قرآن کریم از چهار زن نمونه یاد می کند. یکی از این چهار زن ساره، همسر حضرت ابراهیم علیه السلام است که با فرشته ها سخن گفته و بشارت ملائکه را دریافت می کرد، دیگری مادر و خواهر حضرت موسی علیه السلام و سومی زن فرعون هستند که هر سه به نوعی با ستم فرعون مبارزه کردند و حضرت موسی علیه السلام را از کشته شدن نجات دادند، چهارمین زن نمونه قرآن حضرت مریم علیه السلام است که خداوند او را الگوی انسان های مومن معرفی می کند.
همچنین تاریخ اسلام مملوء از زنان نمونه ای است که هر کدام در زمان خود راه کمال را پیمودند و الگوهایی هستند که زنان مومن می توانند با تمسک به سیره و منش آنان قله های مرتفع دین را بپیمایند. از این دست زنان که برترین آنها از حیث مقام و جایگاه حضرت فاطمه سلام الله علیها و بعد از ایشان حضرت زینب کبری سلام الله علیها و همسران و دختران ائمه معصومین علیه السلام هستند می توان به حضرت خدیجه سلام الله علیها اشاره کرد.

حضرت خدیجه سلام الله علیها؛ بانوی بانوان

و اما حضرت خدیجه سلام الله علیها؛ همو که هم گوهر بود و هم گوهرشناس هم خود صدفی برای پرورش گوهر شد. حضرت‌ خدیجة‌ کبری‌ سلام الله علیها، از جمله‌ انسانهایی‌ است که‌ مظلومانه‌ زیست، مظلومانه‌ درگذشت و هنوز از پس‌ گذار قرون‌ و اعصار ناشناخته‌ باقی‌ مانده‌ است. برای‌ خدیجه‌ سلام الله علیها همین‌ افتخار بس‌ که‌ نخستین‌ زن‌ ایمان‌ آورنده‌ به‌ اسلام‌ بود و فرزندان‌ و نوادگان‌ او ستاره‌های‌ درخشان‌ آسمان‌ آزادگی‌ شدند.(1)
در آن زمان که بسیاری از مردها در تشخیص حقانیت اسلام مردد بودند، این بانوی بزرگوار حق را به درستی تشخیص داد. شاید هم بسیاری از مردان تشخیص دادند که حق با حضرت محمد صلی الله علیه وآله است ولی برخلاف حضرت خدیجه آنها شهامت پذیرش حق را نداشتند.(2)
حضرت خدیجه سلام الله علیها همدم‌ شبهای‌ تاریک‌ پیامبر صلی الله علیه وآله، بدون‌ شک‌ تأثیری‌ عظیم‌ بر رشد یافتن‌ نهال‌ مقدس‌ اسلام‌ داشت. ایشان در سخت‌ترین‌ و طاقت‌ فرساترین‌ شرایط‌ رسوال‌ الله‌ را تنها نگذاشت‌ و پابه‌ پای‌ او در برابر تمام‌ دنیای‌ کفر ایستاد و در نهایت‌ از نثار جان‌ خویش‌ هم‌ دریغ‌ نکرد.
زندگی حضرت خدیجه را می توان نمونه ای کامل از تحول مثبت و سیر به سمت کمال دانست، زیرا خدیجه سلام الله علیها بیش از چهل سال از زندگی اش را در دوران جاهلیت سپری کرد آنگاه با غلبه بر تمام تضادهای موجود اجتماعی دل به اسلام سپرد و به اولین اجتماع کوچک اسلام گام نهاد. زندگانی او چون پلی است که ابتدای آن در دوران جاهلیت و انتهایش در دوران اسلامی است.(3)

حضرت خدیجه سلام الله علیها؛ پیش از ازدواج با رسول خدا صلی الله علیه وآله

حضرت خدیجه سلام الله علیها، دختر خویلد بن اسد بن عبدالعزّی بن قصّی، بانویی خردمند و دور اندیش و والاگهر بود که 68 سال پیش از هجرت در شهر مکه به دنیا آمد.(4) از لحاظ نسب و شرف و موقعیت اجتماعی و خانوادگی جایگاه بسیار ممتازی در میان زنان جزیرة العرب و قریش داشت.
حضرت خدیجه سلام الله علیها از نظر کمال، جمال، شخصیت و بزرگواری، سرور زنان زمان خود بود، از تباری که در میان خویشان خود به بلندی روح و همت عالی شناخته شده و دارای شخصیتی والا، فکری ثابت و دیدگاهی صحیح بود.
خدیجه این بانوى آگاه و پاک‏سرشت، و این دلباخته‏ فضیلت و معنویت، که اعتقاد به حق و حقیقت و تمایل به فضایل و کمالات، از خصایص ذاتى او بود، از همان دوران جوانى نیز یکى از مشهورترین زنان حجاز و عرب به شمار مى‏رفت. وى که نخستین زن تاجر عرب و یکى از بزرگترین شخصیت‌هاى تجارى حجاز بود، حتى پیش از ازدواج با پیامبر صلی الله علیه وآله نیز، از شهرتى شایسته برخوردار بود. چنان که نام وى نه تنها در تاریخ اسلام، بلکه در تاریخ اعراب و قبائل عرب و در آثار و نوشته‏ هاى مورخین غیراسلامى نیز، به عظمت و تجلیل، یاد شده است.

خدیجه در کار تجارت خود نیز، بر اساس همان خصوصیات و خصلت‌هاى برجسته‏ انسانیش، گام برمى‏داشت. هرگز تجارت را به عنوان وسیله‏اى براى کسب درآمدهاى سرشار، به هر طریق و به هر شکل که باشد، نگاه نمى‏کرد. هرگز در پى سودجویى و منفعت طلبى‏هاى شخصى و بى‏رویه نبود. از این رو همواره سعى داشت که تجارت خود را به دور از آلودگى‏ها، و عارى از درآمدهاى ناصحیح، انجام دهد، و از عوایدى که از راه‌هایى چون احتکار و کم‏فروشى و گران‏فروشى و رباخوارى و نظایر آن به ‌دست مى‏آید، مصون دارد. بر این اساس خدیجه هرگز تجارت خود را، به این گناهان نابخشودنى آلوده نکرد، و داد و ستدهایش را جز از راه‌هاى مشروع و اصولى انجام نداد.
همین خصوصیات انسانى، و روش و رفتار معقول و منطقى باعث شده بود که اطمینان و اعتماد گروه‌ها و طبقات مختلف مردم، به او جلب شود و راه پیشرفت و ترقى از راه‌هاى مشروع و افزایش درآمدهاى حلال، براى او هموار گردد. تا جایى که درباره‏ موفقیت‌هاى تجارى او، و ثروت سرشارى که از این راه فرادست آورده بود، در تواریخ و متون مختلف نوشته‏اند: «هزاران شتر در دست خدمه و کارکنان خدیجه بود که در اطراف کشورهایى چون مصر، شام و حبشه در راه تجارت، مشغول رفت و آمد و داد و ستد و نقل و انتقال کالاهاى تجارى بودند.»
خدیجه را نباید تنها یک بانوی سرمایه‏دار دانست که شتران حامل مال‏التجاره را به مناطق مختلف می‏فرستاد، و سودهای کلان بدست می‏آورد، بلکه وی به عنوان یک شخصیت معنوی، عفیف، پاکدامن و ایثارگر، دارای شناخت و فکر بلند و تیزبین مطرح بود. این بانوی بزرگ، حتی در دوران جاهلیت، که پاکدامنی جایگاهی نداشت، به دلیل عفّت و دامن پاکش، طاهره نامیده می‏شد.

حضرت خدیجه سلام الله علیها؛ همسر رسول الله صلی الله علیه وآله

اصالت خانوادگی و نجابت ذاتی و محاسن اخلاقی و ثروت روزافزون خدیجه سبب شد که بزرگان مکه به فکر خواستگاری و ازدواج با خدیجه بیفتند و مردان سرشناس و بزرگی چون عقبه بن ابن معیط و صلت بن ابی شهاب کسانی را برای خواستگاری به خانه خدیجه بفرستند ولی او به همگی پاسخ منفی می داد و حاضر به ازدواج با آنها نشد.
شاید آنچه بیشتر از همه روسای قریش را شیفته ازدواج با خدیجه کرده بود و آرزوی همسری او را داشتند جود و بخشش و بزرگواری خدیجه بود که از نزدیک می دیدند و برای آنها مسلم شده بود که این بانوی بزرگوار مانند بسیاری از ثروتمندان دیگر مکه چنان نیست که در فکر اندوختن ثروت و افزودن سیم و زر باشد، بلکه در کنار این همه ثروت روز افزون تا جایی که می تواند از بی نوایان و ایتام دستگیری کرده و خانواده های بی سرپرست را سرپرستی می کند تا آنجا که او را "ام الصعالیک" و "ام الایتام" یعنی مادر بی نوایان و یتیمان می خواندند.(5)
داستان ازدواج حضرت خدیجه سلام الله علیها با پیامبر صلی الله علیه وآله داستانی آموزنده و مفصل است که در این مقال امکان بیان جزئیات آن نیست. اما خدیجه که به همسری رسول خدا صلی الله علیه وآله درآمد بزرگترین کمک کار و یاور آن حضرت در هدف های عالیه او چه قبل از بعثت و چه پس از بعثت گردید. زیرا علاقه خدیجه نسبت به رسول خدا صلی الله علیه وآله - صرف نظر از جنبه علاقه و محبت های معمولی که میان زن و شوهر است – عشقی معنوی و علاقه ای روحانی بود، او نسبت به رسول خدا صلی الله علیه وآله عشق می ورزید چون او را مردی کامل در صفات انسانی و دور از رذایل اخلاقی می دید، افتخار می کرد که به همسری مردی شریف، بزرگوار، امین، راستگو، کریم و متواضع در آمده است، کسی که بیشتر اوقات خود را صرف اصلاح حال مردم و دستگیری بینوایان و یتیمان می کند و همیشه در فکر است تا بتواند از طریقی عادات زشت مردم نادان و اخلاق مردم جاهلیت را دگرگون سازد.

خدیجه عاشق فضیلت و شیفته اصلاح اجتماع بود و معشوق خود را در وجود رسول خدا صلی الله علیه وآله یافته بود و اساسا کمال و شخصیت خدیجه در همین بود و آنچه او را از زنان دیگر متمایز کرده بود همین بود و به همین جهت رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز او را دوست می داشت.
این توافق روحی و ازدواج جسمانی - روحانی سبب شد تا خدیجه از طرفی با مال و ثروت خود و از سوی دیگر با تقویت روحی و دلداری دادن آن حضرت بهترین کمک را به پیشرفت اهداف رسول خدا بکند و به همین سبب محمد صلی الله علیه وآله تا زنده بود از یاد خدیجه بیرون نمی رفت و همین علاقه و محبت نیز سبب شد تا خدیجه شوهر عزیز خود را به حال خود بگذارد تا بیشتر و بهتر فکر کند و با آرامش روحی بهتری به اصلاح اجتماعی بپردازد.
در آن دوران که مشرکان با سخنان توهین‏آمیز و اعمال وقیحانه‏ای پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را ناراحت می‏کردند و از این ناحیه مشکلات فراوانی پیش روی پیامبر اکرم بود، اما همه این گرفتاری‏ها به وسیله خدیجه سلام الله علیها جبران می‏شد. او شخص پیامبر و مشکلات آن حضرت را آگاهانه درک می‏کرد و بدین جهت در پیشرفت اهداف آن حضرت تلاش می‏نمود و سخنانش را تصدیق می‏کرد و او را از تمام غم‏ها و غصه‏ ها می‏رهانید.

حضرت خدیجه سلام الله علیها؛ مادری مهربان

بدون تردید، مادر به عنوان مؤثرترین عامل محیطی و وراثتی در پرورش و رشد شخصیت کودک نقش بسزایی دارد. حضرت خدیجه علاوه بر این که به نص قرآن مادر روحانی همه مؤمنین است، به عنوان مادری شایسته و با ایمان در دامن خویش فرزندان نیک و صالحی برای رسول‏اللّه‏ صلی الله علیه وآله تربیت نمود. وی شش فرزند برای پیامبر به دنیا آورد و در دامن پر مهر خویش پرورش داد که در میان آن‏ها حضرت فاطمه سلام الله علیها از رتبه خاصی برخوردار است.
دختری که رهبری اسلام بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و علی علیه السلام از نسل او پدید آمد و ادامه یافت. این دختر با مادرش آنچنان ارتباط تنگاتنگ داشت که هنگام رحلت حضرت خدیجه، فاطمه سلام الله علیها که در حدود پنج سال داشت شدیدا بی‏تابی می‏کرد و به دور پدر بزرگوارش می‏چرخید و می‏گفت: پدر جان! مادرم کجاست؟» حضرت جبرئیل نازل شد و فرمود: یا رسول‏اللّه‏! خداوند می‏فرماید: سلام ما را به فاطمه برسان و به او اطلاع بده که مادرش خدیجه در خانه‏های بهشتی با آسیه و مریم زندگی می‏کند.
این دختر پاکیزه، هنگام رحلت مادر وقتی احساس کرد که حضرت خدیجه شدیدا در فراق او و پدر ارجمندش ناراحت است و نگران تنهایی و بی‏یاوری حضرت محمد صلی الله علیه وآله می‏باشد، به مادرش دلداری داده و گفت: مادر جان! اندوهگین و مضطرب نباش، زیرا خداوند یار و یاور پدرم می‏باشد.(6)

حضرت خدیجه سلام الله علیها به عنوان یک مادر دلسوز و مربی آگاه در زمینه مهرورزی و محبت به کودکان و رفع نیازهای معنوی و عاطفی آنها حساسیت ویژه‏ای داشت.
الگوهای نمونه ای چون حضرت خدیجه سلام الله علیها، در واقع اتمام حجت پروردگار با بندگانش است. افرادی عادی همچون خود ما، از گوشت و پوست و استخوان نه انسان های ماورایی که نتوان به آنها دست یافت. خدا نه تنها بهترین راه را پیش روی بندگانش قرار داد بلکه در هر بعدی فرد یا افرادی را به عنوان الگو و نمونه معرفی نمود تا بندگانش در طی طریقشان با تمسک به شیوه و منش آن بزرگواران نقاط مبهم مسیر را به درستی تشخیص داده و به بیراهه نروند.
افراد شاخصی چون حضرت خدیجه سلام الله علیها نه فقط نمونه کاملی برای زنان بلکه الگویی برای نوع بشر محسوب می شوند.
بررسی زندگی حضرت خدیجه سلام الله علیها چه در دوران جاهلیت و چه بعد از ازدواج با رسول خدا و پس از بعثت گویای این حقیقت است که خوبی، نیکوکاری، پاک دامنی، حیا و عفاف، زمان شناسی، ولایت پذیری و غیره همه و همه قابل دسترسی هستند و هرکس قصد رشد و کمال معنوی دارد حتی اگر در محیط سالم و همگونی با این اعتقادات نباشد می تواند با بهره گیری از آنها از ظلمت به سوی نور حرکت کند.
و در این میان زنان که نقش کلیدی در سعادت و شقاوت جامعه خود و حتی نسل های بعدی دارند در برهه های مختلف زندگیشان و در نقش هایی که خواسته یا ناخواسته به آنها مشغول می شوند با بهره گیری از نمونه های کاملی چون حضرت خدیجه سلام الله علیها می توانند مراحل کمال و سعادت را بپیمایند. دختران، همسران و مادران هر کدام به فراخور حال و شرایط خودشان می توانند از این دریای بی پایان بهره مند شوند و خود را به سر منزل مقصود برسانند.
پاکدامنی حضرت خدیجه سلام الله علیها در دوران تجرد در عین فعالیت های اقتصادی و اجتماعی، وفا و عشق و ایثار او در دوران تاهل و مهربانی و نکته سنجی ایشان در جایگاه مادری، گمشده بسیاری از زنان امروز جامعه است که در گیرو دار دغدغه های مختلف گاه از حقیقت زن بودنشان فاصله می گیرند.

پی نوشت ها:

1. بانوی نمونه تاریخ، علی رضا قاسمی، مجله گلستان قرآن، شماره 95.
2. زن در آینه جلال و جمال، آیت الله جوادی آملی، ص 239.
3. کجاست مثل خدیجه، محمد عابدی، مجله کوثر، شماره 1.
4. نگاهی به آموزه های تربیتی در زندگی حضرت خدیجه سلام الله علیها، عبدالکریم پاک نیا، مجله مبلغان، شماره35.
5. زندگانی حضرت محمد صلی الله علیه وآله، سید هاشم رسولی محلاتی، صفحه 92.
6. نگاهی به آموزه های تربیتی در زندگی حضرت خدیجه سلام الله علیها، عبدالکریم پاک نیا، مجله مبلغان، شماره 35.