدا وصف کرده می باشد به آن عقل می گویند، چه این که عقل از «منع» گرفته شده است.

و امیرالمؤمنین علیه السلام به همین مطلب در روایت کافی(1127) اشاره کرده است، گفت: جاثلیق پرسید آیا خداوند عرش را حمل می کند و

یا عرش او را حمل می کند؟ فرمود: خداوند حامل عرش است... خداوند عرش را از چهار نور آفرید، نوری سرخ که همه نورهای سرخ از آن سرخ شده و نوری سبز که نورهای سبز از آن سبز شده اند و نوری زرد که همه نورهای زرد از آن زرد شده اند و نوری سفید که همه نورهای سفید از آن سفید شده اند. پس مراد از عرض مرتبه اجمال و مراد از نورهای چهارگانه مراتب تفصیل است که در روایت کمیل به آن نفس گفته است. و در شرح زیادت فقره «و ارکان البلاء» از آن سخن گفتیم.

پس مراد از روح در روایت آن است که هویت آن مراتب قوام و پایه آن عوالم پنجگانه است، به خاطر همین به آن روح گفته است، ولی به لحاظ این که آثار مربوط به آن مراتب به لحاظ صور خاصه هرکدام بر آن مترتب می شود به آن نفس گفته است، چنانکه در چهار موطن در روایت کمیل به آن نفس گفته و به لحاظ حجاب بودن آن را عقل نامیده است، چنان که بیان کردیم.

پس مرتبه نخست گاه عرش نامیده می شود و گاه عقل و گاه روح و گاه اسامی دیگر، و هریک از این نام ها به لحاظ و اعتباری بر آن نهاده شده است، پس گرچه مسمّی یکی است و همین قوام تمام مراتب است و هویت همه آن مراتب همین یکی است.

و اما مراد از نور اولین تجلی ارواح ائمه علیهم السلام از مرتبه اسم اللَّه است که ابتدای ظهور عالم وجود به نورانیت است، پس او به خود ظاهر ولی اظهار کننده دیگر مراتب از اسماء حسنی است.

چنان که در روایت حدوث اسماء آمده که: «فالظاهر هو اللَّه تبارک و تعالی» یعنی ظاهر اللَّه و تبارک و تعالی است. و از آن در اخبار به «علیین» تعبیر شده است. چنانکه در کافی(1128) در باب آفرینش ابدان و ارواح و قلوب ائمه علیهم السلام به اسنادش از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود: «خداوند ما را از علیین آفرید و ارواح ما را از بالاتر و ارواح شیعیان ما را از علیین و ابدان ایشان را از پایین تر خلق کرده است. به همین جهت بین ما و ایشان نزدیکی برقرار است و دل های ایشان به سوی ما میل دارد.» پس مراد از سخن آن حضرت: «ما را از علیین آفریده و جبلت شیعیان ما را نیز از آن آفریده و ارواح ما را از بالاتر از آن آفرید و فطرت شیعیان ما را نیز از آن آفریده است، پس مراد از ارواح ائمه علیهم السلام در اینجا عوالم وجود آنها و مراد از نورشان عالم جبلت ایشان است.

و در کافی(1129) از امام باقرعلیه السلام آمده که فرمود: «خداوند ما را از اعلی علیین آفریده و دل های شیعیان ما را از آنچه ما را آفریده، خلق کرد و ابدان ایشان را از پایین تر از آن آفرید، لذا دل های شیعیان ما هوای ما رادارد، چه این که از آنچه ما آفریده شده ایم آفریده شده است، آنگاه این آیه را قرائت کرد: «کَلاَّ إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیینَ * وَمَا أَدْرَاکَ مَا عِلِّیونَ* کِتَابٌ مَرْقُومٌ *یشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ»(1130) یعنی: «هرگز! کتاب و نامه نیکان در علیین است، علیون را نمی فهمید، نامه ای نوشته شده است که مقربان شاهد آن

هستند.»

1- و مراد از طینت مبدأ ظهور ایشان در اعیان است، در کافی(1131) در این باب به اسنادش از علی بن رئاب که به امیرالمؤمنین علیه السلام رسانده، آن حضرت فرمود: «خداوند نهری پایین تر از عرش خویش دارد و نهری پایین تر از این نهر دارد، که نور آن نهر این نهر را روشن کرده است. در ساحل این دو نهر دو روح مخلوق وجود دارد و آن روح القدس و روحی از امر خداست و خداوند ده طین دارد، پنج از بهشت و پنج از زمین» آنگاه بهشت و زمین را تفسیر فرمود و فرمود: «هیچ پیامبر و فرشته ای بعد از آن نیست مگر جبله ای دارد که از یکی از آن دو روح در وی دمیده شده و پیامبر را از یکی از آن دو طین قرار داد، از امام ابوالحسن اول علیه السلام پرسیدم جبل چیست؟ فرمود: مخلوقی غیر از اهل بیت، چه این که خداوند ما را از ده طین آفریده و از هر دو روح در ما دمیده و پاکیزه گردید.»

2- و دیگران از ابی الصامت(1132) روایت کرده اند که «طین بهشت، عبارتند از طین جنت عدن و جنه المأوی و جنه النعیم و فردوس و جنه الخلد، و طین زمین عبارتند از مکه و طین مدینه و کوفه و بیت المقدس و طین حائر حسینی» پس مراد از این روایت چگونگی تنزل خلق از اسم مستأثر است.

پس مراد از عرش اسم مستأثر است که بر همه اشیاء مستولی شده و علت نامگذاری آن به عرش این است که قوام امر به عرش است و قوام همه اشیاء به آن اسم است. بلکه قوام همه عوالم

حتی عالم عدم یا عزّ به آن اسم است و عزت به معنای غلبه و چیرگی است و خداوند به آن اسم بر همه اشیاء چیره و مستولی می شود و مراد از آن نهر عالم عدم مطلق است که عبارت از عالم نفی همه جز خدای - تعالی - می باشد و مراد به نور نور او عالم وجود مطلق است که ظل عالم عدم می باشد، و مراد از روح القدس عالم اسم اللَّه است که عبارت از عالم وجود نوری می باشد که قبلاً بیان شد که مبدأ ظهور آل محمدعلیهم السلام و جبلت ایشان است، و روحی که از عالم امر می باشد عالم ملکوت و عالم اسماء حسنی قبل از نزول به مراتب آن می باشد.

3- و نیز در کافی(1133) در باب مولد ابی الحسن موسی بن جعفرعلیه السلام از ابوبصیر روایت شده است که گفت: «سالی که فرزند امام صادق علیه السلام به نام موسی علیه السلام متولد شد با آن حضرت حج کردیم، تا این که گفت: آن شبی که جدم در رحم قرار گرفت، کسی از عالم غیبی کاسه ای نوشیدنی آورد که از آب رقیق تر و نرم تر از سرشیر و شیرین تر از عسل و سردتر از یخ و سفیدتر از شیر بود و پدرش را نوشانید و او را فرمان داد تا درآمیزد، برخاست و درآمیخت و جد من در رحم قرار گرفت. و آن شبی که پدرم در رحم قرار گرفت نیز چنین شربتی برای او آوردند و او نوشید، چنانکه جد پدر من نوشیده بود و همان دستور را داد و پدرم در رحم قرار گرفت.

و آن شبی که من در رحم قرار

گرفتم نیز چنین شربتی برای پدرم آوردند و او نوشید و به او همان دستور را دادند و او برخاست و درآمیخت و من در رحم قرار گرفتم. و آن زمانی که فرزندم در رحم قرار گرفت کسی آمد و همچنان شد که در گذشتگان انجام شد به علم خدا بلند شدم و من مسرور بودم که خداوند چنین به من عنایت فرموده است و درآمیختم، و این فرزندم در رحم قرار گرفت، پس او را دریابید، به خدا قسم او امام شما بعد از من است...» و حدیث طولانی است و در فقره «الا عرّفهم جلاله امرکم» خواهد آمد. پس مقتضای این سخن آن حضرت در حدیث سابق(1134) که هیچ پیامبر و فرشته ای را خداوند خلق نفرمود مگر این که یکی از دو روح را در وی دمیده است. و پیامبر را از یکی از دو طینت آفریده است، چه این که خدای - تعالی - ما را از ده طین آفریده و در ما از هر دو روح دمیده و نیز مقتضای سخن امام ابوالحسن علیه السلام(1135) بعد از پرسش راوی درباره معنای «جَبْل» که فرمود: «مراد از جبل خلق است و کسانی که خداوند دو روح را در ایشان قرار داد مخلوقات غیر از ما هستند. چه این که خداوند ما را از ده طین آفریده و از ما از آن هر دو روح دمیده است، و خلقت ما پاکیزه شد.» این ها دلالت می کند بر این که طین ها سه هستند، 1 - طینت آل محمدعلیهم السلام 2 - طینت انبیاء و شیعه آل محمدعلیهم السلام 3 - طینت دیگر مردم اهل ایمان.

پس طینت آل محمدعلیهم السلام طینیت علیینی و دل های ایشان از بالاتر از آن و طینت پیامبران و شیعه از پایین تر از علیین و دل های ایشان از علیین و طینت دیگر مردم اهل ایمان از پایین تر از آن و دل های ایشان از طینت انبیاء و بدن های ایشان از پایین تر از آن است.

در بحار(1136) از بصائر از محمد بن عیسی از ابی الحجاج روایت شده که گفت: امام باقرعلیه السلام فرمود: ای ابوحجاج خداوند محمد و آل محمدعلیهم السلام را طینت علیینی و دل های ایشان را از طینت بالاتر از آن آفرید و شیعه ما را از طینت پایین تر از علیین آفریده و دل های ایشان را از طینت علیین آفرید، پس دل های شیعه ما از بدن های آل محمدعلیهم السلام هستند.

و در بحار(1137) به اسنادش از امام صادق علیه السلام روایت شده که: «طینت ها سه نوعند: طینت انبیا و مؤمن از همین طینت است، جز این که پیامبران از برگزیده آن طینت هستند و ایشان اصل هستند، ولی مؤمنان از زیاده آن طینت خلق شده اند لذا شاخه ای از آن طین چسبنده هستند، لذا خداوند بین پیامبران و شیعیان ایشان جدایی نمی افکند.»

و از بحار(1138) به اسنادش به ثمالی روایت شده که گفت: «از امام باقرعلیه السلام شنیدم که می فرمود: خداوند ما را از اعلی علیین آفرید و دل های شیعیان ما را از آنچه ما را آفرید خلق کرد، و بدن های ایشان را از پایین تر از آن آفرید، لذا دل های ایشان به سوی ما تمایل دارد، چه این که از آنچه ما را آفرید ایشان را خلق کرد، آنگاه این آیه را قرائت فرمود: «کَلاَّ إِنَّ کِتَابَ الْأَبْرَارِ لَفِی عِلِّیینَ»(1139)

و

اخبار در این باره فراوان است، پس طینت آل محمدعلیهم السلام از علیین است و دانستید که عالم علیین عبارت از مرتبه اسم اللَّه است و این مرکب نمی باشد بلکه از همه بندها مطلق و رهاست. پس مراد در روایت قبلی این است که طینت ما جامع همه طینت هاست، چه این که اطلاق دارد و به همین خاطر فرمود: «لذا پاکیزه شد» و دل های ایشان از بالاتر از علیین است و ارواح ایشان از بالاتر از آن، پس درود خدا بر ایشان باد و الحمدللَّه رب العالمین.

اکنون که این چند قبس را گرفتید و فهمیدید به قبس سوم منتقل می شوید که مراد از ارواح ایشان مرتبه فطرت ایشان است که محدود به حدی نیست، چه این که از عالم وجود لابشرطی ایشان است که جامع همه مراتب نزول و صعود است و اسمی جز وجود ندارد از این وجود در روایت نخست به روح القدس و در روایت کمیل به عقل تعبیر شده است.

و مراد از نور نور مرتبه اسم اللَّه است که مرتبه ولایت نوریه و جبله ایشان است که اولین تعیین عالم وجود ائمه علیهم السلام است.

و مراد از طینت آن آبی است که برای امام آوردند و آن حضرت نوشید و مجامعت کرده و امام بعد از ایشان در رحم قرار گرفت، لذا آن شراب ماده اجسام ایشان شده است و مراد جبله ایشان نیست.

و مراد از این که ارواح ایشان یکی است این که ارواح ایشان از یک مرتبه از عالم وجود است نه این که برخی ارواح از بالاتر و برخی از پایین باشد، نه این که روح ایشان یک روح باشد با

تمثلات و اشکال گوناگون متعدد شود، پس انوار ایشان از یک مرتبه از اسم اللَّه است و آن مرتبه اطلاق می باشد و نیز مرتبه جسم ایشان نیز یک مرتبه است و آن، آب ویژه ای که در روایت از آن گفتگو شده است.

لیکن اختلاف ناشی از صور مشخّصه از همه اشخاص است، لذا خداوند با این که ایشان در مراتب سه گانه اتحاد دارند، ایشان را دوازده تن قرار داد و لذا هریکی را دارای آثار و ویژگی هایی کرد که دیگری را نکرد، یعنی برخی در آثار همانند دیگری نشدند. با این که همه آنها قدرت بر آثار را داشتند.

لذا امیرالمؤمنین علیه السلام در صولت و پهلوانی و دیگر ویژگی هایش خلیفه و جانشین دیگران شده است و ابومحمد امام حسن علیه السلام در حلم و دیگر ویژگی هایش جانشین دیگران گردیده و حضرت امام حسین علیه السلام در شجاعت و شهادت جانشین دیگران گردیده و همینطور تا حضرت حجت علیه السلام که خداوند وی را مظهر همه صفات مکنون در تمام ائمه علیهم السلام قرار داد و به همین خاطر در اخبار وارد شده که ایشان در همه صفات در یک مرتبه اند.

بودیم، مردی از اهل عراق وارد شد و گفت: سلام علیک ای امیرالمؤمنین و رحمه اللَّه و برکاته.

امام صادق فرمود: علیک السلام و رحمه اللَّه و برکاته، و آنگاه او را به طرف خود کشید و در کنارش نشاند، به ابوالمعزاء گفتم و یا او به من گفت: این اسم (امیرالمؤمنین) را جز به امیرالمؤمنین علیه السلام نمی توان اطلاق کرد، حضرت امام صادق علیه السلام فرمود: ای ابوالصباح! بنده حقیقت ایمان را نمی چشد مگر این که بفهمد که هرچه بر امامان نخستین رواست بر امامان بعدی نیز رواست.»

و مفید(1142) به اسناد خویش به سعید اعرج روایت کرد که: «من و سلیمان بن خالد بر امام صادق علیه السلام وارد شدیم. از ما پرسید و فرمود: ای سلیمان! هرچه از امیرالمؤمنین علی بن اباطالب علیه السلام رسیده اگر امر است باید اطاعت شود و اگر نهی است باید از آن اعراض کرد، هرچه در این باره برای رسول خداصلی الله علیه وآله بوده برای امیرالمؤمنین علیه السلام نیز می باشد، گرچه رسول خداصلی الله علیه وآله بر همه خلایق برتری دارد، هرکس از امیرالمؤمنین علیه السلام ایراد بگیرد، همانند ایراد گیرنده و عیب جوی از خدا و رسولش می باشد و هرکس اندک و یا زیاد بر رسول خداصلی الله علیه وآله ایراد بگیرد، به خدا شرک ورزیده است. حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام باب خدا بوده که جز از راه و روش او نمی توان به خدا رسید، هرکس به دیگری چنگ زند هلاک می شود، حکم خدا درباره ائمه علیهم السلام نیز جاری است، خداوند ایشان را ارکان زمین قرار داد و ایشان حجت بالغه الهی بر مردم روی زمین و غیر آن است. دیده اید که امیرالمؤمنین علیه

السلام فرمود: «من تقسیم کننده بهشت و دوزخم، من تفاوت گذارنده بزرگ (فاروق اکبر) هستم...» و نیز اخباری دیگر در این زمینه وجود دارد.

پس اخباری که بر برتری برخی از ائمه علیهم السلام بر برخی دیگر دلالت دارند، مثل روایت بصائر(1143) که تا ابوبصیر مسند است، که گفت: «امام صادق علیه السلام فرمود: همه ما در فرمانبرداری و امر بر یک وزن هستیم و برخی از ما داناتر از برخی دیگر است.»

و نیز بصائر(1144) و در اختصاص(1145) به اسنادش از حسین بن زیاد از امام صادق علیه السلام روایت شده که: «پرسیدیم: آیا برخی ائمه علیهم السلام داناتر از برخی دیگرند، پاسخ فرمود: آری، ولی علم ایشان به حلال و حرام و تفسیر قرآن یکی است.»

و در اختصاص(1146) از حرث نضری از امام صادق علیه السلام روایت شده که گفت: «از امام صادق شنیدم که می فرمود: بین ما و رسول خدا در امر و نهی و حلال و حرام تفاوتی نیست، ولی رسول خدا و علی برترند.»

و در بصائر(1147) همانند این حدیث را از حرث و دیگر احادث نظیر آن را نقل کرده است.

معنا این است که آن مرتبه ای که خداوند ایشان را در آن مرتبه جانشین دیگر ائمه علیهم السلام کرده مثل مرتبه جهاد و شهادت در امیرالمؤمنین و سیدالشهداء علیهما السلام و تأیید دین حجت - عجل اللَّه فرجه الشریف - به گونه ای که خداوند زمین را بعد از پر شدن از ظلم و ستم از عدل و داد پر می کند، از دیگران بالاتر است، ولی نه این که حضرت حجت از رسول خداصلی الله علیه وآله افضل و برتر باشد، چه این که در زمان رسول خداصلی الله

علیه وآله امر دین استقرار نیافت، چنانکه در زمان حجت دین مستقر خواهد شد و نیز علم و ایمان آن طور که در زمان امام باقر و امام صادق علیهما السلام منتشر می شود در آن زمان منتشر نمی شود، آیا این دو امام از امام حسن و امام حسین علیهما السلام برترند؟

آیا حضرت حجت که دارای عمر طولانی و عبادتی فراوان است از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام درجه ای رفیع تر دارد؟ بنابراین چنین مواردی دلالت بر تفضیل ندارد، تا لازم آید که برخی از برخی دیگر فطرتی پایین تر و نور و یا طینتی پست تر داشته باشند، و یا منزلت برخی در نزد خدا کم تر باشد، بلکه همه ایشان علیه السلام در بالاترین درجه ممکن و در یک مرتبه بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله قرار دارند، چنان که در قبس اول بیان شد و حمد تنها از آن خداست که اهلیت و استحقاق آن را دارد، چه این که ما را به دین خویش هدایت و راهنمایی نمود.

پس حقیقت فضل عبارت از این است که کسی هر مبدأ کمالی که دارد پخش و نشر کند، چه این که مصلحت اقتضاء نموده که او و نه دیگری این کمال را نشر نماید، فرض که دو تن مورد عنایت پادشان قرار گرفته، شاه به هر یکی صد میلیون داده و به یکی دستور داده که جواهرات و لباس های گران قیمت و خانه های مجلل بخرد و در دنیا زندگی خوبی داشته باشد.

گرسنگان را سیر کند و برهنگان را لباس بپوشاند و بردگان را آزاد و در راه خدا به هر طریق که می داند خرج کند، ولی به دیگری

دستور داد که قناعت و زهد پیشه کند، چه این که مصلحتی اقتضای آن کرده است. ولی هر دو در قرب و منزلت و مکانت نزد شاه یکی هستند، پس برتری اول بر دوم به خاطر انتشار آن فضایل که ناشی از فرمان شاه بوده است مستلزم فضیلت و برتری شخص وی بر دومی نیست، و حسب شرافت وی در نزد شاه بیش از این نیست و لذا نمی توان اولی را فاضل و دیگری را مفضول شمرد، چه این که آن دو به نزد شاه از همه جهات مساوی اند.

علی امیرالمؤمنین ولی اللَّه و وصیه، به او پیامبر را تأیید کردیم و یاری نمودیم» را نوشت،آنگاه عرش را آفرید و بر سراپرده عرش همانند این را نوشت...»

وجه دلالت این روایت این است که ایشان بلکه همه مردم در عالم فطرت هیچ رنگی ندارند به ویژه رنگ سبز، چه این که رنگ سبز بعد از رنگ شدن به رنگ سفید و زرد است چنان که در حدیث جاثلیق که از امیرالمؤمنین علیه السلام پرسید بیان شد، این حدیث در «و ارکان البلاد» آورده شده است. و مراد از عرش در اینجا حقیقت محمدیه است، چه این که در روایت همانند دیگر روایات تصریح شده که عرش بعد از انوار ایشان و بعد از مکانی که عبارت از عالم وجودی که مبدأ عالم خلق است، آفریده شده است.

و در همان کتاب (با حذف اسناد)(1149) از انس بن مالک روایت شده که گفت: پیامبر ما محمدصلی الله علیه وآله نماز صبح را خواند، آن گاه همانند ماه شب چهارده بر محراب تکیه زد. پرسیدیم: ای رسول خداصلی الله علیه وآله ممکن است برای ما آیه شریفه «فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنْ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ»(1150) را تفسیر فرمایید؟

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: مراد از «النبیین» پیامبران منم، صدیقین علی ابن ابی طالب علیه السلام است، مراد از «شهداء» عمویم حمزه است و «صالحین» دخترم فاطمه و پسرانش حسن و حسین هستند.

عباس از گوشه مسجد برخاست و به حضور حضرت رسید و عرضه داشت: ای رسول خداصلی الله علیه وآله آیا من و تو و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک سرچشمه نیستیم؟

فرمود: ای عمو منظورت چیست؟

عباس

پاسخ داد: هنگامی که ایشان را یاد کردی مرا یاد نکردی و هنگامی که به ایشان تشریف ارزانی داشتی مرا مشرف نساختی؟

رسول خداعلیه السلام فرمود: ای عمو! این مطلب را که من و تو و علی و فاطمه و حسن و حسین از یک سرچشمه ایم راست گفتی، لیکن خداوند ما را به هنگامی آفرید که آسمانی ساخته نشده و زمینی گسترده نگردیده و عرش و بهشت و دوزخی نبود...» حدیث طولانی است و ما تمام این حدیث را در «مختلف الملائکه» نقل نمودیم.

از کتاب فضائل الشیعه تألیف صدوق - ره - به اسنادش به ابوسعید خدری روایت شده که گفت: ما با رسول خدا صلی الله علیه وآله نشسته بودیم، مردی به نزد آن حضرت روی آورد و از آن حضرت پرسید از آیه شریفه «أَاسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنتَ مِنْ الْعَالِینَ»(1151) به ما خبر ده! ای رسول خدا، آیا ایشان از فرشتگان برترند؟

رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: من و علی و فاطمه و حسن و حسین در سراپرده عرش بودیم وقتی ما تسبیح می کردیم، فرشتگان با تسبیح ما تسبیح می کردند و این قصه دو هزار سال قبل از آفرینش آدم بود و هنگامی که خداوند آدم را آفرید به فرشتگان دستور داد که بر آدم سجده کنند ولی به ما دستور سجده نداد، همه فرشتگان جز ابلیس سجده کردند، چه این که ابلیس سرپیچی کرد، خدای تعالی به او فرمود: «أَاسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنتَ مِنْ الْعَالِینَ»(1152) یعنی استکبار کردی و یا از آن پنج تن هستی که اسامی ایشان در سراپرده عرش نوشته شده است، پس ما باب خدا هستیم که از آن به خدا می توان

رسید و هدایت جویان با آن هدایت می یابند، هرکس ما را دوست بدارد، خداوند او را دوست می دارد و در بهشت خویش جای می دهد و هرکس به ما کینه بورزد، خداوند به او کینه می ورزد و در آتش خود جای می دهد و هیچکس ما را دوست نمی دارد مگر این که مولد او پاک باشد.»

و از تفسیر فرات بن ابراهیم جعفر فزاری(1153) به اسنادش از قبیصه بن یزید جعفی روایت کرده که: «خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم، دوس بن ابی دوس و ابن ظبیان و قسم صیرفی در حضور آن حضرت بودند، من سلام کردم و نشستم و گفتم: ای فرزند رسول خدا برای استفاده خدمت رسیدیم!

فرمود: به طور مختصر و خلاصه بپرس.

پرسیدم: قبل از این که خداوند آسمانی بیافریند و زمینی را بگستراند و یا ظلمت و نوری را خلق کند در کجا بودید؟

فرمود: ای قبیصه، چرا در این هنگام از این حدیث پرسیدی؟ آیا نمی دانی که دوستی ما مکتوم و دشمنی با ما شایع است. ما دشمنانی از جنیان داریم که احادیث ما را به دشمنان انسی ما می رسانند و دیوار همانند مردم گوش دارد، گفتم: مرا از این حدیث پرسیده اند!

فرمود: ای قبیصه ما شبح های نورانی بودیم که در اطراف عرش موجود بودیم، خداوند ما را پانزده هزار سال قبل از خلقت آدم آفرید و ما را در صلب او ریخت، پیوسته ما را از صلبی پاک به رحمی پاک منتقل کرد تا خدا پیامبر را مبعوث کرد، پس ما عروه الوثقی هستیم. هرکس به آن چنگ زند نجات می یابد و هرکس از ما تخلف جوید سقوط می کند، در باب گمراهی او را وارد

نمی کنیم واز باب هدایت خارج نمی نماییم، ما رهبران دین خدا (شمس اللَّه) هستیم.

و ما عترت رسول خدا هستیم، ما خیمه ای هستیم که طناب های آن محکم اند، و حریم آن وسعت دارد. هرکس به سوی ما آمد به بهشت راه می یابد و هرکس از ما دور شود به آتش می افتد.»(1154)

با شکر خدا گویم: مراد از عرش در این دو حدیث حقیقت محمدیه الهیه است نه عرشی که اولین ظهور عالم خلق است، پس مراد از «خلقکم اللَّه انواراً فجعلکم بعرشه محدقین» این است که خداوند شما را از عالم حقیقت محمدیه الهیه فرود آورد تا این که شما را به عالم تمیز معلومات رسانید، آنگاه شما را به عالم وجود کلی و سپس به عالم وجود نوری تنزل داد و انوار شما در این عالم سایه هایی سرخ را تشکیل داد خدا را تسبیح و تقدیس و تحمید می کردید، و آن گونه که شایسته خدا بود عبادت می کردید تا این که خداوند خواست مردم را بیافریند تا با همه اسمای جزئیه به طور مستقل عبادت شود. نه این که در ضمن اسمای کلیه عبادت گردد.

امتحان کرد نمی توانند آن را به دوش کشند، به خدا قسم خداوند احدی را غیر از ما بدان تکلیف نکرد و کسی غیر از ما را بدان امر نفرموده، در پیش ما سرّ و علمی از سرّ و علم خداست که خداوند ما را فرمان داده تا آن را برسانیم. ما آن سرّ و علم را از ناحیه خدا به مردم رساندیم، لیکن جایگاه و اهل و حمل کننده ای را نیافتیم تا آنها را حمل کند، به همین خاطر پروردگار اقوامی را از طینت ما آفرید و از نوری که پیامبر و فرزندانش را آفرید، ایشان را خلق نمود و با آن زیادی رحمتی که محمد و فرزندانش علیهم السلام را رحمت نمود برایشان رحمت آورد، ما هرچه که مأمور تبلیغ آن بودیم به ایشان رساندیم و ایشان پذیرفتند و به دوش کشیدند و اقوامی که این مطالب از ما به ایشان رسید، ایشان پذیرفتند و به دوش کشیدند، یاد ما به ایشان رسید و دل های ایشان به شناخت و گفتارهای ما تمایل پیدا کرد. اگر ایشان از این خلق نگردیده بودند، چنین نبودند، به خدا قسم آن را نمی توانستند به دوش کشند.

آنگاه فرمود: «خداوند گروه هایی را برای دوزخ و آتش آفرید، به ما فرمان داد که به ایشان نیز برسانیم، ما به ایشان رساندیم ولی از آن بدشان آمد و دل های ایشان فرار کرد و بر ما رد کردند، و آن را به دوش نکشیدند و تکذیب کردند، گفتند: ساحر و دروغگوست، لذا پروردگار بر دل های ایشان مهر زد و آن مطالب را از یادشان برد، آنگاه زبان ایشان را به شمه ای از

حق باز کرد، که ایشان از آن سخن می گویند ولی دل های آنها منکر آن است. تا به واسطه آنها شرور از دوستان و اهل طاعت خویش برگرداند، اگر چنین نبود، خداوند در زمین عبادت نمی شد، لذا به ما فرمان داد تا از ایشان باز داریم و ستر و کتمان کنیم، پس شما نیز از کسانی که خداوند دستور به کتمان و ستر داده کتمان و ستر کنید. آنگاه دستانش را بلند کرد و گریست و فرمود: خداوندا! ایشان عده ای اندک اند، حیات ما را حیات ایشان و مرگ ما را مرگ آنها قرار ده بر ایشان دشمنانی را مسلط نفرما تا ما از آن دردمند شویم، اگر ما را دردمند سازی، در زمین عبادت نمی شوی.» و صلی اللَّه علی محمد و آله و سلم تسلیماً

و نیز در کافی(1156) از علی بن ابراهیم از پدرش از برقی از ابن سنان و یا دیگری که به ابوعبداللَّه امام صادق علیه السلام رسانده روایت شده که فرمود: گفتار ما دشوار و سخت است، جز دل هایی که نورانی و یا سلیم هستند و یا اخلاق حسنه دارند آن را نمی پذیرند، خداوند عهد و میثاق از شیعه ما گرفت، چنان که از بنی آدم گرفت که آیا من پروردگار شما نیستم؟ پس هرکس وفا کرده خداوند بهشت را به ایشان پاداش می دهد و هرکس کینه ورزید و حقوق ما را ادا ننمود در آتش جاودان خواهد بود.»

خداوند را بر این منت بزرگ سپاس می گذارم، آیا نعمتی از رضایت خدا و پیامبر و خلفایش و دعای ایشان در حق ما و دلسوزی به ما بالاتر است؟ آیا نعمتی از این بالاتر است که

ایشان ما را محرم اسرار خود و آل محمد و آل طاهرین علیهم السلام قرار داد، خدای - تعالی - فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُوْلَئِکَ هُمْ خَیرُ الْبَرِیهِ»(1157) یعنی: «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، ایشان بهترین خلایق اند.»

در امالی(1158) از جابر بن عبداللَّه روایت شده که فرمود: ما در نزد پیامبرصلی الله علیه وآله بودیم، حضرت علی بن ابی طالب آمد، حضرت فرمود: برادرم به نزد شما آمد، آنگاه به کعبه روی آورد و با دست بر او زد و فرمود: سوگند به خدایی که جانم در دست اوست، این مرد و پیروان وی در روز قیامت رستگارند، آنگاه فرمود: علی علیه السلام قبل از شما به من ایمان آورده است.»

تا این که فرمود: لذا آیه شریفه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ...» در حق او نازل شد.» وی گفت: یاران پیامبرصلی الله علیه وآله وقتی علی علیه السلام می آمد می گفتند: بهترین مردم آمد. و از پیامبر درباره این آیه وارد شده که: آن حضرت به علی روی آورد و فرمود: به خدا سوگند ای علی! ایشان تو و شیعه تو هستید و میعاد تو و آنها فردای قیامت حوض است، در حالی که ایشان پیشانی سفید و دست و پای سفید و تاج بر سر دارند...» و در مجمع البیان حدیثی در همین معنا نقل شده است.

و در محاسن(1159) از امام باقرعلیه السلام نقل شده است که فرمود: «ایشان شیعه ما اهل بیت هستند، آنگاه فرمود: «جَزَاؤُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَداً رَضِی اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِکَ لِمَنْ خَشِی رَبَّهُ»(1160) یعنی: «پاداش ایشان به نزد پروردگارشان بهشت عدن

است که از زیر آن رودها جاری است، ایشان پیوسته در آن جاودانند، خداوند از ایشان خشنود و ایشان از خدا خشنودند، این پاداش کسانی است که از پروردگارشان بهراسند.»

در کافی(1161) از امام صادق علیه السلام روایت شده که آن حضرت به مردی از شیعیان خود فرمود: «شما اهل رضایت از خدایید، خداوند از شما راضی است و فرشتگان، دوستان شما در خیرات هستند. هنگامی که می کوشید دعا کنید و به هنگام غفلت بکوشید، و شما بهترین مردمانید، خانه های شما برای شما بهشت و قبرهای شما بهشت است، برای بهشت آفریده شده و نعمت های شما در بهشت است و به سوی بهشت می روید.»

«به خدا سوگند من در پیش فقها نشستم، هرگز دلم آن طور که در خدمت شما مضطرب گردید، مضطرب نشد. حضرت پاسخ داد: آیا می دانی که در کجا هستی؟ در خانه ای که خداوند اجازه داد که بلند گردد و در آن یادش شود، تو در آنجا هستی و ما همان ها هستیم.

قتاده گفت: به خدا سوگند درست است، خداوند مرا فدایت کند، به خدا قسم، بیوت مراد بیوت ساخته شده از سنگ و گل نیست.»

را خداوند برای مؤمن زده است، چنان که از امام صادق علیه السلام روایت شده بود.

را یاد کنیم و همین علت تامّه در خواندن و روی آوردن به سوی شما و موالات شما در سّر و علانیه شده و همین سبب گردیده تا آفرینش ما خوش و نفوس ما پاکیزه و فطرت ما پاک گردد، و اگر چنین نمی بود ولادت ما پاکیزه و فطرت ما پاک نمی شد و نفوس ما طاهر نمی گردید، پس در فقره «صلوتنا علیکم» باید معنای اقبال و روی آوردن و همانند آن اشراب شود، یعنی فعلی که به «علی» متعدی گردد تا این که «علی» به «صلوه» هماهنگ شود. چه این که در اخبار مستفیض وارد شده که صلوه مردم بر اهل بیت به معنای دعا است. و این جمله «و ما خصّنا به من ولایتکم» ولایت به فتح و او به معنای امارت است و مراد این است که خدای - تعالی - با آفرینش فطرت ما از اضافه فطرت شما خصوصیتی به ما داده است، پس شما در همه عوالمی که خداوند به ما داد از قبیل عالم جسم تا عالم ذات اولیای ما هستید، لذا همه عوالم ما با همه شؤون پاکیزه و طاهر شده و به همین خاطر ما موحد شده و به انبیا و اوصیا ایمان آورده و به فضائل ایشان اقرار کرده ایم و در دنیا از ایشان فرمان برده ایم. در تحت پرچم ایشان در آخرت قرار گرفته و رستگار شده ایم.

و سپاسگزار خداوند به آن گونه که شایسته است هستیم، چه این که خداوند فرمود: «وَمَنْ یطِعْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنْ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُوْلَئِکَ رَفِیقاً»(1168) یعنی: «هرکس خدا و پیامبرش را فرمان برد،

ایشان با کسانی اند که خداوند به آنها نعمت داده است، یعنی با پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان و چه خوب رفیقی هستند.»

عیاشی(1169) از امام باقرعلیه السلام روایت کرده است که فرمود: «خداوند در کتاب خود شما را یاد کرده و فرمود: «فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ » پس رسول خدا در آیه شریفه «النبیین» و ما در این موضع «الصدیقین» و «الشهداء» و شما «الصالحون» هستید. پس ایشان به صلاح نامیده شده اند، چنان که خداوند شما را به صلاح نامیده است.»

و در آن کتاب از امام رضاعلیه السلام(1170)روایت شده که فرمود: «بر خداوند است که ولی ما را رفیق و همراه پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان قرار دهد و ایشان خوب رفیقانی اند، پس خوشا به حال کسانی که شما اولیای او هستید.»

خصال(1173) به اسنادش از ابن عباس روایت کرده گفت: «رسول خدا فرمود: جبرئیل در حالی که خوشحال بود و مرا بشارت می داد به نزد من آمد، پرسیدم: ای حبیب من جبرئیل! اکنون که خوشحال هستی به من بگو منزلت برادر و پسر عمویم علی بن ابیطالب علیه السلام در نزد پروردگار چه اندازه است؟

گفت: قسم به آن کس که تو را به حقیقت مبعوث کرد و برای رسالت خویش برگزید، من هم اکنون جز برای همین فرود نیامدم، علی اعلی بر هر دوی شما سلام رساند و فرمود: محمد پیامبر رحمت من و علی بر پا دارنده حجت من است، هر کس او را دوست بدارد ولو معصیت کند او را عذاب نمی کنم و دشمنان او را ولو فرمانم ببرند رحم نمی کنم...»

اما ضمانت پیامبرصلی الله علیه وآله در روایت قمی(1174) از امام صادق علیه السلام آمده است «که از آیه شریفه «لِیغْفِرَ لَکَ اللَّهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَمَا تَأَخَّرَ»(1175) پرسیدند، فرمود: پیامبر گناهی نداشت و قصد گناهی نکرد، ولیکن خداوند گناهان شیعه او را بر او حمل کرد آنگاه به آن حضرت بخشید!»

و در مجمع البیان از آن حضرت مثل همین نقل شده است و در فقره «المعصومون» اخبار دیگری نقل شده است.

و درباره ضمانت ائمه علیهم السلام در روایت عیون(1176) از امام رضا از پدرانش از امیرالمؤمنین علیه السلام آمده که حضرت فرمود: پیامبر خدا فرمود: هنگامی که قیامت آید حساب شیعیان ما با ماست، هرکس مظالمی از مردم بر گردن داشته باشد ما از ایشان می خواهیم که به ما ببخشند، ایشان به ما می بخشند و مظالمی که بین ما و ایشان باشد ما سزاوارتر بر عفویم.» و

اخبار در این باره فراوان است که مرحوم مجلسی در بحار(1177) بابی در کتاب امامت باز کرده و تحقیق بیشتر آن در فقره «بموالاتکم تقبل الطاعه المفترضه» آمده است.

خدا و اوصیاء علیهم السلام بعد از آن حضرت هستند که علم خدا را حمل می کنند و «من حوله» ملائکه اند، «الذین آمنوا» شیعه آل محمدند «الذین تابوا» کسانی که توبه از ولایت فلان و فلان و بنی امیه کرده اند، «واتبعوا سبیلک» یعنی ولایت ولی اللَّه «و من صلح» یعنی کسی که ولایت علی را قبول کرده است و صلاح ایشان است، «وقهم السّیئات» و هرکس از گناهان حفظ شود به او رحمت آوردم. یعنی در روز قیامت «و ذلک هو الفوز العظیم» رستگاری بزرگ از آن کسانی است که خداوند ایشان را از ولایت فلان و فلان نجات داده است.» اما معروفیت ایشان در دنیا نیازی به بیان ندارد.

و در آخرت به این جهت معروف هستند که خداوند فرمود: «یوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ یسْعَی نُورُهُمْ بَینَ أَیدِیهِمْ وَبِأَیمَانِهِمْ بُشْرَاکُمْ الْیوْمَ جَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ*یوْمَ یقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ لِلَّذِینَ آمَنُوا انْظُرُونَا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قِیلَ ارْجِعُوا وَرَاءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَینَهُمْ بِسُورٍ»(1183)

یعنی: «روزی که مردان و زنان مؤمن را می بینی که نور ایشان در جلو و طرف راست ایشان می رود، امروز به شما بشارت بهشت باد که در زیر آن نهرها جاری است و در آن جاودانند، و این رستگاری بزرگ است، روزی که مردان و زنان منافق به کسانی که ایمان آورده اند می گویند به ما بنگرید تا قبسی از نور شما را بگیریم، به ایشان می گویند: به پشت سر برگردید و نوری بجویید، پس بین ایشان دیواری حایل می شود...» بلکه در همه مواقف برای نجات شیعیان معروفید، به واسطه این که خداوند بر شما منت گذاشته است.

به معنای مجد است و آن بلندی شأن به درجه ای است که نمی توان به آن دست پیدا کرد و در «و مجدتم کرمه» بیان شد. و فرق بین علو و رفعت این است که علو به معنای نفی مرتبه ای بالاتر از رتبه ایشان است و رفعت به اعتبار این است که مرتبه ایشان بالاتر از همه مراتب است.

پس مراد این است که خداوند شما را از مرتبه ای از امکان آفرید که بالاتر از آن مرتبه ای نیست مگر مرتبه ربوبیت که خداوند برای خویش برگزید و ممکنات در آن حظی ندارند، چه این که خداوند شما را از نور ذات خود آفرید، چنان که اخبار آن بارها بیان شد و آنها را دوباره نمی آوریم و انبیاء و مرسلین را از پایین تر از آن مرتبه آفرید و لذا در فطرت هیچ یک از خلایق همتای ایشان نیست و «با» در «بکم» برای تعدیه است، زیرا «بلغ» بدون بردن به باب تفعیل متعدی نمی شود و مفعول نمی گردد. مثل «بلّغه مناه» و یا بدون «با» مثل «بلغ بکم» متعدی نمی شود، این در جایی که مفعول وی «مبلغ» بفتح لام باشد ولی اگر مفعول وی «مبلغ الیه» باشد متعدی بنفسه و به «الی» و به غیر آن می شود.

این احتمال که معنا «بلغ اللَّه سبب غیرکم الی هذه المرتبه» یعنی: «خداند به سبب شما دیگران را به این مرتبه برساند» باشد، با عبارت سازگاری ندارد، چه این که هیچ کس به این مرتبه نمی رسد مگر آل محمدعلیهم السلام لذا خداوند چه کسانی را به واسطه آل محمدعلیهم السلام به آن مقام بالا برد چه این که انبیاء با شیعیان مشارکت دارند.

زیرا فرمود: «وَمَنْ یطِعْ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیهِمْ مِنْ النَّبِیینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ»(1184) لذا شیعه به ایشان ملحق است.

و اما شیعه در کافی(1185) از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمود: «مؤمنان دو دسته اند: مؤمنی که فی اللَّه است و شروطی که خداوند شرط کرده مراعات می کند، چنین مؤمنی با پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحین است. و ایشان خوب رفیقی اند، چنین مؤمن شفاعت می کند و شفاعت نمی شود این مؤمن با پیامبران است، چنان که مقتضای آیه بود، بنابراین آن کس که به واسطه ائمه علیهم السلام به آن مرتبه می رسد کیست؟

این که فرمود:«لا یلحقه لاحق» یعنی هیچ کس با شما مشارکت ندارد، نه می تواندبه شما لاحق شود نه از شما سبقت بگیرد، چنانکه فرمود:«لا یفوقه فاثق» چه این که بالاتر ازآن منزلتی نیست.

دستور خدا از آن درخت استفاده می کنند و برخی از آن را تنها پیامبر و علی و فاطمه و حسن و حسین بعد از اطعام مسکین و یتیم و اسیر می توانستند بخورند. به طوری که بعداً گرسنگی و تشنگی و رنج و سختی را احساس ننمودند، و آن درخت از بین دیگر درختان جدا بود، چه این که هر درختی دارای یک میوه بود ولی میوه این درخت و نوع آن گوناگون بود. هم گندم می داد و هم انگور و انجیر و عناب و دیگر انواع حاصلات و میوه ها و غذاها و لذا گویندگان درباره این درخت اختلاف کرده اند و هرکس چیزی را حکایت کرد. برخی آن را گندم و برخی مو و برخی عناب دانستند. این درختی است که هرکس به اذن خدا از آن بخورد دانش پیشینیان و مردم آینده را بدون آموختن می فهمد. و هرکس بدون اذن خدا بخورد به مراد نمی رسد و پروردگارش را عصیان کرده است.»

و در عیون(1188) به اسنادش به عبدالسلام بن صالح هروی روایت کرده که گفت: «به امام رضاعلیه السلام گفتم: ای فرزند پیامبر خدا، درباره درختی که آدم و حوا از آن خوردند به من خبر ده، آن درخت چه بوده است؟ چه این که مردم درباره آن اختلاف کرده اند، عده ای روایت می کنند که آن درخت گندم بوده و عده ای آن را درخت مو و عده ای آن را درخت حسد می دانند؟

فرمود: همه آنها درست است.

پرسیدم: پس چگونه این سخنان گوناگون به یک مطلب بر می گردند؟

فرمود: ای اباصلت! درخت بهشت چند نوع میوه می آورد، آن درخت گندم بوده و در عین حال انگور هم می آورد، درخت بهشت

همانند درخت دنیا نیست، چون خداوند آدم را به سجده فرشتگان مفتخر داشت و او را وارد بهشت کرد، با خود اندیشید: آیا خداوند برتر از من کسی را آفرید؟ خداوند از خاطر وی خبر داشت، او را صدا کرد که ای آدم سرت را بالا بگیر و به ساق عرش بنگر، آدم سر را بالا گرفت و به ساق عرش نگریست. در آن چنین نوشته دید: «لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه علی بن ابیطالب امیرالمؤمنین و زوجه فاطمه سیده نساء العالمین و الحسن و الحسین سید الشباب اهل الجنّه»

آدم پرسید: پروردگارا! این ها کیانند؟

خداوند فرمود: ایشان فرزندان تو هستند و ایشان بهتر از تو و همه مخلوقاتم هستند و اگر ایشان نبودند تو را نمی آفریدم و بهشت و دوزخ و آسمان و زمین را خلق نمی نمودم. مبادا با چشم رشک بر ایشان بنگری، چه این که تو را از جوار خود بیرون می کنم، لیکن آدم با دیده رشک به ایشان نگریست و منزلت ایشان را آرزو کرد و لذا شیطان بر او مسلط شد تا این که از درختی که خداوند نهی کرد خورد و بر حوا شیطان را مسلط کرد، چه این که با چشم حسد به فاطمه نگریست به طوری که از درخت خورد، چنان که آدم خورد، لذا خداوند آنها را از بهشت راند و از جوار خود ایشان را به زمین فرستاد...»

ظاهر این دو روایت این است که مراد از «شجره» امانتی است که خداوند بر آسمان ها و زمین و کوه ها فرستاد و ایشان از حمل آن سر باز زدند ولی آدم آرزوی آن را کرد و لذا آرزوی

آن علت ابتلای آدم گردید تا از درخت بخورد، درختی که از بین درختان بهشت همه میوه ها را می آورد.

این که فرمود: «و لا یطمع فی ادراکه طامع» جمله ای است که برای نهی از طمع به آن مقام انشاء شده است و این عبارت از ولایت کلیه است که لابشرط است و هر موجودی مظهر شأنی و مرتبه ای از شؤون و مراتب وی می باشد و در هریک از ذرات عالم وجود، آیه ای از آن وجود دارد که مصدر همه مراتب آن است و این سرّ آل محمدصلی الله علیه وآله در موجود و وجود و سایه ای است که خداوند را سجده می کند و خداوند به همه موجودات از فرشتگان مقرب و پیامبران و صدیقان و شهدا و عالم و جاهل و غیره جلالت امر و عظمت و اهمیت و دیگر فضائل ایشان را شناساند، این شناسانیدن تکوینی است که مصحح و مجوز این است که بتوانند به طور تشریع در عالم ذر ایشان را بشناسند. و در این دنیا نیز به معرفت ایشان نائل گردند وگرنه کسی که خداوند در وی قابلیت ابراز شناخت قرار نداده چگونه خدای عادل حکیم از وی توقع شناخت ایشان را دارد در حالی که خود فرمود: «لَا یکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا»(1189) و لذا فرمود: «وَهَدَینَاهُ النَّجْدَینِ»(1190) و فرمود: «لَا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنْ الغَی فَمَنْ یکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدْ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَی لَا انفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ»(1191) و نیز دیگر آیاتی که قبلاً بیان شد.

و دلالت آیات یاد شده را نیز در آنجا بیان کردیم که در هر نفسی نور و ظلمت وجود دارد

تا حقیقت اختیار در آن پیاده شود، که در «و قاده الامم و عناصر الابرار و دعائم الاخیار و ارکان البلاد» و دیگر فقرات آمده است تا حجت بر همه تمام شود و هرکس هلاک شود با بینه باشد و هرکس هدایت شود از راه بینه باشد. پس انکار ایشان با یقین به فضیلت و امامت و حقانیت باشد و هرکس در شناخت حق ایشان کوتاهی کند و خود را از رساندن به امامت ایشان محروم کند، با کوتاهی و تقصیر است و نه با قصور.

البته این فقره ممکن است انشایی نباشد و برای اخبار باشد. و مراد از آن خبر دادن از عدم امکان رسیدن به مرتبه آل محمدعلیهم السلام است تا دیگران را مأیوس ساخته و طمع ایشان را ببرد.

پس این که فرمود: «حتی لا یبقی ملک مقرب» بیان برای علت عدم طمع ایشان است «و ملک مقرب» اشاره به فرشتگان کروبی و روحانی یعنی عقول کلیه و نفوس کلیه است که مظاهر اسماء هستند و در «و لا نبی مرسل و لا صدیق» صدیق به معنای کسی است که افعالش، اقوالش را تصدیق نمایند «و لا شهید و لا عالم و لا جاهل و لا دنی و لا فاضل» یعنی کسانی که از درجه انسانیت پایین ترند و کسانی که پایین تر نیستند «و لا مؤمن صالح و لا فاجر طالح» کسانی که موالات با والیان امر دارند که خداوند ایشان را ولایت داده است.

«و لا جبّار عنید» کسانی که ادعای الوهیت کرده اند «و لا شیطان مرید» یعنی افرادی از جنیان که مؤمن نیستند.

«و لا خلق فیما بین ذلک شهید» یعنی کسانی که به

عالم شهادت تنزل کرده اند و غیر از این انواع سه گانه: فرشته و جن و انسند، یعنی دیگر موجودات.

از انس و جن و فرشته باشند عقل ندارند چگونه خداوند عادل حکیم بر ایشان ولایت خود را عرضه می دارد چه برسد به این که ایشان را به آنها معرفی نماید.

پاسخ این است که مقتضای آیات و اخبار بلکه مقتضای عقل این است که هر موجودی به اندازه مرتبه خود وظیفه و تکلیفی دارد، لذا ایمان و کفر و طاعت و معصیت در وی به این لحاظ متصور است، چنانکه خدای - تعالی - فرمود: «أَلَمْ تَرَی أَنَّ اللَّهَ یسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالطَّیرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یفْعَلُونَ»(1192) یعنی «آیا ندیده اید که خداوند کسانی را که در آسمان ها و زمین هستند و پرندگان صف کشیده تسبیح او را می کنند، هریک نماز و تسبیح خود را می داند و خدا به آنچه انجام می دهند داناست.»

و فرمود: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِیهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَی ءٍ إِلَّا یسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَکِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ»(1193) یعنی: «آسمان های هفت گانه و زمین و کسانی که در آن هستند او را تسبیح می کنند و هیچ چیزی نیست جز این که به حمد او تسبیح می کند ولیکن تسبیح ایشان را نمی فهمید.» و غیر این آیات.

و اخبار عرضه ولایت بر همه اشیاء حتی بر جمادات نیز در این باب خوب است، چه این که عرضه کردن ولایت بر موجودی که قدرت بر رد و انکار و پذیرش ندارد، بیهوده است و از حکیم صادر نمی شود به ویژه این که بعد از نپذیرفتن بخواهد آن را عقوبت کند و به شوره زار تبدیل کند و یا تلخش بنماید، و غیر این عقوبت ها که مفاد اخبار عرض ولایت

است.

دلیل عقل در اینجا این است که هر موجودی مظهر اسمی از اسماء الهی و یا مرتبه ای از اسم یا شأنی از یک اسم و یا دو مرتبه و یا دو شأن یا بیشتر از یک اسم و یا از اسماء متعدد می باشد و هرکدام مراتبی متعدد دارند تا به پروردگار نوعشان برسد و بر وزان هر مرتبه ای ایمان و کفر و طاعت و معصیت و ثواب و عقابی وجود دارد. آیا آیه شریفه «أَوَلَمْ یرَوْا إِلَی مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَی ءٍ یتَفَیأُ ظِلَالُهُ عَنْ الْیمِینِ وَالشَّمَائِلِ سُجَّداً للَّهِ ِ وَهُمْ دَاخِرُونَ *وَللَّهِ ِ یسْجُدُ مَا فِی السَّمَوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ مِنْ دَابَّهٍ وَالْمَلَائِکَهُ وَهُمْ لَا یسْتَکْبِرُونَ»(1194)

الله علیه وآله داده و نشانه وصی بعد از آن حضرت است.

پرسیدم: فدایت شوم، این چگونه علامتی از رسول خدا صلی الله علیه وآله و وصی بعد از اوست، فرمود: آن شبی که جدم در رحم قرار گرفت، از عالم غیبی کاسه ای نوشیدنی برای او آوردند، آن شربت از آب رقیق تر و از سرشیر نرم تر و از عسل شیرین تر و از یخ سردتر و از شیر سفیدتر بود، پدرش را نوشانید و به او فرمان داد تا درآمیزد، برخاست و درآمیخت و جد من در رحم قرار گرفت.

و آن شبی که پدرم در رحم قرار گرفت نیز کسی شربتی نظیر همان شربتی که پدر جدم نوشیده بود برای جدم آوردند، وی آن شربت را نوشید و همان دستور را داد و پدرم در رحم قرار گرفت، و آن شبی که من در رحم قرار گرفتم، چنین شربتی برای پدرم آوردند او نوشید و به او همان دستور را دادند، او برخاست و درآمیخت و من در رحم قرار گرفتم.

و زمانی که فرزندم در رحم قرار گرفت، کسی آمد و همانطور که برای آنها آورده بودند برای من نیز آوردند و من به قضای الهی در حالی که خوشحال بودم که خداوند به من فرزندی عنایت می کند، بلند شدم و درآمیختم و این فرزندم در رحم قرار گرفت. او را دریابید و به خدا قسم او امام شما بعد از من است و نطفه امام این گونه در رحم قرار می گیرد که تو را خبر دادم.

هنگامی که نطفه چهار ماه در رحم قرار گرفت و روح در آن دمیده شد خدای - تعالی - فرشته ای به

نام «حیوان» را می فرستد تا بر بازوی راست او بنویسد: «وَتَمَّتْ کَلِمَهُ رَبِّکَ صِدْقاً وَعَدْلاً لَا مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ»(1196) و هنگامی که از شکم مادرش بیرون می آید، دست خود را بر زمین می گذارد و سر خویش را به طرف آسمان می نماید، علت این که دستانش را بر زمین می گذارد این است که وی همه دانش هایی که خداوند از آسمان به زمین می فرستد را می گیرد.

و علت بالا بردن سرش به طرف آسمان این است که منادی از بطنان عرش ندا از طرف رب العزه از افق اعلی نام او و پدرش را ندا می کند و می گوید: ای فلانی پسر فلانی، استوار باش، استوار می گردی به خاطر آفرینش عظیمی که انجام دادم. چه این که تو برگزیده از خلایق منی و جایگاه سرّ و صندوقچه علم من هستی و امین من بر وحی خلیفه ام بر زمین هستی، رحمت خود را برای تو و دوستان تو واجب کردم و بهشتم را به تو بخشیدم و تو را به جوار خویش فرود آوردم.

به عزّت و جلالم سوگند هرکس با تو دشمنی کند او را به عذابی دردناک عذاب کنم. اگرچه در دنیا بر او وسعت در رزق داده باشم، هنگامی که صدای آن منادی پایان یافت، آن فرزند پاسخ می دهد و در این حال دستان خود را به سوی آسمان بلند می کند و می گوید: «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِکَهُ وَأُوْلُوا الْعِلْمِ قَائِماً بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(1197) فرمود: «هنگامی که چنین فرمود، خداوند به او علم اولین و آخرین را عطا می کند و لایق زیاده شدن روح در شب قدر می شود.

پرسیدم: فدایت

شوم آیا مراد از روح جبرئیل است؟

پاسخ فرمود: روح بزرگ تر از جبرئیل است، جبرئیل از فرشتگان است و روح خلقتی بزرگ تر از فرشتگان علیهم السلام است. آیا خداوند نمی فرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِکَهُ وَالرُّوحُ»(1198) یعنی: «خداوند فرشتگان و روح را می فرستد» و در همان کتاب(1199) به اسناد دیگر از ابوبصیر همانند آن روایت شده است و نیز اخبار دیگری(1200)(1201) آمده که هرکس خواهد به آن مراجعه کند.

به محمد بن حکیم آمده که «گفت: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: معرفت را چه کسی می دهد؟

پاسخ فرمود: خداوند؛ و بندگان در آن دستی ندارند.»

و در آن اخبار دیگری(1204) از امام صادق علیه السلام در ضمن سخن حق - تعالی - آمده است که فرمود: «وَمَا کَانَ اللَّهُ لِیضِلَّ قَوْماً بَعْدَ إِذْ هَدَاهُمْ حَتَّی یبَینَ لَهُمْ مَا یتَّقُونَ إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَی ءٍ عَلِیمٌ»(1205) یعنی: «خداوند قومی را بعد از هدایت گمراه نمی کند مگر این که قبلاً برای ایشان بیان کرده که از چه چیز باید بپرهیزند.»

فرمود: مراد این است که به ایشان می شناساند که چه چیزی ایشان را خشنود می سازد و به خشم می آورد، و خداوند فرمود: «فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا»(1206) حضرت فرمود: برای نفوس روشن نمود که چه چیز را باید انجام دهند و از چه چیز باید دست بردارند، و فرمود: «إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً»(1207) حضرت فرمود: به او فهماندیم، او می گیرد و یا ترک می کند و فرمود: «وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَینَاهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَی عَلَی الْهُدَی»(1208) حضرت فرمود: به ایشان فهماندیم لیکن ایشان کوری را بر هدایت و بینایی ترجیح دادند در حالی که می دانستند.» و در روایتی آمده: «برای ایشان بیان کردیم»

بعد از ا ندیشه در این اخبار آنها را در این مطلب صریح می یابی که مبادی و علل خلق که همان حقیقت ولایت و حقیقت شیطنت است در مردم مکنون است تا اختیار در ایشان کامل شود والا تکلیف مردم صحیح نیست.

فدای محبوب می کند، ولی در اینجا نمی توان این کلمات را بر ظاهرش حمل کرد، دلیل آن دو امر است:

امر اول: محبوب ترین انسان جان خود اوست لذا خداوند فرمود: «وَلَا یرْغَبُوا بِأَنفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ»(1209) ولی در این فقره نیامده، البته در فقرات بعدی آمده است.

امر دوم: ائمه علیهم السلام نسبت به فرزندان خویش این کلمه را به خاطر دوستی به کار برده اند، چنان که روایت کافی(1210) به اسنادش به صفوان جمال آمده است: «از امام صادق علیه السلام پرسیدم که صاحب این امر (امامت) کیست؟

فرمود: صاحب این امر سرگرمی ندارد و بازی نمی کند، در این هنگام ابوالحسن موسی علیه السلام که کودکی بود آمد و بزغاله ای مکی داشت به او می فرمود: برای پروردگارت سجده کن. حضرت امام صادق علیه السلام او را گرفت و به خود چسبانید و فرمود: پدر و مادرم فدای کسی که بازی نمی کند و سرگرمی ندارد.»

و این مطلب در فقره «و موضع الرساله» از امام باقرعلیه السلام(1211) در حق حضرت قائم - عجّل اللَّه فرجه - آمده است، چه آن که فرمود: «پدر و مادرم فدای کسی که نام مرا دارد و ملقب به کنیه من است، هفتم بعد از من است.» و هرکس اخبار را در این باره تتبع کند، خبرهای زیادی را در این باره می بیند، این گونه تعبیر گرچه بزرگداشت محبوب است اما سبک کردن امامانی مثل امام سجاد و امام باقر علیهما السلام است.

به نظر من معنای ترکیبی این کلمه مورد نظر نیست بلکه اصطلاحی است که در مورد محبت به کار می رود.

و یا گفته شود و توجیه گردد که مراد از پدر مرتبه عقل و مادر مرتبه نفس است و مراد

از آن کس که فدایش می شوند، حقیقت او باشد، لذا حقیقت امام فوق عالم عقل و عالم نفس است، خواه از خود او و خواه از امام لاحق و خواه از امام سابق باشد.

و خلاصه این فقره «بابی انتم و امی...» اشاره به آیه شریفه: «قُلْ إِنْ کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَاؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَهٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیکُمْ مِنْ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یأْتِی اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ»(1212) یعنی: «بگو اگر پدران و مادران و برادران و همسران و فامیل های شما و اموالی که به دست آورده و تجارتی که از کسادی آن بیمناکید و خانه هایی که مورد پسند شماست از خدا و رسول خدا و جهاد در راه خدا محبوب تر است، پس صبر کنید تا دستور خدا شما را بگیرد، و خدا گروه فاسق را راهنمایی نمی کند.»

یعنی بعد از این که خداوند فطرت تو را از اضافه فطرت ما آفریده و به تو نعمت هایی داده که تو را در دنیا و آخرت بی نیاز می کند، یعنی به تو سر محمد و آل طاهرین او که هرگز از بین نمی رود و فانی نمی شود و تا ابد سودمند است داده پس شایسته است که امور فانی را در امور همیشگی خرج کنی و فدا نمایی، چه این که سرّ وجه اللَّه است که همه اشیاء جز آن از بین نمی رود.

و لذا در حدیث(1213) وارد شده که «هیچکس مزه ایمان دائمی را نمی چشد مگر این که در خدا دوست بدارد و به خاطر خدا کینه نماید.

و ممکن است حکمت ترک نفس (یعنی نفرمود: بنفسی) در این فقره

و آوردن آن در فقره های بعدی آگاهی بر این باشد که نمی توان به حقیقت ایمان رسید مگر به تدریج به این که آرام آرام علاقه ها را کناری نهد، یعنی ابتدا از امور آسان بگذرد و سپس بالاتر رود تا به دادن جان برسد که انسان هیچ چیز را نمی خواهد مگر برای خودش، لذا با ترک تدریجی هواها شروع کند تا آرام آرام ترک خود نفس هم آسان شود و نفس را در راه رضایت خدا و رسول و خلفایش علیهم السلام وقف کند.

خدایا به حق ائمه علیهم السلام چنین مرحله ای را روزی ما گردان.

پس مراد از فقره «بابی انتم و امی...» این است که شما محبوب ترین اشیاء در نزد من هستید و حجاب من شده اند تا توجه به غیر از شما نداشته و دلم سلیم شده و در آن احدی جز شما نباشد، و لذا در مقام شهادت به «اشهد» از باب افعال تعبیر کرده است.

وگرنه خدا و رسول و ائمه علیهم السلام خود شهداء بوده اند ولو دل شهادت ندهد، پس مراد این است که من از فسق که عبارت از خالی بودن دل از ائمه علیهم السلام است رهایی پیدا کردم، چنان که مفاد آیه بود. و همه حجاب هایی که حاجب بین اسم اللَّه - که خداوند در من به ودیعت گذاشته و اسم اللَّه سرّ شماست که خداوند به من منت بخشیده - و بین من شده برداشتم. و وجود خود را از همه اضافات پاک کردم و مطهر نمودم. به هنگامی که به این مرتبه رسیدم شما شاهد و مشهود و مؤمن و مورد ایمانید.

چه این که «أن» به اسم و خبر تأویل به مصدر می رود و در فقره «و ابواب الایمان» حقیقت ایمان بیان شد به این که تسلیم همه نعمت هایی که خدا به عبد داده به مولی ایمان است، مولی همان است که باید به او ایمان داشت. با این اعتقاد که چنین مولایی همه نوع تصرفات وی بر مصلحت عبد است و در معامله امین می باشد. بنابراین معنا همین می شود که اکنون بیان کردیم، چه این که تسلیم جز بعد از وصول به اسم خدا که مکنون در همه نفوس است یعنی سرّ آل محمد ممکن نمی شود.

و مراد از «بما آمنتم به» همه مراتب و شؤون باطنی و ظاهری اسم اللَّه یعنی انبیاء و مرسلین و بندگان شایسته خدا و فرشتگان مقرب و همه عبادت های معنوی و صوری است.

و مراد از «کافر بعدوکم و بما کفرتم به» همه مراتب طاغوت و شؤون آن از قبیل مشرکان و کافران و منافقان و همه معاصی و منکرات است، چنان که قبلاً بیان شد. و در آینده در فقره «ان ذکر الخیر کنتم اوله...» می آید.

شناخت دین خود مقصر نیستید خوش آمدید. قسم به جان خودم که چنین معرفتی بر همه زنان و مردان مؤمن لازم و واجب است. آنگاه فرمود: ای سلمان و ای جندب!

گفتیم: جانم ای امیرالمؤمنین!

فرمود: ایمان هیچکس بدون شناخت من کامل نمی شود مگر این که مرا به نورانیت بشناسد. هنگامی که به چنین شناختی نائل آمدند خداوند دلش را با ایمان آزموده و سینه اش را برای اسلام منشرح کرده و شناسا و دیده ور شده و هرکس از شناخت چنین معرفتی قاصر باشد شک کننده و مرتاب است.

ای سلمان و ای جندب!

گفتیم: ای امیرمؤمنان! جان!

فرمود: شناخت من به نورانیت معرفت خدای - عزّوجل - است و شناخت خدا معرفت و شناخت من به نورانیت است و این دین خالص است که خداوند فرمود: «وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ وَیقِیمُوا الصَّلَاهَ وَیؤْتُوا الزَّکَاهَ وَذَلِکَ دِینُ الْقَیمَهِ»(1215) یعنی: «ایشان جز به عبادت خدا دستور داده نشده اند، به گونه ای که عبادت ایشان مخلصانه بوده و دین تنها از خدا باشد، و خود مستقیم باشند و نماز بر پای دارند و زکات بدهند، این دین درست است.»

و فرمود: «و ما امروا» یعنی دستور داده نشده مگر به نبوت محمدصلی الله علیه وآله «و له الدین» یعنی این دین حنیف و مستقیم محمدیه، سمحه و سبک است و «یقیموا الصلوه» یعنی هرکس ولایت را برپا دارد نماز را برپا داشته و بر پا داشتن ولایت ما دشوار است و جز فرشته مقرب و یا پیامبر مرسل و یا بنده ای که دلش با ایمان آزموده شده نمی تواند آن را به دوش کشد، هنگامی که فرشته مقرب نباشد نمی تواند آن

را حمل کند، و پیامبری اگر مرسل نباشد توانا بر حمل آن نیست، و مؤمن اگر آزمایش نشده باشد قادر بر حمل آن نیست. پرسیدم: ای امیرالمؤمنین، مؤمن کیست؟ انتهای ایمان و تعریف او چیست تا مؤمن را بشناسیم؟ پاسخ فرمود: ای اباعبداللَّه! گفتم: جانم ای برادر رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: مؤمن آزمایش شده کسی است که هر امری از ما به او می رسد دلش برای پذیرش آن توسعه می یابد و شرح صدر پیدا می کند و شک و شبهه ای در او پیدا نمی شود.

بدان ای ابوذر من بنده خدای - عزّوجل - و خلیفه او بر بندگانش هستم، ما را رب قرار ندهید و در فضیلت ما آنچه خواستید بگویید، چه این که شما نمی توانید کنه و نهایت ما را بشناسید زیرا که خدای - تعالی - به ما آنچه را گویندگان و وصف کنندگان شما می گویند و یا بر دل شما عبور می کند بیشتر و بزرگ تر داده است.

هنگامی که شما ما را این گونه شناختید در این صورت مؤمنید.

سلمان گفت: من گفتم: ای برادر رسول خداصلی الله علیه وآله! آیا کسی که نماز را بر پای داشت ولایت شما را برپا داشته است؟ فرمود: آری ای سلمان، تصدیق مطلب یاد شده را خداوند کرده و فرموده: «وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصَّلَاهِ وَإِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِینَ»(1216) یعنی: «از شکیبایی و نماز کمک گیرید، چه این که نماز جز بر خاشعان سخت و دشوار است». «صبر» رسول خدا صلی الله علیه وآله و «صلوه» بر پا داشتن ولایت من است و فرمود: «و انها لکبیره» و نفرمود: «و انهما لکبیره» یعنی ضمیر مفرد آورد و ضمیر

تثنیه نیاورد، چه این که حمل ولایت سخت و دشوار است مگر برای خاشعین و خاشعین شیعه دیده ورند، چه این که اهل آرا و گفتگو از قبیل مرجئه و قدریه و خوارج و دیگران مثل ناصبی ها اقرار به پیامبرصلی الله علیه وآله دارند و اختلافی در آن ندارند ولی در ولایت من اختلاف دارند و آن را انکار کرده و جز اندکی ولایت را رد می کنند، و این عده همان هایی هستند که خداوند در آیه شریفه وصف آنها کرده است که «انها لکبیره الاعلی الخاشعین» و در جای دیگر درباره نبوت حضرت محمدصلی الله علیه وآله و در ولایت من فرمود: «وَ بِئْرٍ مُعَطَّلَهٍ وَ قَصْرٍ مَشِیدٍ» یعنی:

ی: «چاهی که از آن استفاده نمی شود و قصری که زینت شده است» مراد از قصر محمدصلی الله علیه وآله و مراد از «بئر معطله» ولایت من است که ایشان آن را تعطیل کرده اند. هرکس به ولایت من اقرار نکرده باشد، به نبوت حضرت محمدصلی الله علیه وآله اقرار نکرده، جز این که این دو با همدیگر همراهند. چه این که پیامبر نبی مرسل است و او امام خلق می باشد و علی بعد از او امام خلق و وصی محمدصلی الله علیه وآله است چنانکه پیامبر به او فرمود: «أنت منی بمنزله هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی» یعنی: «منزلت تو به نزد من همانند منزلت هارون از موسی است جز این که بعد از من پیامبری نمی آید.» ابتدای ما محمد و وسط ما محمد و آخر ما محمد است، هرکس معرفت مرا کامل کند بر دین درست و قیم است. چنان که خدای - تعالی

- فرمود: «وَذَلِکَ دِینُ الْقَیمَهِ» و به توفیق و یاری خدا این مطلب را روشن خواهم کرد.

ای سلمان و ای جندب! گفتیم: جانم ای امیرالمؤمنین! درود خدا بر تو باد!

فرمود: من و محمد نوری یگانه از نور خدای - عزوجل - بودیم، خدای - تعالی - به آن نور فرمان داد تا شکافته شود، به یک نصف آن فرمود: محمد شو وبه نصف دیگر فرمود: علی شو!

و لذا پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «علی منی و أنا من علی و لا یؤدی عنی إلا علی»

این جمله را هنگامی فرموده بود که ابوبکر را با سوره «برائت» به سوی مکه فرستاده بود، جبرئیل فرود آمد و گفت: این محمد! پیامبر پاسخ داد: لبّیک (جانم)، گفت: خداوند به تو فرمان می دهد که آن سوره را تو یا کسی که از توست باید به مشرکان برساند، لذا مرا فرستاد تا ابوبکر را برگردانم. من او را بازگردانیدم. ابوبکر ناراحت شد و گفت: ای رسول خدا! آیا درباره من آیه ای نازل شده است، فرمود: خیر ولیکن سوره را جز من و یا علی نمی تواند به مشرکان برساند. ای سلمان و ای جندب! پاسخ دادیم: جانم ای برادر رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: کسی که نمی تواند نامه ای را از رسول خدا صلی الله علیه وآله برساند چگونه شایسته امامت است؟

ای سلمان و ای جندب! من و رسول خدا یک نور بودیم، محمدصلی الله علیه وآله رسول و پیامبر خدا گردید و من وصی مورد رضایت خدا شدم و محمد گویا و من ساکت شدم و در هر عصری باید ناطق و صامتی باشد.

ای سلمان محمد منذر شد و من

هادی، و لذا خدا فرمود: «إِنَّمَا أَنْتَ مُنذِرٌ وَلِکُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»(1217) رسول خداصلی الله علیه وآله منذر و من هادی هستم، «اللَّهُ یعْلَمُ مَا تَحْمِلُ کُلُّ أُنثَی وَمَا تَغِیضُ الْأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَکُلُّ شَی ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ*عَالِمُ الْغَیبِ وَالشَّهَادَهِ الْکَبِیرُ الْمُتَعَالِی * سَوَاءٌ مِنْکُمْ مَنْ أَسَرَّ الْقَوْلَ وَمَنْ جَهَرَ بِهِ وَمَنْ هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّیلِ وَسَارِبٌ بِالنَّهَارِ* لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَینِ یدَیهِ وَمِنْ خَلْفِهِ یحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ»(1218) یعنی: «خدا می داند که هر زنی چه در شکم دارد، و در ارحام چه کم می شود و چه زیاد، خداوند دانای پنهان و آشکار و بزرگ و برتر است. خواه کسی از شما سخن را پنهان بدارد و یا آشکار کند و هرکس در شب پنهان کاری کند و در روز برود او دارای فرشتگانی است که در پیش رو و در پشت سرند که او را از فرمان خدا پاسداری می کنند.

آنگاه دست بر دست زد و فرمود: محمدصلی الله علیه وآله صاحب جمع و من صاحب نشر گردیدم و محمدصلی الله علیه وآله صاحب بهشت و من صاحب آتش گردیدم. به آتش می گویم این را بگیر و آن را رها کن و محمدصلی الله علیه وآله امیر رجفه (زلزله) شده و من امیر هدّه (سقوط) و من صاحب لوح محفوظم که خداوند علم آن را به من الهام کرد. بله ای سلمان و ای جندب! و محمد «یس * وَالْقُرْآنِ الْحَکِیمِ » و «ن وَالْقَلَمِ» و «طه * مَا أَنْزَلْنَا عَلَیکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَی» صاحب دلالت ها شد و من صاحب معجزات و آیات گردیدم و محمد خاتم پیامبران و من خاتم اوصیاء و صراط مستقیم و نبأ عظیم شدم

که در آن اختلاف دارند. هیچکس اختلافی جز در ولایت من نکرده است، و محمد صاحب دعوت گردیده و من صاحب شمشیر و محمدصلی الله علیه وآله پیامبر مرسل و من صاحب امر پیامبرصلی الله علیه وآله هستم.

خداوند فرمود: «یلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَی مَنْ یشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ»(1219) این روح خداست و تنها بر فرشته مقرب و یا بر پیامبر مرسل و یا وصی منتجب القا می کند. خداوند به هر کس این روح را بدهد، او را از مردم جدا کرده و قدرت به او داده و مردگان را زنده می کند و به گذشته و آینده علم دارد، و در یک لحظه از مشرق به مغرب و از مغرب به مشرق می رود. و از پنهانی ها و دل ها خبر دارد و آنچه در آسمان ها و زمین است را می داند. ای سلمان و ای جندب! و محمدصلی الله علیه وآله «ذکر» شده که خداوند فرمود: «قَدْ أَنزَلَ اللَّهُ إِلَیکُمْ ذِکْراً * رَسُولاً یتْلُو عَلَیکُمْ آیاتِ اللَّهِ»(1220) و به من علم منایا و بلایا و فصل الخطاب داده شده و علم قرآن و آنچه تا روز قیامت خواهد شد در من به ودیعت گذاشته شده است.

و محمدصلی الله علیه وآله حجت را برای مردم اقامه کرده و من حجت خدا هستم، خداوند برای من چیزی قرار داد که برای هیچیک از اولین و آخرین از پیامبر مرسل و فرشته مقرب قرار نداد. ای سلمان و ای جندب!

پاسخ دادیم: جانم ای امیرمؤمنان! فرمود: من به فرمان خدا نوح را در کشتی حمل کردم و من کسی هستم که یونس را از شکم ماهی بیرون آوردم و من به اذن

خدا موسی بن عمران را از دریا عبور دادم. من کسی هستم که به دستور خدا ابراهیم را از آتش بیرون آوردم، من کسی هستم که نهرهای آن را جاری کردم و چشمه های آن را پر آب نمودم و درختان آن را کاشتم.

من عذاب یوم الظله هستم، من ندا دهنده از نزدیکم که جن و انس آن را در می یابند و عده ای آن را می فهمند.

من به همه ستمگران و منافقان با زبان ها خودشان به ایشان می شنوانم!

من خضر عالم موسی هستم و من معلم سلیمان بن داودم و من ذوالقرنین و قدرت خدای - عزّوجل - هستم. ای سلمان و ای جندب! من محمدم و محمد من است، من از محمد و محمد از من است. خداوند فرمود: «مَرَجَ الْبَحْرَینِ یلْتَقِیانِ*بَینَهُمَا بَرْزَخٌ لَا یبْغِیانِ»(1221)

ای سلمان و ای جندب! مرده ما نمرده و غایب ما غایب نشده و کشته شدگان ما کشته نشده اند.

ای سلمان و ای جندب! پاسخ دادیم: جانم - صلوات بر شما -

فرمود: من امیر هر مؤمن و مؤمنه ام، همه کسانی که در گذشته اند و باقی اند، من مؤید به روح القدسم من بنده ای از بندگان خدایم ما را ارباب ننامید و در فضیلت ما هرچه خواهید بگویید، چه این که به کنه فضیلت ما نخواهید رسید، بلکه به عشری از معشار آن نخواهید رسید، چه این که ما آیات و دلائل و حجج و خلفا و امناء و ائمه خدایم و ما وجه اللَّه و عین اللَّه و لسان اللَّه هستیم، خداوند به واسطه ما بندگانش را عذاب نمی کند و به ما ثواب می دهد و از بین مردم ما را پاکیزه کرد و اختیار و

انتخاب نمود، اگر کسی بپرسد: چرا و چگونه و در چه جهت کفر ورزیده و مشرک شده است. چه این که از خدا حساب نمی کشند بلکه از مردم می پرسند. ای سلمان و ای جندب! گفتیم: بله ای امیرالمؤمنین - صلوات اللَّه علیک -

فرمود: هرکس به مطالب گفته شده ایمان آورد و به آنچه بیان و تفسیر و شرح و توضیح دادم و روشن نمودم و برهان آوردم تصدیق کند مؤمنی است که خداوند دلش را به ایمان آزموده و سینه اش را برای اسلام منشرح کرده و او دانا و دیده وری است که بالغ شده و کامل گردیده و هرکس شک نماید و عناد بورزد و منکر گردد و بایستد و متحیر شود و در شک شود مقصر و ناصبی است.

ای سلمان و ای جندب! گفتیم: جانم ای امیرالمؤمنین - صلوات اللَّه علیک -

فرمود: من به اذن خدا زنده می کنم و می میرانم و از آنچه می خوریدو در خانه می اندوزید خبر می دهم و به رازهای پوشیده دلتان عالم هستم، ائمه از فرزندان منند، هرگاه دوست داشته باشند ایشان نیز چنین کارهایی می کنند و می دانند. چه این که همه ما یکی هستیم، اول و وسط و آخر ما محمد است. بلکه همه ما محمد هستیم، بین ما و ایشان تفاوت قائل نشوید، هرگاه ما بخواهیم خدا می خواهد و هرگاه از چیزی ناخوشمان آید خداوند نیز بدش می آید، وای بر کسی که فضیلت و ویژگی ها و عطاهای پروردگارمان به ما را انکار کند، چه این که هرکس آنچه را خداوند به ما داده انکار کند قدرت خدا و مشیت خدا در ما را انکار کرده است.

ای سلمان و ای جندب!

پاسخ دادیم: لبّیک ای امیرالمؤمنین - صلوات اللَّه علیک - فرمود: خداوند به ما از این ها بزرگ تر و عظیم تر و بالاتر داده است.

پرسیدیم: ای امیرمؤمنان آن چیز که از این ها عظیم تر و برتر و بالاتر است چیست؟ فرمود: خداوند به ما اسم اعظم را آموخت که اگر بخواهیم آسمان ها و زمین و خورشید و ماه و ستارگان و کوه ها و درختان و چارپایان و دریاها و بهشت و نار را در هم فرو ریزیم و خداوند همه این قدرت ها را با اسم اعظمی که به ما داد عنایت فرمود.

با همه این اوصاف ما می خوریم و می نوشیم و در بازارها راه می رویم و این کارها را به دستور پروردگارمان انجام می دهیم، در حالی که ما بندگانی گرامی به نزد خدا هستیم، کسانی که از سخن خدا پیشی نمی گیرند و به فرمان او کار می کنند و ما را معصوم و مطهر آفریده و بر بسیاری از بندگان مؤمن خود برتری داده است، لذا ما می گوییم: «الْحَمْدُ للَّهِ ِ الَّذِی هَدَانَا لِهَذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِی لَوْلَا أَنْ هَدَانَا اللَّهُ» کلمه عذاب بر کافران یعنی منکران نعمت هایی که خداوند به ما داده حتمی شده است.

ای سلمان و ای جندب! این شناخت من به نورانیت است. این معرفت را بگیر و هدایت شو، چه اینکه هیچ شیعه ای به استبصار و دیده وری نمی رسد مگر این که مرا به نورانیت بشناسد، و هنگامی که شناخت، مستبصر بالغ و کامل می شود. در دریای علم غوطه ور شده و به پایه ای از فضیلت می رسد و بر سرّی از اسرار خدا و خزائن پنهان خدا دست پیدا می کند.» پایان و شما بعد از شرح «یا اهل بیت

النبوه» و دیگر فقرات بر فهم این حدیث توانا هستی. اکنون مطالب بیشتری را تقدیم می نماییم.

بدان که چون عالم امکان فعل خداست و صفات وجوبی خدا نمی تواند در عالم امکان پیاده شود و ظهور نماید، چون وجود و ظهور صفات وجوبی در عالم امکان باعث تناقض می شود، چه این که موجودات این عالم همه ممکنند و آنها وجوب دارند.

لذا اولین موجودی که از حق - تعالی - صادر شد نور محمد است تا در عالم امکان مرآت همه صفاتش گردد، آنگاه آن نور را نصف کرد، یک نصف آینه عالم نبوت و عالم ذکر و عالم جلال و عالم عزت است که در آیه شریفه فرمود: «سُبْحَانَ رَبِّکَ رَبِّ الْعِزَّهِ عَمَّا یصِفُونَ»(1222) و از این عالم به عالم کتاب و قرآن تعبیر می نمایند و نصف دیگر آینه عالم جمال و حمد و عالم ولایت و عالم کتاب مبین و عالم فرقان و عالم اللَّه اسمی است.

سپس این که این، گاه با اله الآله - جل جلاله و عظم شأنه - سنجیده می شود، در این صورت به آن حقیقت محمدیه و حقیقت نبوت می گویند. و دومی به حقیقت علویه و حقیقت ولایت نامیده می شود، پس محمدصلی الله علیه وآله در عالم امکان صورت نور اول و آینه اوست و علی علیه السلام صورت نصف دوم و آینه آن است و هریک مراتبی کلی و مرتبی جزیی دارد. پس هریک از پیامبران علیهم السلام صورتی در مراتب کلیه محمدیه دارند و هریک از اوصیاء صورتی در مراتب کلیه علویه دارند و دیگر مردم صور مراتب جزئیه حقیقت محمدیه هستند. پس پیامبران و اوصیا و رعیت مظاهر حقیقت محمدیه

الهیه اند و در ایشان همه مراتب آن مکنون است یعنی نبوت و ولایت و دیگر اجزای علوی و سفلی از آسمان و زمین و موجودات آنها و در بالا و پایین و بین آنها از فروع حقیقت محمدیه اند، گرچه هریک از اجزای عالم اختصاص به ظهور مرتبه ای از مراتب حقیقت محمدیه دارد، تا آینه آن مرتبه از آن حقیقت شود پس مؤثر در هر موجودی از ابتدا تا همه مراتب و شؤون بخشی از حقیقت محمدیه الهیه و حقیقت نبوت در مرتبه علوی است که سرّ علی علیه السلام است و همین «مثل اعلی» است که خداوند درباره آن فرمود: «وَهُوَ الَّذِی یبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ یعِیدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَیهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَی فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ»(1223)

و این مطلب در «و شهداء دارالفناء و شفعاء دارالبقا» با توضیحات بیشتر بیان شد به آن جا مراجعه کن!

پس مراد از این حدیث و امثال آن که فرمود: «من به اذن خدا کشتی نوح را حمل کردم و من یونس را از شکم ماهی به در آوردم... من قدرت خدا هستم.»

همان صورت علویه الهیه است که خداوند هزاران سال قبل از خلق خلایق آن را آفرید و از اسم خود اسمی برای حضرت علی علیه السلام مشتق نمود و او واسطه خلقت بین خدا و خلقش شد و الّا علی علیه السلام نیز در عرض دیگر مردم است. چه این که همه آنها متأثر بلاواسطه از خدا هستند، چنانکه بیان و برهان آن در شرح «یا اهل بیت النبوه» بیان شد.

در کافی(1224) به اسنادش از ابن سنان روایت شده که گفت: «از امام ابوالحسن رضاعلیه السلام پرسیدم: آیا خداوند قبل از آفرینش خلایق به

خود عارف بود؟

فرمود: آری پرسیدم: آیا خود را می دید و از خود می شنید؟

فرمود: به این ها نیازی نداشت، چه این که خودش از خود نمی پرسید و چیزی نمی خواست، خودش خودش بود، و خودش قدرت نافذ بود. لذا نیازی نداشت که بر خود نامی نهد (از خود بشنود) لیکن برای خویش نام هایی از دیگران برگزید تا او را با آن نام ها بخوانند، چه این که اگر خداوند به اسمی خوانده نشود شناخته نمی شود، پس اولین چیزی را که برای خود اختیار کرد، علی عظیم است، چه این که وی از همه اشیاء بالاتر بود، پس معنای آن اللَّه است و نام او «العلی العظیم» می باشد و این اولین نامش می باشد که بر همه اشیاء علو پیدا کرد.»

و مراد از «شناخت من به نورانیت معرفت خداست و معرفت خدا معرفت من به نورانیت است» معرفت اسم اللَّه است که در همه اشیاء به ودیعت گذاشته شده، و این سر آل محمدصلی الله علیه وآله است، چه این که خداوند به آن شناخته می شود، و اگر این سر نبود خداوند شناخته نمی گردید، چنان که در شرح «و ابواب الایمان» بیان کردیم.

اکنون که حقیقت معرفت معلوم شد، چنین معرفتی از همه اقرار کنندگان به ولایت ممکن نیست، چه این که مبادی و علل کمی مردم در عالم وجود و کیفی آنها در عالم جبلت تفاوت می کند، هریک به اندازه ای که در ابتدای وجود به او داده شده و به اندازه ای از ایمان که در عالم جبلت به او داده شد می تواند به همان اندازه عارف به حق ایشان باشد.

و لذا بنا بر روایت کافی(1225) به اسنادش به شهاب که گفت:

«از امام صادق علیه السلام شنیدم که می فرمود: اگر مردم می دانستند که خداوند چگونه خلایق را آفرید هرگز کسی دیگری را ملامت نمی کرد.

پرسیدم: خدا کار شما را به اصلاح آورد! چگونه؟

فرمود: خداوند مردم را از اجزایی که به چهل و نه جزء می رسید آفرید، آنگاه اجزاء را ده ده مرتب کرد و هر جزیی را ده جزء کرد، آنگاه بین مردم تقسیم کرد، در یکی ده جزء و در دیگری بیست جزء تا به کسی که یک جزء کامل را داشته باشد رسید. و در یکی یک جزء و یک دهم جزء و در دیگری یک جزء و دو دهم جزء و دیگری یک جزء و سه دهم جزء تا به دو جزء کامل رسید. همین طور اجزاء را گوناگون چیده تا به بالاترین درجه که چهل و نه جزء است رسید، آن کس که در او تنها یک دهم جزء قرار داده شده توانایی ندارد تا همانند صاحب دو جزء گردد و اگر مردم می دانستند که خداوند این گونه مردم را آفرید هیچکس دیگری را ملامت نمی کرد.»

و در آن اخبار دیگری(1226) در این معنا روایت شده است، البته در روایات یاد شده درباره درجات اختلافاتی موجود است. لیکن مراد از آن درجات مثال است و منظور شمردن درجه ایمان نیست تا عددی مخصوص معلوم گردد چه این که تحقیق اقتضاء می کند که درجات ایمان غیر متناهی است، زیرا که همه خلایق مظاهر اسماء هستند و مراتب و شؤون اسماء غیر متناهی اند، و از آنجایی که آل محمدصلی الله علیه وآله مظاهر اسم جامع همه اسماء هستند، مگر اسمی که خداوند به خود اختصاص داده است، پس

معرفت و شناخت ایشان با اختلاف علل و مبادی وجودی خلایق گوناگون می شود و هرکس اعتقاد دارد که به حق امام علیه السلام معرفت دارد و بالاتر از عالم او عالمی نیست، مگر خداوند یاری کند، هرچه معرفت ایشان بیشتر شود، حرص و ولع به آن بیشتر می شود و می گوید: «رب زدنی علماً»

و همه مغرورند و سرزنشی متوجه ایشان نیست.

چنان که در کافی(1227) از یعقوب بن ضماک از مردی از اصحاب ما به نام سراج که خادم امام صادق علیه السلام بود روایت شده که گفت: «امام صادق علیه السلام در هنگامی که با ما و عده ای از غلامانش در حیره بود مرا برای کاری فرستاد، ما رفتیم ولی غمگین بازگشتیم و جای من در اطراف محل فرود ما بود، من در همان حال آمدم و خود را بر بستر انداختم، در همین حال بودم که امام صادق علیه السلام آمد و فرمود: من آمدم، من درست نشستم و آن حضرت بر بالای تختم نشست و از من درباره آن کاری که مرا برای آن فرستاده بود پرسید، از ماجرا او را خبر دادم. شکر خدا کرد. آنگاه از عده ای سخن به میان آمد، عرض کردم: فدایت شوم، من از ایشان برائت می جویم، چه این که ایشان اعتقادی همانند اعتقاد ما ندارند! فرمود: ایشان ما را ولی خود گرفتند و اگر آنچه شما معتقدید اعتقاد ندارند از ایشان تبرّی می جویید؟

گفتم: آری! فرمود: ولی ما طور دیگری می گوییم و اعتقاد داریم، آیا باید از شما تبرّی بجوییم؟

پاسخ دادم: فدایت شوم، خیر.

فرمود: خداوند به گونه ای دیگر از مقامات اطلاع دارد و ما از آن آگاه نیستیم، آیا گمان می کنی که خداوند

ما را رد می کند؟

پاسخ دادم: به خدا سوگند خیر، فدایت شوم، خداوند چنین نمی کند!

فرمود: ایشان را دوست خود بدانید و از ایشان برائت نجویید، عده ای از مسلمانان یک سهم و عده ای دو سهم و عده ای دیگر سه سهم و برخی چهار و برخی پنج و برخی شش و عده ای هفت سهم دارند. لذا آن کس که یک سهم دارد نباید بر کسانی که دارای دو سهم اند اعتراض و ایراد نماید و نه کسانی که دو سهم دارند بر صاحبان سه سهم ایراد نمایند.» پایان.

بنابراین هرکس که می گوید: «عارف بحقکم» به اندازه معرفت خویش می گوید و عالی نمی تواند بر سافل اعتراض کند و سافل نیز نباید بر عالی اعتراض نماید و او را تخطئه کند و او را کافر بشمارد و بازگشت هر دو به خداست و باید از او خواست که هر دو تن را به معرفتی بالاتر برساند. چه این که رعیت نمی توانند به کنه و واقعیت آنچه خدا به ایشان داده برسند.

فایق آمد و چون کسانی که ائمه بر ایشان فضیلت دارند در اینجا ذکر نشده لذا حذف آنها دلالت دارد بر این که مطلق جهانیان مراد است.

تحت پرچم شما بودم. برای بیان مطلب باید چند لمعه را تقدیم کنیم.

مسلم روایت شده است که فرمود: «از حمران بن اعین و اباالخطاب قبل از ارتداد شنیدم که هر دو حدیث می کردند که از امام صادق علیه السلام شنیده اند که می فرمود: اولین کسی که زمین برای او شکافته می شود و به دنیا باز می گردد حضرت حسین بن علی علیه السلام است و رجعت عمومی نیست بلکه ویژه عده ای است. تنها کسانی باز می گردند که ایمان محض داشته و یا کافر محض باشند.»

و از کتاب بشاره المصطفی(1234) از سید رضی الدین علی بن طاووس یافتم که در کتابی که تألیف جعفر بن محمد بن مالک کوفی به اسنادش به حمران یافتم که گفت: «عمر دنیا صد هزار سال است، بیست هزار سال از آن دیگر مردم و هشتاد هزار سال از آن آل محمدعلیهم السلام است.»

سید گفت: فکر می کنم که این روایت را در کتاب طهر بن عبداللَّه از این ساده تر یافتم.

و در کتاب منتخب البصائر(1235) به اسنادش به ابوابراهیم (امام موسی کاظم علیه السلام) روایت شده است که فرمود: «نفوسی که رفته اند باز خواهند گشت و روزی که برخیزند قصاص شوند و هرکس عذاب کند از آن قصاص می شود و هرکس خشم گیرد خشم بگیرند و هرکس بکشد قصاص می گردد و دشمنان ایشان نیز زنده خواهند شد تا انتقام گیرند. بعد از آن سی ماه زنده بمانند، آنگاه در یک شب در حالی که انتقامشان را گرفته و دلشان خنک شده و دشمنان ایشان به سوی آتش روان شده اند می میرند. آنگاه در درگاه حضرت جبار بایستند و حقوق آنها گرفته می شود.»

این است که با نافرمانی عاصیان از قدرت او چیزی کم شود و یا با طاعت مطیعان بر آن چیزی افزوده شود و او ذاتاً بی نیاز از وصف است، بلکه کمال توحیدی وی نفی صفات از او است و خود نیاز همه اشیاء را برآورده می کند و هیچ چیز نیاز او را بر نمی آورد. او عین علم و قدرت و سمع و بصر وجود است. پیوسته بوده و خواهد بود و هیچ دوستی او را از ذلت نمی رهاند، بنابراین خداوند را بزرگ بدانید. خداوند به تنهایی خلایق را آفرید، بدون این که از کسی کمک بگیرد و هیچ شریک و همانند و کمک کاری ندارد. از آنچه شرک می ورزند خداوند منزه و پاک است و ملکوت همه اشیاء در دست اوست و همه به سوی او باز می گردند.

صفات و اسماء را برای حجاب خویش آفرید و به بلندی خداوند زیانی نمی رسانند، او از وراء حجاب آنچه بخواهد را انجام می دهد، بدون این که از اسباب کمک بگیرد و او آفریننده و تراشنده و صورت گری نماینده و دارای اسمای حسنی است. چه این که آدم را بدون پدر و مادر آفرید و ناقه صالح را از کوه بیرون آورده و عصای موسی را اژدها نموده و آتش را خنک و امن برای ابراهیم قرار داده و سنگ ریزه و دانه و درخت را برای پیامبر گویا ساخته و درخت خشک را برای حضرت محمدصلی الله علیه وآله میوه دار کرده است و نیز دیگر اموری که بدون ترتیب معهود برای حضرت محمدصلی الله علیه وآله و آل طاهرین او آفریده است.

چه این که خداوند در اشیاء داخل

است نه این که ممزوج با ایشان باشد و از آنها خارج است نه این که از آنها جدا باشد، هیچ مکانی از او خالی نیست و هیچ مکانی او را احاطه نمی کند، هیچ چیز از او دور نمی شود و با همه بر یک وزان نزدیک است، او از همه اسبابی که برای اشیاء قرار داده به اشیاء نزدیک تر است، چه این که اشیاء ظاهرند و هیچ ذره ای در آسمان ها و زمین از او خالی نیستند و او بر همه اشیاء محیط است و بر همه آنها تواناست. اوست که خلقت را شروع کرده و آنگاه آنها را بر می گرداند و رجعت آنها ساده تر و آسان تر است و او دارای مثل اعلی در آسمان ها و زمین است و او دارای عزت و حکیم است.

مولی(1236) امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «إلهی هب لی کمال الانقطاع إلیک و أنر أبصار قلوبنا بضیاء نظرها إلیک حتی تخرق أبصار القلوب حجب النور فتصل إلی معدن العظمه»

و حضرت سیدالشهداء(1237) فرمود: «کیف أترجم بمقالی و هو منک برز إلیک»

و خدای تعالی فرمود: «الرَّحْمَنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوَی»(1238)

و امام صادق علیه السلام بنا بر روایت کافی(1239) در پاسخ از آیه مزبور فرمود: «او بر همه اشیاء استیلا پیدا کرده و هیچ از دیگری نزدیک تر به خدا نیست.»

و در روایت دیگر(1240) فرمود: «بر همه اشیاء استیلا پیدا کرده و هیچ دوری از او دور نیست و هیچ نزدیکی به او نزدیک نیست، بر همه اشیاء استیلا دارد.»

و در روایت دیگر(1241) فرمود: «بر همه اشیاء استیلا پیدا کرده و اگر چنین نمی بود باید محدود شود و هرکس خدا را محدود کند او را به احصاء و شمارش درآورده

و هرکس او را بشمارد ازلیت او را از بین برده است.

اکنون که خداوند نسبت به خلایق چنین ارتباطی را حائز است پس آفرینش اسباب و ترتیب برای ظهور و مقصود بالذات بودن آنهاست نه این که چون مسببات را می خواهد خلق کند آنها را آفریده است چه این که ذات و صفات خدای - تعالی - در عالم امکان نمی گنجد، چه این که عالم امکان گنجایش وجود خدا و صفاتش را ندارد، لذا برای هر صفتی مظهری آفریده و برای هر مرتبه و شأنی مظهری آفریده تا بر آن صفات ذاتی دلالت می کنند. پس هر موجودی به خاطر این که ذات او مطلوب و اصل بوده آفریده شده، گرچه درجات موجودات متفاوت بوده و ذات برخی از دیگر اشیاء متأخرتر باشد.

یعنی اشیاء دو قسم اند، برخی همانند وجودی واحد دارند که مشروط به مقدم شدن وجود دیگر نیستند، و یا در وجود آنها شرط نشده که چیزی به او لاحق گردد.

برخی وجوداتی اند که مشروط به مقدم شدن موجودات دیگرند، مثل دیگر اعداد، که هرگاه واحد خلق نشود دو خلق نمی شود، و سه موجود نمی گردد. پس اگر کسی بخواهد دو را بیاورد باید ابتدا یک را بیاورد، ولی این که بدون یک نتوان دو را آورد به خاطر این نیست که قدرت قصور دارد و یا وجود دو بستگی به وجود یک دارد و به او مستند است، بلکه وجود یک شرطیت برای دو دارد نه این که سببیت برای آن دانسته باشد، همین مطلب در باب فرزند و دیگر موجودات مترتب بر امور دیگر می آید، بلکه ترتیب آنها همان طوری است که خداوند مترتب ساخته، این

نوع ترتیب و تسبیب نوعی قدرت نمایی است، چنان که اگر خداوند معجزاتی را جاری می کند که بر خلایق ترتیب طبیعی است می خواهد قدرت نمایی کند. وگرنه فهمیدید که علم و قدرت او نسبت به همه اشیاء یکی است و در هنگامی که بخواهد چیزی را خلق کند تنها به او «بشو» می گوید.

اکنون که فهمیدید پس فرستادن و تنزل انسان که مظهر همه صفات خداست و به او همه اسماء را آموخت و عالم اکبر در او منطوی است و نسبت به وی به همه عوالم یکسان است و می تواند از عالم اجسام ظهور کند، بدون اینکه به عالم نطفه گی بیاید و یا در عوالم دیگر ظهور پیدا نماید چه این که ترتیب یاد شده که هم اکنون موجود است نیز برای اظهار قدرت می باشد و فرستادن به این عالم از راه دیگر نیز نوعی قدرت نمایی از مجرای دیگر است. چنان که ناقه را از کوه بیرون آورد بدون این که پدر و مادری داشته باشد و نیز مثل آدم، بلکه این نوع از خلقت راحت تر است، چه این که این خلقت ابداء و اظهار است و اعاده نیز این طوری است، علاوه بر این که بهترین دلیل بر امکان هر چیز وقوع آن است.

رجعت چند جا در قرآن کریم اتفاق افتاده است: «أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلَی قَرْیهٍ وَهِی خَاوِیهٌ عَلَی عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّی یحْیی هَذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَهَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ کَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ یوْماً أَوْ بَعْضَ یوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَهَ عَامٍ فَانظُرْ إِلَی طَعَامِکَ وَشَرَابِکَ لَمْ یتَسَنَّهْ وَانظُرْ إِلَی حِمَارِکَ وَلِنَجْعَلَکَ آیهً لِلنَّاسِ وَانظُرْ إِلَی الْعِظَامِ

کَیفَ نُنشِزُهَا ثُمَّ نَکْسُوهَا لَحْماً فَلَمَّا تَبَینَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَی کُلِّ شَی ءٍ قَدِیرٌ»(1242) یعنی: «مثل کسی که بر دهی عبور کرد، آن ده خراب و ویران بود، گفت: چه کسی این مردگان را بعد از مرگ زنده می کند؟ خداوند صد سال او را میراند، آنگاه او را برانگیخت، از او پرسید چند سال در اینجا بودی؟ وی گفت: من روز و یا بخشی از آن را در اینجا توقف کردم، گفت: تو صد سال در اینجا بودی. به غذا و آبت بنگر، هنوز کهنه نشده و تغییر نکرده، و به الاغ خود بنگر، ما تو را نشانه ای برای مردم قرار می دهیم و به استخوان های آن بنگر، چگونه آن را جمع کرده و بر آن گوشت می رویانیم. هنگامی که بر او آشکار شد، گفت: خدایا می دانم که تو بر همه اشیاء قدرت داری.»

این آیه شریفه در عزیر و یا ارمیا نازل شده، خداوند او را میرانده و آنگاه بعد از صد سال او را زنده کرد.

و نیز دلیل آن آیه شریفه است که: «وَاذْکُرْ عَبْدَنَا أَیوبَ إِذْ نَادَی رَبَّهُ أَنِّی مَسَّنِی الشَّیطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ * ارْکُضْ بِرِجْلِکَ هَذَا مُغْتَسَلٌ بَارِدٌ وَشَرَابٌ* وَوَهَبْنَا لَهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَهً مِنَّا وَذِکْرَی لِاُوْلِی الْأَلْبَابِ»(1243) یعنی: «بنده ما ایوب را به یاد آور، هنگامی که پروردگار خویش را خواند، پروردگارا شیطان مرا در رنج و تعب انداخت، به او خطاب آمد با پایت برو، این آب برای شستشوست و خنک و نوشیدنی می باشد و خانواده اش و همانند آن را به او بخشیدیم، چه این که بر او رحمت آورده و تا یاد کردی برای خردمندان باشد.»

خداوند به

یک باره سقف را بر فرزندان او فرود آورد، همه فرزندانش مردند و بعد از سلامتی ایوب خداوند آنها را زنده کرد و خانواده اش را بازگردانید و همانند ایشان نیز را به وی بخشید، این داستان در کتاب های دیگر آمده است.

دلیل دیگر آیه شریفه: «أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمْ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْیاهُمْ»(1244) یعنی: «آیا ندیدی کسانی را که از شهرهای خود بیرون رفته بودند. ایشان هزاران تن بودند، چه این که از مرگ می ترسیدند، خداوند به ایشان فرمود: بمیرید، سپس ایشان را زنده کرد.» پیامبری که ایشان را زنده کرده بود «حزقیل» بود. هنگامی که این استخوان ها را دیده بود گریست و اشک ریخت و گفت: پروردگارا! کاش ایشان را زنده می کردی، خداوند ایشان را زنده کرد، مرگ آنها به بیماری طاعون بود و آنها به خاطر ترس از مرگ از شهر خارج شده بودند، چنانکه آیه بدان تصریح می کند. دلیل دیگر آیه: «وَإِذْ قُلْتُمْ یا مُوسَی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْکُمْ الصَّاعِقَهُ وَأَنْتُمْ تَنظُرُونَ*ثُمَّ بَعَثْنَاکُمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(1245) یعنی: «هنگامی که گفتید ای موسی، ما به تو ایمان نمی آوریم مگر این که خدا را به طور آشکار ببینیم، صاعقه شما را فرو گرفت و شما می دیدید، آنگاه شما را بعد از مرگ زنده کردیم، شاید سپاس گزارید.»

که خداوند توانایی بر آفرینش نور دارد بر آفرینش تاریکی و ظلمت نیز قدرت دارد و همان طور که بر رحمت قدرت دارد بر انتقام نیز قادر است، و همانطور که بر هدایت تواناست بر گمراه کردن نیز قادر است. وگرنه در افعال خویش مختار نبود. اکنون که این مطلب معلوم شد، آن چیزی که خداوند را مجبور می سازد به الوهیت سزاتر است و از همین جاست که خداوند ظلمات و نور را آفریده و اسماء ظلمانی و نوری و شاخه های آن دو را آفریده است.

روشن است که ابتدای خلقت خلایق زمان دولت مظاهر اسماء ظلمانی یعنی طاغوت ها بوده است، چه این که ایشان خود در تکلیف دوم و سوم در عالم ذر آن را انتخاب کرده بودند و مظاهر اسماء نورانیه که پیامبران و اوصیاء و امامان و شیعیان ایشان مغلوب و مقهور و مقتول بوده اند به طوری که هیچیک از ایشان بر اهداف و اغراض خلقت نرسیده اند، چه این که امت ها ایشان را مهلت ندادند و با کشتن و سنگباران کردن آنها فرصت ها را از ایشان گرفتند و لذا اوصیاء آنها بعد از کشته شدن پیامبران خود را از دیده ها پوشانیده و مخفی و ترسان بوده اند. این قصه همچنان ادامه یافت تا روزی که عالم از ستم و جور پر شده و اسماء ظلمانیه به پایان ظهور خود برسند، اگر رجعتی نباشد، لازمه آن نقض غرض خدای - تعالی - خواهد شد، چه این که خداوند همه صفات و اسماء خود را با همه شؤون و مراتب اظهار ننموده و کاملاً پرستیده نشده چنان که فرمود: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِی»(1246) یعنی: «ما

جن و انس را جز برای عبادت نیافریده ایم». بنابراین باید در دنیا برای مظاهر اسماء نورانی رجعتی باشد، تا آنچه را خداوند آفریده کامل کنند و خداوند با همه مراتب و شؤون پرستش شود وگرنه خلقت ایشان لغو و بیهوده می شود.

علت دوم: این است که خداوند وعده خویش به انبیا و مرسلین و پیروان ایشان را محقق کند. چه این که فرمود: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمْ الَّذِی ارْتَضَی لَهُمْ وَلَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنِی لَا یشْرِکُونَ بِی شَیئاً»(1247) یعنی: «خداوند به کسانی که ایمان آورده اند و کارهای شایسته نموده اند وعده داده است که ایشان را در زمین خلیفه نماید. چنان که کسانی که در گذشته بوده اند ایشان را خلیفه کرده است و دین آنها را که خداوند برای آنها پسندیده قدرتمند نماید و ایشان را بعد از بیم به امنیت و آرامش برساند، مرا بپرستند و احدی را شریک من قرار ندهند.»

و فرمود: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمْ الْوَارِثِینَ*وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَنُرِی فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُمْ مَا کَانُوا یحْذَرُونَ»(1248) یعنی: «ما اراده داریم که بر مستضعفان زمین منت گذاشته و آنها را امام قرار دهیم و وارث شان نماییم و در زمین به آنها قدرت دهیم و به فرعون و هامان و لشکریان ایشان چیزی را نشان دهیم که از آن بیمناک بوده اند.»

ایشان مرده اند و بر انتشار حکومت و ولایت خود توانایی پیدا نکردند، به طوری که اصلاً سلطنت زمین برای ایشان فراهم نشد و آنها قدرت را به دست نگرفتند و به خلافت

نرسیدند، در صورتی که خداوند خلف وعده نمی کند. بنابراین باید پیامبران به دنیا بازگردند تا آن وعده انجام پذیرد، چه این که این وعده برای دنیا داده شده نه این که تحقق آن در آخرت باشد.

علت سوم: خدای - تعالی - فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَی مِنْ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمْ الْجَنَّهَ یقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَیقْتُلُونَ وَیقْتَلُونَ وَعْداً عَلَیهِ حَقّاً فِی التَّوْرَاهِ وَالْإِنجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَی بِعَهْدِهِ مِنْ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیعِکُمْ الَّذِی بَایعْتُمْ بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ»(1249) یعنی: «خداوند از مؤمنین جان ها و اموال آنها را خرید تا بهشت از ایشان باشد، در راه خدا بجنگند و بکشند و کشته شوند، خداوند وعده ای که محقق شده به آنها در تورات و انجیل و قرآن داده و هرکس به عهد خدایی وفا کند، پس از این معامله ای که انجام داده اید خوشحال باشید و این رستگاری بزرگ است.»

در اینجا خداوند جان ها و اموال ایشان را در قبال بهشت خریده است. در حالی که مؤمنانی که بدون کشته شدن و جهاد مرده اند فراوانند، پس آن شرط برای دخول در بهشت که جهاد و کشتن و کشته شدن باشد در کجا محقق می شود و به همین خاطر امام باقرعلیه السلام فرمود: «هر مؤمنی مرگ و کشته شدنی دارد، هرکس بمیرد خداوند او را مبعوث می کند تا کشته شود و هرکس کشته شود خداوند او را زنده می کند تا بمیرد. چنان که در حدیث در منتخب البصائر(1250) و تفسیر عیاشی(1251) و قمی از امام صادق علیه السلام روایت شده است. و روایت را در لمعه نخست بیان کردیم.

علت چهارم: تحقق وعده خدا به پیامبرصلی الله علیه وآله در زمینه

اظهار دین آن حضرت بر همه ادیان است که فرمود: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»(1252) عیاشی از امام باقرعلیه السلام(1253) روایت کرده که فرمود: «تا خداوند دین او را در زمان رجعت بر همه ادیان غالب کند.»

و از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود: «آیا دین خدا تا کنون غالب شده است؟ پاسخ دادند: آری، فرمود: هرگز، قسم به آن کس که جانم در دست اوست به گونه ای غالب شود که هیچ دهکده ای نماند مگر این که صبح و شام فریاد به شهادتین بر آورد.»

و در مجمع البیان از مقداد بن اسود روایت شده که «گفت: از رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: هیچ خانه مویین و گلی (چادر و دهی) نیست مگر این که خداوند اسلام را در آن وارد می کند، خواه به عزت مسلمان شده و عزیز باشند و خواه به ذلّت. یا خداوند ایشان را با عزت از اهل اسلام قرار می دهد و یا ایشان را ذلیل می کند و لذا تن به اسلام می دهند.» و این آیه در سوره فتح و سوره صف با کمترین تفاوتی تکرار شده است.

به سوی شما فرستاده شد که تصدیق کتاب هایی که با شما بود می کرد به او ایمان آورید و او را یاری نمایید. (و به پیامبران) فرمود: آیا شما ایمان آوردید و بر آن پیمان خویش را گرفتید. گفتند: اقرار کردیم و فرمود: پس شما شاهد باشید و من هم با شما شاهدم.»

در منتخب البصائر(1255) به اسنادش به فیض بن ابی شیبه روایت کرد که گفت: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که این آیه «وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ» را قرائت فرمود و گفت: به رسول خداصلی الله علیه وآله ایمان آورده و علی را یاری خواهند کرد. به خدا قسم از زمان آدم تا کنون خداوند هیچ پیامبر و رسولی را مبعوث نکرد مگر این که همه آنها را به دنیا باز می گرداند تا در خدمت علی بن ابیطالب امیرالمؤمنین علیه السلام بجنگند.»

و همانند روایت فوق را عیاشی از فیض بن ابی شیبه روایت کرد.

و علی بن ابراهیم(1256) از پدرش از ابن ابی عمیر از ابن مسکان از امام صادق علیه السلام روایت کرد که فرمود: «خداوند از زمان حضرت آدم علیه السلام تا کنون هیچ پیامبری را نفرستاد مگر این که به دنیا برمی گردد و امیرالمؤمنین را یاری می دهد و مراد از آیه «لَیؤْمِنَنَّ بِهِ» یعنی به رسول خدا ایمان می آورند و «لتنصرن» یعنی علی علیه السلام را یاری می دهند.»

آیه دوم: «وَیوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّهٍ فَوْجاً مِمَّنْ یکَذِّبُ بِآیاتِنَا»(1257) در لمعه نخست از آن گفتگو کردیم.

آیه سوم: «وَلَئِنْ قُتِلْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَهٌ مِنْ اللَّهِ وَرَحْمَهٌ خَیرٌ مِمَّا یجْمَعُونَ»(1258) یعنی: «اگر در راه خدا کشته شوید و یا بمیرید این آمرزش الهی و رحمت خداست که بهتر

از اموالی است که جمع می کنند.»

در منتخب البصائر(1259) سعد از ابی خطاب از عبداللَّه بن مغیره از آن کس که حدیث کرد «از جابر بن یزید روایت کرد که گفت: از امام باقرعلیه السلام این آیه را پرسیدند. فرمود: ای جابر آیا معنای «سبیل اللَّه» را می دانی؟

پاسخ دادم: نه به خدا قسم مگر این که از شما شنیده باشم.

فرمود: کشته شدن در راه علی علیه السلام و فرزندانش، هرکس در راه ولایت آن حضرت کشته شده باشد در سبیل خدا کشته شد و هرکس به این آیه ایمان دارد دارای مرگی و کشته شدنی است، هرکس کشته شود محشور می شود تا بمیرد و هرکس بمیرد محشور می شود تا کشته شود.» و عیاشی(1260) از ابن مغیره همانند آن را روایت کرد.

آیه چهارم: «یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ»(1261) در منتخب البصائر(1262) به جابر بن یزید از امام باقرعلیه السلام روایت شده که فرمود: «مراد محمدصلی الله علیه وآله است و قیام آن حضرت در رجعت می باشد و در آنجا انذار می کند.»

و در همان کتاب از همین اسناد از امام باقرعلیه السلام روایت شده که «امیرالمؤمنین - صلوات اللَّه علیه - می فرمود: «مدثر» به هنگام رجعت محقق می شود، مردی به او گفت: ای امیرمؤمنان! آیا قبل از روز قیامت زندگی دیگری هست و سپس مرگ اتفاق می افتد، در این هنگام حضرت پاسخ داد: بله! به خدا قسم کفر بعد از رجعت شدیدتر از کفرهای قبلی است.»

آیه پنجم: «إِنَّهَا لَإِحْدَی الْکُبَرِ * نَذِیراً لِلْبَشَرِ»(1263) در روایت سابق از آن حضرت روایت شده که «مراد محمد است که نذیر بشر در رجعت می شود.»

آیه ششم: «وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ»(1264) در

روایت قبلی از آن حضرت وارد شده که این در رجعت است.

آیه هفتم: «فَأَنْظِرْنِی إِلَی یوْمِ یبْعَثُونَ* قَالَ فَإِنَّکَ مِنْ الْمُنْظَرِینَ* إِلَی یوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ»(1265) یعنی: «شیطان گفت خدایا تا روزی که مبعوث می شوند مهلت ده! پروردگار فرمود: تو تا روز وقت معلوم مهلت داری.»

در منتخب البصائر(1266) از عیاشی از امام صادق علیه السلام روایت شده که «از وی آیه مزبور را پرسیدند! فرمود: آیا گمان می کنی که مراد از بعثت روز قیامت است، خداوند او را تا روز قیام قائم ما مهلت داده هنگامی که خداوند قائم ما را مبعوث کند در مسجد کوفه می باشد. در این هنگام ابلیس در جلوی او راه می رود و می فرماید: وای بر ابلیس از آن روز، ناصیه شیطان را می گیرد و گردنش را می زند، این یوم وقت معلوم است.»

و قمی(1267) از آن حضرت روایت کرده است که «یوم الوقت المعلوم» روزی است که رسول خدا بر صخره ای که در بیت المقدس وجود دارد او را می کشد.» گویم یعنی در رجعت.

و در منتخب البصائر(1268) به اسنادش از عبدالکریم بن عمرو خثعمی روایت شده که گفت: «از امام صادق علیه السلام شنیدم که می گفت: «ابلیس به خداوند گفت: مرا تا روزی که مبعوث می شوند مهلت ده. خداوند از آن ابا کرد و فرمود: تو تا روزی وقت معلوم مهلت داری، هنگامی که یوم الوقت المعلوم شد ابلیس با همه شیعیان خود از زمان آفرینش آدم تا آن روز آشکار می شود و این آخرین حمله ای است که امیرالمؤمنین می نماید. پرسیدم: آیا امیرالمؤمنین حملات کراتی دیگر دارد، فرمود: آری، این کرات و حملات فراوان است.

هیچ امامی نیست که در دوره او مردم نیک و

بد روزگارش کراتی دارند، تا این که خداوند جای کافر را به مؤمن نشان می دهد.

و هنگامی که یوم الوقت المعلوم رسید امیرالمؤمنین با یاران و ابلیس با یارانش حمله می کنند، حمل ملاقات ایشان در زمین فرات به نام روحا نزدیک به کوفه می باشد، ایشان با همدیگر به گونه ای جنگ می کنند که از زمان آفرینش چنین جنگی اتفاق نیفتاده است. گویی به یاران امیرالمؤمنین می نگرم که به طور قهقرایی صدگام به پشت سر بر می گردند، و گویی می بینم که پاهای ایشان به آب فرات رسیده. در این هنگام جبار - عزّوجل - در سایه ای از ابر با فرشتگان فرود می آید. و کار پایان می یابد، رسول خداصلی الله علیه وآله در پیش رو قرار داد و در دست وی حربه ای از نور می باشد، هنگامی که ابلیس نگاه می کند به پشت سر بر می گردد و فرار می کند.

یاران وی می گویند: ما پیروز شدیم کجا می روی؟

ابلیس می گوید: من چیزی را می بینم که شما نمی بینید. من از خدا و پروردگار جهانیان بیمناکم، پیامبر به او می رسد و در بین دو کتف وی نیزه ای می زند، ابلیس به هلاکت می رسد و همه پیروان وی هلاک می شوند، در این هنگام خداوند عبادت می شود و هیچکس به او شرک نمی ورزد و امیرالمؤمنین چهل و چهار هزار سال سلطنت می نماید تا این که هر شیعه ای هزار پسر پیدا کند در این هنگام «»(1269) با آنچه دارد در مسجد کوفه و اطرافش ظاهر می شود.

آیه هشتم: «یوْمَ هُمْ عَلَی النَّارِ یفْتَنُونَ»(1270) یعنی: «روزی که ایشان با آتش آزمایش می شوند»

در منتخب البصائر(1271) به اسنادش به برخی از رجال خود از امام صادق علیه السلام روایت کرده است که گفت: «در

کرّه» شکسته و ذوب می شوند به طوری که طلا ذوب می شود به طوری که هر چیزی به همانند خود می پیوندد.»

و در آن کتاب به اسنادش(1272) از امام کاظم علیه السلام روایت شده که فرمود: جان های عده ای باز گردانده خواهد شد و از ایشان در روزی که بلند می شد قصاص می کند و هرکس به بلایی معذب شود قصاص آن گرفته می شود و هرکس به خشم گرفتار آمده برای او خشم گرفته می شود و هرکس کشته شود برای او قصاص می شود و دشمنان ایشان نیز مبعوث می شوند تا از ایشان انتقام گرفته شود، آنگاه سی ماه عمر می کنند و در حالی که انتقام خویش گرفته و دل خویش خنک کرده اند. در یک شب همه می میرند و دشمنان ایشان به سوی آتشی بسیار سخت می روند، آنگاه در پیشگاه خدای - تعالی - می ایستند و حقوق ایشان استیفاء می شود.»

آیه نهم: «یقُولُونَ أَئِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحَافِرَهِ *أَئِذَا کُنَّا عِظَاماً نَخِرَهً* قَالُوا تِلْکَ إِذاً کَرَّهٌ خَاسِرَهٌ* فَإِنَّمَا هِی زَجْرَهٌ وَاحِدَهٌ * فَإِذَا هُمْ بِالسَّاهِرَهِ»(1273) یعنی: «می گویند آیا ما از گور برخواهیم خاست... بعد از آن که استخوانی پوسیده شدیم آن زمان، زمانی زیانکار خواهد بود، بلکه این یک مردن است، ناگهان ایشان در بیداری خواهند بود.»

از منتخب البصائر(1274) به اسنادش به محمد بن عبداللَّه بن حسین روایت شده که گفت: «با پدرم خدمت امام صادق علیه السلام رسیدیم، گفتگویی بین ایشان رد و بدل شد، پدرم گفت: درباره «کرّه» چه می فرمایید؟

حضرت فرمود: گفتار قرآن را می گوییم، چه این که قبل از این که آیه نازل شود تفسیر آن بیست و پنج شب قبل به آن حضرت رسید، خداوند فرمود: «تِلْکَ إِذاً کَرَّهٌ خَاسِرَهٌ»

به هنگامی که به دنیا برگشتند، ولی هنوز وارد آن نشده بودند، پدرم پرسید: خداوند می فرماید «فَإِنَّمَا هِی زَجْرَهٌ وَاحِدَهٌ * فَإِذَا هُمْ بِالسَّاهِرَهِ» مراد چیست؟ هنگامی که از بدن های ایشان انتقام گرفت، بدن ها می میرد و ارواح بیدار مانده و نمی خوابند و نمی میرند.»

آیه دهم: «وَإِذْ قَالَ مُوسَی لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ اذْکُرُوا نِعْمَهَ اللَّهِ عَلَیکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ وَجَعَلَکُمْ مُلُوکاً وَآتَاکُمْ مَا لَمْ یؤْتِ أَحَداً مِنْ الْعَالَمِینَ»(1275) یعنی: «هنگامی که موسی به قوم خود فرمود: ای قوم نعمت خداوند بر خویش را به یاد آورید، چه این که خداوند برای شما پیامبرانی فرستاد و شما را پادشاه نمود و به شما نعمت هایی داد که به هیچیک از جهانیان نداد.»

در منتخب البصائر(1276) به اسنادش به محمد بن سلیمان دیلمی از پدرش روایت شده که گفت: «از امام صادق علیه السلام درباره این آیه پرسیدم، فرمود: پیامبران مراد رسول خداصلی الله علیه وآله و حضرت ابراهیم و اسماعیل و فرزندان او هستند و ملوک امامان هستند. گفتم: پرسیدم: کدام پادشاهی را خداوند به شما داده است؟ فرمود: پادشاهی بهشت و پادشاهی «کره».

آیه یازدهم: «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیکَ الْقُرْآنَ لَرَادُّکَ إِلَی مَعَادٍ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ مَنْ جَاءَ بِالْهُدَی وَمَنْ هُوَ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ»(1277)

قمی(1278) از پدرش از حماد از حریز از امام باقرعلیه السلام روایت کرد که از جابر پرسیدم، فرمود: خداوند جابر را رحمت کند، دانش جابر به پایه ای رسیده بود که تأویل آیه مزبور را می دانست و آیه را تا «معاد» قرائت فرمود.»

و از قمی(1279) به خالد کابلی از علی بن حسین روایت شده که در آیه یاد شده فرمود: «پیامبر و امیرالمؤمنین علیه السلام به سوی شما باز

می گردد.»

و از قمی(1280) از پدرش از احمد بن نضر از عمرو بن شمر روایت شده که گفت: «در نزد ابوجعفر باقرعلیه السلام نام جابر برده شد، فرمود: خداوند جابر را رحمت کند دانش او به آنجا رسید که تأویل این آیه «إِنَّ الَّذِی فَرَضَ...» را می دانست، یعنی می دانست که معنایش رجعت است.

آیه دوازدهم: «أَفَغَیرَ دِینِ اللَّهِ یبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعاً وَکَرْهاً وَإِلَیهِ یرْجَعُونَ»(1281) یعنی: «آیا غیر دین خدا را می خواهند، در حالی که همه کسانی که در آسمان ها و زمین هستند به طوع و یا به کراهت و ناخوشی مسلمان شدند، وبه سوی او بر می گردید.»

عیاشی(1282) از صالح بن میثم روایت کرد که «از امام باقرعلیه السلام از این آیه پرسیدم، فرمود: این هنگامی است که حضرت علی علیه السلام می فرماید من از همه مردم به این آیه سزاوارترم: «وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیمَانِهِمْ لَا یبْعَثُ اللَّهُ مَنْ یمُوتُ بَلَی وَعْداً عَلَیهِ حَقّاً وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یعْلَمُونَ * لِیبَینَ لَهُمْ الَّذِی یخْتَلِفُونَ فِیهِ وَلِیعْلَمَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّهُمْ کَانُوا کَاذِبِینَ»(1283) یعنی: «با جد و جهد فراوان سوگند به خدا خوردند که خداوند کسی را که میراند، زنده نمی کند، هرگز، وعده پروردگار حق است، لیکن بیشتر مردم نمی دانند تا برای ایشان موردی را که اختلاف کردند روشن سازد و کسانی که کفر ورزیده اند بدانند که دروغگو بوده اند.»

صدوق(1284) در امالی به اسناد خود به ابوحمزه ثمالی از امام باقرعلیه السلام روایت کرده است که گفت: «ای ابوحمزه علی را به مرتبه ای کمتر از آن چه دارد پایین نیاور و علی را بالاتر از آنچه خداوند بالا برد نبرید و علی را همین بس است که

با اهل کره بجنگد و با اهل جنت ازدواج کند.»

و در بصائر(1285) از ابن عیسی همانند این روایت شده است و در منتخب البصائر همانند آن را به اسناد خود از عامر بن مقطه روایت نموده است.

آیه سیزدهم: «وَأَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیمَانِهِمْ...» و تفسیر آن گذشت.

آیه چهاردهم: «وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ إِلَّا لَیؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَیوْمَ الْقِیامَهِ یکُونُ عَلَیهِمْ شَهِیداً»(1286)

علی بن ابراهیم(1287) گفت: از رسول خدا روایت شد که: «هنگامی که برگردد، همه مردم به او ایمان می آورند.»

و پدرم(1288) از قاسم بن محمد بن سلیمان بن داود منقری از ابی حمزه از شهر بن حوشب روایت کرد که گفت: حجاج به من گفت: ای شهر آیه ای در کتاب خدا موجود است که مرا خسته کرده، گفتم: ای امیر کدام آیه است؟ گفت: آیه «وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتَابِ...» به خدا قسم من دستور می دهم که گردن یهودی و نصرانی را بزنند و با خشم او را تحت نظر دارم. ندیده ام که لبان خویش را حرکت دهد، تا سرش را بریده و او را می برند.

گفتم: خدا امیر را حالی نیکو دهد! مراد این نیست، پرسید چگونه است؟ گفتم: این آیه درباره نزول حضرت عیسی قبل از قیامت به دنیاست، در آن زمان هیچ یهود و ملتی نیست مگر این که قبل از مرگ به آن حضرت ایمان آورد و حضرت عیسی علیه السلام به امامت حضرت مهدی نماز می گزارد.

گفت: وای برتو، چگونه چنین معنایی می کنی و از کجا آوردی؟

پاسخ دادم: مرا محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابیطالب حدیث کرد، گفت: به خدا قسم از چشمه ای زلال آن را گرفته ای!»

آیه پانزدهم: «بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ

یحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ کَذَلِکَ کَذَّبَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَانْظُرْ کَیفَ کَانَ عَاقِبَهُ الظَّالِمِینَ*وَمِنْهُمْ مَنْ یؤْمِنُ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ لَا یؤْمِنُ بِهِ وَرَبُّکَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِینَ»(1289) یعنی: «بلکه آنچه را که احاطه علمی به آن نداشتند تکذیب کردند، در حالی که هنوز تأویل آن نرسیده، کسانی که قبل از ایشان آمده نیز با همین رویه تکذیب کرده اند، بنگرید که این ستمگران به چه عاقبتی گرفتار آمده اند. عده ای ایمان آورده و عده ای از ایشان ایمان به آن نیاورده اند و خداوند به مفسدها داناتر است.»

عیاشی(1290) از امام باقرعلیه السلام روایت کرده که از آن حضرت از امور مهم از قبیل رجعت و غیره پرسیدند، فرمود: از آنچه می پرسید هنوز وقتش نرسیده، خداوند فرمود: «بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یحِیطُوا بِعِلْمِهِ وَلَمَّا یأْتِهِمْ تَأْوِیلُهُ» و نظیر آن از امام صادق علیه السلام آمده(1291) و قمی گفت: «آیه درباره رجعت نازل شده، «کذبوا بها» یعنی گفته: این امکان ندارد.»

آیه شانزدهم: «وَلَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِی الْأَرْضِ لَافْتَدَتْ بِهِ وَأَسَرُّوا النَّدَامَهَ لَمَّا رَأَوْا الْعَذَابَ وَقُضِی بَینَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لَا یظْلَمُونَ»(1292) یعنی: «اگر کسانی که ستم کردند سرمایه همین زمین را می داشتند برای رهایی از آن فدیه می دادند و هنگامی که عذاب را دیدند، پشیمانی و حسرت خویش را پنهان می دارند و خداوند به عدالت بین ایشان حکم می کند و به ایشان ستم نمی شود.»

قمی(1293) روایت کرده است که «مراد ظلم به آل محمدعلیهم السلام و غصب حق ایشان است، «لافتدت به» یعنی در رجعت فرا دهد.» و در مجمع البیان و تفسیر عیاشی(1294) و قمی(1295) از امام صادق علیه السلام روایت شده است که پنهان داشتن ندامت در حالی که ایشان در

عذاب هستند چه سودی به حال ایشان دارد؟ فرمود: از شماتت دشمنان بدشان می آید.»

آیه هفدهم: «وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکاً»(1296) یعنی: «هرکس از یاد من روی گرداند روزگاری سخت در پیش خواهد داشت.»

امام صادق علیه السلام(1297) فرمود: «این زندگی در رجعت است.»

قمی به اسنادش به معاویه بن عمار روایت کرده است که «گفت: از آن حضرت درباره آیه «فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکاً» پرسیدم، فرمود: به خدا سوگند این آیه درباره ناصبیان است. گفت: فدایت شوم ما ایشان را در عمر طولانی شان دیدیم، ایشان در زندگی خود به راحتی زندگی می کردند. تا از دنیا رفتند.

فرمود: به خدا قسم معیشت سخت و دشوار در رجعت است چه این که آنها در آن زمان از مدفوع می خورند.»

و در منتخب البصائر(1298) سعد از احمد بن محمد همانند این حدیث را روایت نمود.

آیه هیجدهم: «وَحَرَامٌ عَلَی قَرْیهٍ أَهْلَکْنَاهَا أَنَّهُمْ لَا یرْجِعُونَ»(1299)

قمی(1300) به اسنادش به ابن سنان از ابوبصیر و محمد بن مسلم از امام صادق علیه السلام و امام باقرعلیه السلام روایت کرده است که «فرمودند: هر قریه ای که خداوند اهل آن را به عذاب هلاک کرده در رجعت بر نمی گردند.» پس این آیه دلالتی بیش از دیگر آیات در رجعت دارد، چه این که همه مسلمانان قبول دارند که مردمان هلاک شده با عذاب و غیر آنها در قیامت مبعوث می شود پس مراد از «لایرجعون» در «رجعت» است، زیرا که در قیامت باز می گردند تا داخل آتش جهنم شوند.

آیه نوزدهم: «أُذِنَ لِلَّذِینَ یقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَی نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ* الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ یقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ»(1301) یعنی: «به کسانی که به خاطر این

که مورد ستم واقع شده اجازه داده شد که بجنگند و خداوند بر یاری ایشان قدرت دارد، کسانی که از سرزمین خویش به ناحق رانده شده اند چه این که گفتند پروردگار ما خداست.»

قمی(1302) روایت کرده که آیه در علی و جعفر و حمزه نازل شد، آنگاه در دیگران.

و در کافی(1303) از امام باقرعلیه السلام روایت شده که آیه درباره رسول خداصلی الله علیه وآله و علی و حمزه و جعفر نازل شده و شامل دیگران گردیده است.

آیه بیستم: «وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّهً مِنْ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ کَانُوا بِآیاتِنَا لَا یوقِنُونَ»(1304) یعنی: «هنگامی که عذاب بر ایشان واقع شود، ما دابّه زمین را بیرون آوریم و او با ایشان سخن می گوید که: مردم به آیات ما یقین نمی نمایند.»

قمی(1305) از امام صادق علیه السلام روایت کرده که گفت: «امیرالمؤمنین علیه السلام در مسجد در خواب بود، در زیر سر رمل جمع نموده و سرش را بر آن گذاشته بود. پیامبرصلی الله علیه وآله به آن حضرت رسید و با پایش او را حرکت داد و فرمود: برخیز ای «دابه اللَّه»، مردی از یارانش گفت: ای رسول خداصلی الله علیه وآله آیا هیچیک از ما می تواند چنین اسمی را بر دیگری بگذارد؟ فرمود: نه به خدا قسم، این اسم تنها از آن اوست، و او دابّه ای است که خداوند در کتابش آن را یاد کرده و فرمود: «وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیهِمْ...»

آنگاه فرمود: ای علی! هنگامی که آخر زمان شود خداوند تو را در بهترین صورت برانگیزد و با تو وسیله ای است که بر دشمنان خویش داغ می نهی، مردی به امام صادق علیه السلام گفت: عامه می گویند: این

دابه ایشان را مجروح می سازد.

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند ایشان را در آتش جهنم مجروح سازد، این «تکلمهم» از باب «کلّم» یعنی مجروح ساختن نیست بلکه از سخن گفتن است.

و از قمی(1306) روایت شده که گفت: «مردی به عمار یاسر گفت: ای ابا الیقظان! آیه ای در کتاب خداست که دلم را آشوب کرده و مراد رشک افکنده است. گفت: کدام آیه است؟ مرد گفت: آیه «وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیهِمْ...» این دابّه چیست؟ عمار گفت: به خدا سوگند من نمی نشینم و نمی خورم و نمی نوشم مگر این که این دابّه را به تو نشان دهم عمار با آن مرد به نزد امیرالمؤمنین علیه السلام آمد، حضرت مشغول خوردن خرما و سرشیر بود، فرمود: ای اباالیقظان بیا، عمار جلو رفت و شروع به خوردن کرد، مرد در شگفت ماند و هنگامی که عمار بلند شد، مرد گفت: سبحان اللَّه تو سوگند خوردی که نخوری و نیاشامی و ننشینی تا او را به من نشان دهی؟

عمار پاسخ داد: به تو نشان دادم، اگر بفهمی!»

و در مجمع روایت شده که در تفسیر عیاشی این قصه عیناً نقل شده و آن را از ابوذر نقل نموده است.

یکم: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّهً وَنَجْعَلَهُمْ الْوَارِثِینَ*وَنُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَنُرِی فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُمْ مَا کَانُوا یحْذَرُونَ»(1308)

و در کافی(1309) از امام باقرعلیه السلام روایت کرده که آن حضرت به امام صادق نگریست که راه می رفت، فرمود: آیا فکر می کنی که این از کسانی است که خداوند فرمود: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا...»

و در معانی(1310) الاخبار از امام صادق علیه السلام روایت شده است که: «رسول خداصلی الله علیه وآله به علی و حسن و حسین نگریست و گریه کرد و فرمود: شما بعد از ما مستضعف هستید، به آن حضرت گفتند: ای رسول خداصلی الله علیه وآله معنای آن چیست؟ فرمود: معنایش این است که شما امامان بعد از من هستید، خدای - عزّوجل - می فرماید: «وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ...» این آیه تا قیامت در ما جاری است.

و در مجالس(1311) از آن حضرت روایت شده است، فرمود: «این آیه برای ما و یا در ماست» و در اکمال و غیبت روایت شده که «هنگامی که امام زمان متولد شد به این آیه گویا شد.» گویم: شاهد بر این که آیه درباره آل محمدعلیهم السلام و در مورد رجعت است این که در آیه «وَنُرِیدُ» آورده که صیغه مستقبل است و اگر در بنی اسرائیل نازل شده بود باید صیغه ماضی می آورد و بنی اسرائیل و آل محمدعلیهم السلام هنوز زمین را وارث نشده اند، لذا باید زمانی باشد که ایشان زمین را به ارث ببرند و آن زمان رجعت ایشان است.

کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»(1312)

در اکمال(1313) از امام صادق علیه السلام روایت شده که فرمود: «به خدا سوگند هنوز تأویل آن نرسیده و تأویل آن فرود نخواهد آمد مگر این که قائم خارج شود، هنگامی که قائم خروج کند، کافران به خدا و مشرکان خروج آن حضرت را خوش ندارند. اگر کافر و مشرکی در دل سنگی سخت باشد آن سنگ می گوید ای مؤمن در دل من کافری است مرا بشکن و او را بکش.»

و عیاشی(1314) از امام باقرعلیه السلام روایت کرده است که: «لیظهره» یعنی خداوند او را در رجعت غالب و پیروز کند.»

و در منتخب البصائر(1315) به اسنادش به جابر بن یزید از امام باقرعلیه السلام روایت کرد که گفت: «هیچ مؤمنی نیست مگر این که کشته شدن و مردنی دارد، اگر کسی کشته شود دوباره محشور می شود تا بمیرد و اگر بمیرد دوباره محشور می شود تا کشته شود آنگاه بر امام باقرعلیه السلام این آیه «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَهُ الْمَوْتِ» راتلاوت کردم حضرت فرمود: «ادامه آیه «و منشوره» است، پرسیدم: مراد از «منشوره» چیست؟ فرمود: این گونه جبرئیل بر پیامبر خداصلی الله علیه وآله نازل شده فرمود که: «کل نفس ذائقه الموت و منشوره» پس از آن فرمود: هیچ خوب و بدی در این امت نیست مگر این که محشور می شود، مؤمنان به سوی چیزی که چشم ایشان را روشن می کند و فاجران به عذاب الهی منشور و محشور می کردند، آیا نشنیده ای که خدای - تعالی - فرمود: «وَلَنُذِیقَنَّهُمْ مِنْ الْعَذَابِ الْأَدْنَی دُونَ الْعَذَابِ الْأَکْبَرِ»(1316) یعنی: «ما عذاب اندک را قبل از عذاب اکبر به ایشان بچشانیم» و فرمود: «یا أَیهَا الْمُدَّثِّرُ * قُمْ فَأَنذِرْ»(1317)

مراد از آن آل محمدعلیهم السلام است که در رجعت قیام کرده و انذار می نماید و آیه «إِنَّهَا لَإِحْدَی الْکُبَرِ * نَذِیراً لِلْبَشَرِ»(1318) مراد در رجعت است و فرمود: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِّ لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» فرمود: خداوند او را در رجعت غالب می کند» و فرمود: «إِذَا فَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَاباً ذَا عَذَابٍ شَدِیدٍ»(1319) مراد علی بن ابی طالب علیه السلام در زمان رجعت است. جابر گفت: امام باقرعلیه السلام فرمود: امیرالمؤمنین در آیه شریفه «رُبَمَا یوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کَانُوا مُسْلِمِینَ» فرمود: «مراد زمانی است که من و شیعیانم و عثمان بن عفان و شیعیانش مبعوث شویم و در آن زمان بنی امیه را بکشیم در آن هنگام کفار دوست دارند که کاش مسلمان بودند.»

آیه بیست و سوم: «إِذَا فَتَحْنَا عَلَیهِمْ بَاباً ذَا عَذَابٍ شَدِیدٍ» در روایت قبلی بیان شد که مراد از باب علی بن ابیطالب علیه السلام در رجعت است.

آیه بیست و چهارم: «رُبَمَا یوَدُّ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ کَانُوا مُسْلِمِینَ»(1320)

در روایت قبلی بیان شد که مراد خروج امیرالمؤمنین علیه السلام و عثمان و کشتن بنی امیه در رجعت است.

آیه بیست و پنجم: «وَقُلْ الْحَمْدُ للَّهِ ِ سَیرِیکُمْ آیاتِهِ فَتَعْرِفُونَهَا»(1321) «و بگو، ستایش خدایی را که آیات خود را به شما نشان می دهد و آنها را می شناسید.»

از قمی(1322) روایت شده که «آیات امیرالمؤمنین و ائمه علیهم السلام هستند که وقتی به دنیا باز گردند دشمنانشان ایشان را می شناسد چه این که ایشان را در دنیا دیده اند.»

آیه بیست و ششم: «وَیقُولُونَ مَتَی هَذَا الْفَتْحُ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِینَ* قُلْ یوْمَ الْفَتْحِ لَا ینفَعُ الَّذِینَ کَفَرُوا إِیمَانُهُمْ وَلَا هُمْ ینْظَرُونَ *فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَانْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنتَظِرُونَ»(1323) یعنی: «و