حضرت خدیجه سلام الله علیها مادر ام‌الائمه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها از برجسته‌ترین زنان جهان در کنار مریم بنت عمران سلام الله علیها، آسیه بنت مزاحم همسر فرعون سلام الله علیها، و دخترش فاطمه بنت محمد صلی الله علیه و آله به عنوان سرور زنان در دنیا و آخرت شناخته و معرفی شده‌اند. نویسنده در این مطلب با مراجعه به آیات و روایات بر آن است تا گوشه‌ای از جایگاه و عظمت این بانو را تبیین کرده و الگوی عینی از زنان اسوه الهی را ارائه دهد.

خدیجه سلام الله علیها، نخستین زن مسلمان

خديجه بنت خويلد بن اسد بن عبدالعزى بن قصىّ، اوّلين همسر پيامبر صلی الله علیه و آله و اوّلين تصديق كننده رسالت وى بود. (السّيرة النبويّه، ابن هشام، ج 1، ص187 ـ 190؛ اسدالغابه، ج 7، ص80 ؛ الاصابه، ج 8، ص 99)
پیامبر صلی الله علیه و آله پس از دریافت وحی الهی، به حکم طبیعی و الهی، رسالت خویش را بر حضرت خدیجه سلام الله علیها و حضرت علی علیه السلامکه در خانه اش می‌زیست، عرضه می‌کند تا این گونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ کند. (تحریم، آیه 6) آنان نخستین زنان و مردانی بودند که به آن حضرت صلی الله علیه و آله ایمان آورده و تصدیقش کرده و با جان و دل و مال و ثروت از او و رسالتش دفاع نمودند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره مجاهدت‌های حضرت خدیجه سلام الله علیها بار‌ها لب به سخن گشوده است. از جمله در جایی در پاسخ تعریض عایشه نسبت به علاقه مندی آن حضرت صلی الله علیه و آله به خدیجه و یادکرد خاطراتش می‌فرماید: سوگند به خدا، خداوند بهتر از او به من نداد! وى ايمان آورد، زمانى كه مردم كافر بودند. مرا تصديق كرد، زمانى كه مردم مرا تكذيب كردند. مرا با اموالش همراهى كرد، زمانى كه مردم مرا محروم ساختند. (اسدالغابه، ج 7، ص 86 ؛ الاصابه، ج 8، ص 103)

ویژگی‌های حضرت خدیجه سلام الله علیها

برای حضرت خدیجه سلام الله علیها ویژگی‌های بسیاری است که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد که برخی از آن‌ها ویژگی‌های شخصیتی و برخی اجتماعی اوست.

1- نخستین همسر پیامبر صلی الله علیه و آله: حضرت خدیجه صلی الله علیه و آله نخستین همسری است که پیامبر صلی الله علیه و آله انتخاب کرده است. در برخی از روایات از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که وی هنگام ازدواج دوشیزه بوده که دلالت بر عدم ازدواج پیشین او دارد: ان النبی صلی الله علیه و آله تزوج بها و كانت عذرا؛ پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله با خدیجه ازدواج كرد در حالی كه خدیجه دوشیزه بود. (تنقيح المقال،ج3، ص77؛ ر.ك: بنات النبي صلی الله علیه و آله ام ربائبه نوشته علامه سيد جعفر مرتضي، ص 88)
سن وی را در هنگام ازدواج 22 تا 40 گفته‌اند که به نظر می‌رسد که سن اخیر نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا بر این اساس ایشان باید فاطمه سلام الله علیها را در سن 60 سالگی به دنیا آورده باشند. ظاهرا سن ازدواج ایشان نمی‌توانست بیش از 30 سال باشد، به ویژه که مرگ ایشان را سن 50 تا 55 سالگی دانسته‌اند و ایشان با حضرت محمد صلی الله علیه و آله 25 سال زندگی کرده است. پس باید گفت که سن آن بانو در هنگام ازدواج 30 یا کمتر از آن بوده است.(نگاه کنید: الصحیح من سیره النبی الاعظم، جعفر مرتضی عاملی؛ بحارالانوار،ج16،ص3)

حضرت خدیجه سلام الله علیها پیش ازپیامبر صلی الله علیه و آله ازدواجی نداشته است و فرزندان منسوب به او، خواهرزادگان ایشان بوده که حضرت خدیجه سلام الله علیها آنان را به فرزندخواندگی بر پایه رسوم جاهلی گرفته بود و به همین سبب ملقب به «ام الایتام؛ مادریتیمان» بود. فرزندخواندگی امری طبیعی در جاهلیت بود و شخص، فرزندان خویشان یا کسان دیگر را به عنوان فرزند خوانده می‌گرفت و کودک به نام همان شخص خوانده و معرفی می‌شد. مثلا می‌گفتند زینب دختر خدیجه؛ چنان‌که زید بن حارثه به عنوان فرزند خوانده پیامبر صلی الله علیه و آله در خانه ایشان زندگی کرد و به عنوان زید بن محمد خوانده می‌شد. این رسم تا سال‌ها پس از اسلام وجود داشت و در مدینه و اواخر رسالت این رسم برداشته شد؛ زیرا قانون الهی مبنی بر نسبت دادن فرزند خوانده ‌ها به والدین اصلی نازل شد و از آن پس زید بن محمد صلی الله علیه و آله را به نام پدرش، زید بن حارثه خواندند. (احزاب، آیه 4) با بیان حکم الهی، امکان ازدواج با زن فرزندخوانده پس از طلاق زن از سوی فرزند خوانده نیز مجاز دانسته شد و پیامبر صلی الله علیه و آله خود به این قانون عمل کرد تا هر گونه شبهه‌ای را بزداید و اجازه بازگشت به رسوم جاهلی را در عمل سلب نماید. (احزاب، آیه 37) پس انتساب دخترانی به آن حضرت سلام الله علیها بر اساس همین قانون و رسوم جاهلی وجود داشته و در اذهان مانده و به تاریخ کشیده و نوشته شد؛ این در حالی بود که حضرت خدیجه سلام الله علیها پیش از ازدواج با پیامبر صلی الله علیه و آله نه ازدواج داشته و نه فرزندی.

2- نخستین زن مسلمان: چنان‌که گفته شد حضرت خدیجه سلام الله علیها همان طوری که نخستین همسر پیامبر صلی الله علیه و آله بود، نخستین زنی است که به آن حضرت ایمان آورد.(السّيرة النبويّه، ابن هشام، ج 1، ص 187 ـ 190؛ اسدالغابه، ج 7، ص 80 ؛ الاصابه، ج 8، ص 99؛ تنقيح المقال،ج3،ص77)

3- السابقون الاولون: آن حضرت سلام الله علیها مصداق این آیه است که می‌فرماید: وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالأَنصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُم بِإِحْسَانٍ رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ؛ و پيشگامانِ نخستين از مهاجران و انصار و كسانى كه با نيكوكارى از آنان پيروى كردند، خدا از ايشان خشنود و آنان نيز از او خشنودند و براى آنان باغهايى آماده كرده كه از زير درختان‏ آن، نهر‌ها روان است. هميشه در آن جاودانه‏اند. اين است همان كاميابى بزرگ. (توبه، آیه 100)

بر هیچ‌کس پوشیده نیست که امام علی علیه السلامو خدیجه کبری سلام الله علیها سابقان در ایمان و اسلام هستند و از همه زودتر به رسول خدا صلی الله علیه و آله لبیک گفتند و در آن زمان که مورد مسخره و شماتت مردم مکّه قرار گرفته بودند، لحظه‌ای دست از دامان پاک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نکشیدند و با تمام قوا، یار و یاور و پیرو حضرت بودند

4- السابقون السابقون: در میان سابقان، آن حضرت سلام الله علیها پیشگام و جلودار بود و در شمار اولین ‌ها بشمار می‌رود که خداوند در آیه پیشین و نیز آیه 10 سوره واقعه از آنان این چنین یاد کرده است: وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ؛ و پيشى‏گيرندگان- به ايمان و جهاد و طاعت-، آن پيشى‏گيرندگان.

5- مقربان: خداوند درباره افرادی چون حضرت خدیجه سلام الله علیها و امیرمومنان علی علیه السلامآنان را افزون بر صفاتی چون سابقون و اولون، به عنوان مقربان درگاه خویش معرفی می‌کند و در آیات 11 و 12 سوره واقعه می‌فرماید: أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ آنانند همان مقرّبانِ خدایند که در بوستانهاى پر نعمت هستند.

6- ام‌المومنین: خداوند همسران پیامبر صلی الله علیه و آله را به ام المومنین ستوده است. در این میان حضرت خدیجه سلام الله علیها افزون بر افتخارات پیشین به این صفت نیز ستوده شده است. خداوند در آیه 6 سوره احزاب می‌فرماید: النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ ؛ پیامبر به مومنان از خودشان اولی و همسرانش مادرانشان هستند.

7. مادر ام الائمه: حضرت خدیجه سلام الله علیها مادر حضرت فاطمه صلی الله علیه و آله است که ایشان مادر تمامی امامان معصوم علیه السلامغیر از همسرش امام علی علیه السلاماست.

8- مادر فرزندان رسول الله صلی الله علیه و آله: چنانکه پیامبر صلی الله علیه و آله خود فرموده است حضرت خدیجه سلام الله علیها تنها زنی است که نسل پیامبر صلی الله علیه و آله از اوست و خداوند او را کوثری برای آن حضرت صلی الله علیه و آله قرار داده است. البته از ماریه قبطی فرزندی به نام ابراهیم برای آن حضرت بوده که در کودکی از دنیا رفته است.

9- بهترین زنان: رسول خدا صلی الله علیه و آلهفرمود: «اَربعُ نِسوهُ سادات عالَمهنَّ: مَریَمُ بِنتُ عمران، آسِیهُ بِنتُ مُزاحِم، خَدیجهُ بِنتُ خُوَیلد وَ فاطَمَهُ بِنتُ محمّد صلی الله علیه و آله؛ بهترين زنان دنيا چهار نفرند: مريم، آسيه، خديجه و فاطمه(عليها السلام). (اسدالغابه، ج 7، ص 84؛ الجامع لأحكام القرآن، قرطبى، ج 18، ص 133؛ روح المعانی ج3 ص155؛ ذیل آیه 42 سوره آل عمران) البته خدیجه سلام الله علیها پیش از اسلام در میان مردم به عنوان سرور زنان قریش معروف بود.( شرح مواهب، زرقانی، ج1، ص199)

10- اسوه مومنان: بر پایه حدیث بالا و نیز آیات قرآنی، ایشان را می‌توان اسوه زنان نیز بر شمرد؛ زیرا قرار گرفتن ایشان در کنار مریم سلام الله علیها و آسیه همسر فرعون سلام الله علیها بیانگر اسوه بودن آن بانو برای هر مومن از زن و مرد است. در حدیث است که رسول خدا صلی الله علیه و آله بار‌ها آن حضرت سلام الله علیها را با مریم سلام الله علیها مقایسه می‌کرده است و از جمله فرموده است: حضرت مریم سیده زمان خودش بود و حضرت خدیجه سیده این زمان. (ابن حجر عسقلانی، الاصابه، بیروت، چاپ دارالکتاب العربی، ج ۴، ص ۲۷۵، ذیل حضرت خدیجه).

11. چشم روشنی پیامبر صلی الله علیه و آله: خداوند در آیه 74 سوره فرقان از مومنان نقل می‌کند که چنین دعایی دارند: وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا؛ و كسانى‏ هستند كه مى‏گويند: «پروردگارا، به ما از همسران و فرزندانمان آن ده كه مايه روشنىِ چشمان [ما] باشد و ما را پيشواى پرهيزگاران گردان.»
برخى از مفسران، مقصود از «من ازواجنا» در آيه را خديجه سلام الله علیها دانسته‌اند كه پيامبر صلی الله علیه و آلهدر دعاى خود از خدا خواست: همسران ما را مايه چشم روشنى ما قرار بده.( تفسير قمى، ج 2، ص 118؛ شواهدالتنزيل، حاكم حسكانى، ج 1، ص 539)

12. معاونت در رسالت: حضرت خدیجه سلام الله علیها همواره به عنوان معاون همسرش بود و در مشکلات و سختی‌های رسالت او را با جان و مال حمایت و یاری می‌رسانید. این در شرایطی بود که کمتر کسی به آن حضرت صلی الله علیه و آله ایمان آورده بود و او را حمایت می‌کرد. بنابراین، باید گفت که نخستین حامی و معاون پیامبر صلی الله علیه و آله در رسالت الهی، حضرت خدیجه سلام الله علیهابوده است.مفسران از خديجه در آغاز نزول وحى ياد كرده‌اند و گفته‌اند: در حالى كه پيامبر صلی الله علیه و آله لرزش شديدى احساس مى‌كرد به خديجه فرمود: مرا بپوشانيد! بر من آب بريزيد! و خديجه وى را پوشانيد. در اين هنگام بود كه آيات اوايل سوره مدثر (74) نازل شد. (جامع البيان، ج 14، جزء 29، ص 179؛ الجامع‌الاحكام القرآن، قرطبى، ج 19، ص 40 و ج 20، ص 80 - 81 )

13. خاطرات خوش پیامبر صلی الله علیه و آله: حضرت خدیجه سلام الله علیها تنها زنی است که پیامبر صلی الله علیه و آله بار‌ها از خاطرات خوش زندگی با او سخن به میان می‌آورد و هر گاه دلگیر و غمین بود، با یاد و خاطرات خوش زندگی با خدیجه سلام الله علیها خود را سرگرم می‌کرد. این رویه چنان بود که حساسیت زنانگی برخی از همسرانش را برانگیخت. عایشه یکی از همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌گوید: هرگاه پیغمبر به یاد خدیجه می‌افتاد، او را می‌ستود و برای او طلب رحمت می‌کرد؛ روزی او را می‌ستود، رقابت زنانگی موجب شد که به آن حضرت گفتم: «به‌جای او خداوند زن جوانی به تو داده است»؛ پیامبر با شنیدن این سخن ناراحت و خشمگین شد... پس از آن فرمود: «چگونه این سخن را گفتی؟ سوگند به خدا! خدیجه هنگامی به من ایمان آورد که همه مردم کافر بودند؛ مرا هنگامی پناه داد که همه مرا ترک کرده بودند؛ نام مرا هنگامی تصدیق کرد که همه تکذیبم می‌کردند و از او دارای فرزندانی شدم. (بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۲)

14. طاهره: در کتب تاریخی و سیره‌ها آمده است که خدیجه سلام الله علیها بانوی خردمند حجاز، سرآمد همه بود، هم ظاهر را می‌دید و هم باطن‌گرا بود. او ملکه کمال و جمال، ثروت و قدرت و شکوه و آزادگی در جهان عرب بود... تشکیلات منظم تجاری و اقتصادی داشت... او یک زن عادی نبود، برجسته و سرشناس و صاحب کمالات بود... پاک‌منش و شایسته‌کردار، آینده‌نگر و ژرف‌اندیش، حق‌جو و برخوردار از گوهرهای گران‌بهای پاکی بود به همین جهت به او «طاهره» می‌گفتند. (سیره حلبی، ج1، ص132)

15. خردمندترین: در کتب سیره آمده است: «کانَت [خدیجه] من اَحسَنِ النِّسا، جمالاً و اَکملهنّ عقلاً و اَتَمهنّ رَأیاً و اَکثرهنّ عِفّهً دیناً و حَیاءً و مُرُوّهً و مالاً ... .» همانا خدیجه از زیباترین زنان بود. عقلش کامل‌ترین عقول، نظرش تمام‌ترین آراء در میان زنان بود. عفّت و دینداری و حیاء و مروّت و مال ... او زبانزد همه زنان و بیشتر از آنان بود. (ریاحین الشریعه ج2 ص204)

16. سلام خداوند: خداوند توسط جبرئیل علیه السلامسلام ویژه‌ای برای حضرت خدیجه سلام الله علیها فرستاد که برای هیچ‌یک از زنان پیامبر صلی الله علیه و آله اتفاق نیفتاد. در کتب حدیثی و روایی و تاریخی آمده که به خاطر روحیّه حق‌جویی و حق‌پذیری و ایمان خالص و اعمال نیکش هرگاه فرشته وحی از سوی خدا به او وعده قصری بزرگ و زیبا در بهشت جاودان می‌داد. پیامبر خدا در مقابل برخی حسودان می‌فرمود: به خداوند سوگند، خدای متعال از خدیجه برتر به من همسری عطا نکرده است. (صحیح بخاری ج5 ص112؛ و نیز تذکره الخواص، ص 303) طبق رواياتي از حضرت امام محمد باقر (ع)پيامبر اكرم صلی الله علیه و آلههنگام بازگشت ازمعراج، به جبرئيل فرمود: «آيا حاجتي داري؟»
جبرئيل عرض كرد: خواسته‌ام اين است كه از طرف خدا و من به خديجه سلام برساني» (بحارالانوار،6،ص7) در روايتي ديگر می‌خوانيم: روزي خديجه به طلب رسول خدا صلی الله علیه و آله بيرون آمد. جبرئيل به صورت مردي با وي روبه رو شد و از خديجه احوال رسول خدا صلی الله علیه و آله را پرسيد. خديجه نمي‌توانست بگويد رسول خدا صلی الله علیه و آله در كجا به سر مي‌برد. او می‌ترسيد اين مرد از كساني باشد كه قصد كشتن رسول خدا صلی الله علیه و آله را دارد. وقتي كه خدمت آن حضرت رسيد و قصه را باز گفت، حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: آن جبرئيل بود و امر كرد كه از خداتو را سلام برسانم. (رياحين‌الشريعه، ج2، ص206)

17. از منتظران رسالت و وحی: ایشان از منتظران وحی و رسالت بود. در کتب سیره آمده است که خدیجه کبری همیشه از راه گفت و شنود با دانایان مذاهب الهی مثل ورقه، نسطور و بُحیرا به خاطر نوید پیامبران الهی در انتظار ظهور نور و طلوع خورشید ایمان و آزادی و پیامبر خاتم بود... همین امر روشن می‌کند که او قبل از اسلام نیز موحّد و مؤمن به خدا بود.( سیره ابن هشام، ج1، ص199؛ بحارالانوار،16،ص61)

18. همسر بهشتی پیامبر صلی الله علیه و آله: عایشه گفت: به هیچ یک از زنان پیامبر، به اندازه خدیجه حسادت نمی‌ورزیدم. با آنکه او را ندیده بودم. چرا که یاد او، قسمت وسیعی از قلب پیامبر را به خود اختصاص داده بود تا آنجا که پیامبر اعظم اگر گوسفندی ذبح می‌کرد، ابتدا سهم محبّان خدیجه را می‌داد... یک بار به خاطر کثرت حسادت، به رسول خدا اعتراض کردم که چرا این‌‌قدر از عظمت خدیجه و دوستی‌اش و عشق به او می‌گویی؟ پیامبر اعظم فرمود: هرگز خود را با او قیاس نکن... هرگز خداوند زنی برتر از او به من نداده است.... در جای دیگر پیامبر فرمود: ... «وکنتُ لها عاشقاً فَسَألتُ اللهَ اَن یجمعُ بینی و بینها...؛» از خداوند خواستم به خاطر عشقی که به او دارم در بهشت نیز مرا با او قرار دهد. (کفایه الطالب، گنجی شافعی، ص359)

19. خدیجه کبری: لقب کبری را پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان داده است. در عمده ابن بطریق آمده است: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به خاطر بلند مرتبه بودن و برتری خدیجه نسبت به دیگران، او را مشاور و همیار خود می‌پنداشت و خرد بزرگ و مدیریت تحسین‌برانگیز او را تجلیل می‌کرد و به او لقب «کبری» را عطا کرد.

وفات حضرت خديجه سلام الله علیها

حضرت خديجه سلام الله علیها در ماه رمضان (الاعلام النبلاء، ج2، ص112)، یا ماه رجب (المصباح، ص566) سال دهم بعثت در خارج از شعب ابوطالب (بحارالانوار،ج9،ص14) جان به جان آفرين تسليم كرد.
پيغمبرخدا صلی الله علیه و آله خديجه سلام الله علیهاراغسل داد و حنوط كرد و با همان پارچه‌اي كه جبرئيل از طرف خداوند عزوجل براي خديجه سلام الله علیها آورده بود، كفن كرد. رسول خدا صلی الله علیه و آله درون قبر رفت و سپس خديجه سلام الله علیها را در خاك نهاد و آنگاه سنگ لحد را در جاي خويش استوار ساخت.
حضرت محمد صلی الله علیه و آله بر خديجه سلام الله علیها اشك می‌ريخت، دعا می‌كرد و برايش آمرزش می‌طلبيد.آرامگاه خديجه در گورستان مكه در «حجون» واقع است. (بحارالانوار، ج9، ص14و 21)
حضرت امام صادق علیه السلامفرمود: وقتي خديجه سلام الله علیها از دنيا رفت، فاطمه كودكي خردسال بود، نزد پدر آمد و گفت: «يا رسول الله اُمي» مادرم كجاست؟
پيامبر صلی الله علیه و آله سكوت كرد. جبرئيل نازل شد وگفت: خدايت سلام می‌رساند و می‌فرمايد: به زهرا بفرما، مادرت در بهشت و در كاخ طلايي كه ستونش از ياقوت سرخ است و اطرافش آسيه و مريم هستند، جاي دارد. (المجالس، ص110)